Εγχειρίδιο για τη νομοθεσία σχετικά με τη Βία κατά των Γυναικών των Ηνωμένων Εθνών (United Nations [2010] Handbook for Legislation on Violence Against Women): «ο ορισμός του βιασμού θα πρέπει να μην περιέχει ως προϋπόθεση την άσκηση σωματικής βίας και αντιθέτως η μη τέλεσή του θα πρέπει να βασίζεται στην ύπαρξη εκούσιας και σαφούς συναίνεσης»
Αυτός είναι ο ορισμός του βιασμού και προς στιγμήν το υπουργείο Δικαιοσύνης το είχε ξεχάσει. Γιατί στο αρχικό σχέδιο νόμου που είχε φέρει στη Βουλή προς ψήφιση (συγκεκριμένα στο άρθρο 336 του ελληνικού ποινικού κώδικα), δεν οριζόταν ο βιασμός με βάση την απουσία συναίνεσης από το θύμα, αλλά με βάση τη βία. Επίσης, ο εξαναγκασμός σε σεξουαλική πράξη ή ανοχή της, με τη χρήση εκβιαστικών μέσων (άρθρο 5) αντιμετωπιζόταν ως πλημμέλημα.
Τελικά, μετά από σφοδρές αντιδράσεις ακόμη και από βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ, ο υπουργός Δικαιοσύνης, Μιχάλης Καλογήρου, έφερε την τελευταία στιγμή στη Βουλή νομοτεχνική βελτίωση, με την οποία στην παράγραφο 5, του άρθρου 336, ορίζεται ότι «όποιος επιχειρεί γενετήσια πράξη χωρίς τη συναίνεση του παθόντος τιμωρείται με ποινή κάθειρξης έως 10 έτη».
Για ιστορική νίκη του γυναικείου κινήματος και του κινήματος ανθρώπινων δικαιωμάτων κάνει λόγο η Διεθνής Αμνηστία.
Η προηγούμενη διατύπωση ήταν: «Όποιος, εκτός από την παράγραφο του άρθρου 1, εξαναγκάζει άλλον σε επιχείρηση ή ανοχή γενετήσιας πράξης απειλώντας αυτόν με παράνομη πράξη ή παράλειψη, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών», που σημαίνει ότι απαλείφεται η πρόβλεψη ποινής από 3 έως 5 έτη (που έδινε πλημμεληματικό χαρακτήρα σε αυτή την περίπτωση του βιασμού) και προστέθηκε η λέξη «συναίνεση».
Νωρίτερα, ο υπουργός Δικαιοσύνης είχε αναγνωρίσει ότι η πρόβλεψη για ποινή φυλάκισης 3 έως 5 έτη «φαίνεται ότι δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή από την κοινή γνώμη», και ότι «επειδή δεν μπορεί αυτό το Υπουργείο και αυτή η κυβέρνηση που έχουν νομοθετήσει τόσα πολλά για τα δικαιώματα να εμφανίζεται ότι υπερασπίζεται βιαστές, σε συνεννόηση με τα μέλη των Νομοπαρασκευαστικών Επιτροπών, θα κάνουμε μία νομοτεχνική βελτίωση και θα διαγραφεί η παράγραφος 5 προκειμένου να υπάρξει σωστή εξισορρόπηση». Μέχρι εκείνη την ώρα άφηνε ανοικτό το θέμα του ορισμού του βιασμού στη βάση της συναίνεσης.
Τελικά υιοθετήθηκε και ο νέος Ποινικός Κώδικας ψηφίστηκε από τον ΣΥΡΙΖΑ και το Ποτάμι.
Γιατί υπήρχαν τόσες πολλές αντιδράσεις
Τα προβλήματα του αρχικού άρθρου που είχε φτάσει στη Βουλή και για τα οποία ξέσπασαν σφοδρές αντιδράσεις, ήταν τέσσερα:
- Ότι ο βιασμός δεν οριζόταν με βάση την απουσία συναίνεσης από το θύμα, αλλά με βάση τη βία.
- Δεν περιλαμβάνονται ρητά όλες οι μορφές βιασμού.
- Αξιολογείται ως πλημμέλημα ο εξαναγκασμός, με τη χρήση εκβιαστικών μέσων (άρθρο 5).
- -Απουσία καταγραφής των επιβαρυντικών περιστάσεων.
Γιατί ήταν τόσο σημαντική η αναγνώριση της συναίνεσης
Μετά τις σφοδρές αντιδράσεις και τις συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, ο υπουργός Δικαιοσύνης, Μιχάλης Καλογήρου, συμπεριέλαβε τον όρο συναίνεση.
Γιατί είναι σημαντικό; Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, που η Ελλάδα έχει άλλωστε ήδη κυρώσει με τον ν. 4531/2018, ορίζει την υποχρέωση ο βιασμός να ορίζεται με βάση την απουσία συναίνεσης. Και αυτό γιατί αναγνωρίζεται ότι το βασικό δικαίωμα που πλήττεται σε περίπτωση βιασμού είναι η σεξουαλική αυτονομία και η σωματική ακεραιότητα ενός ατόμου.
Έτσι τα διεθνή πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων προτάσσουν την έννοια της ελεύθερα δοθείσης συναίνεσης (αξιολογούμενης στο πλαίσιο των περιστάσεων) ως το κεντρικό στοιχείο για τον ορισμό εγκλημάτων σεξουαλικής βίας, και όχι μόνο τη χρήση βία ή απειλή.
Στην αρχική διατύπωση ο ορισμός του βιασμού αναφερόταν στο άρθρο 1 όπου και έθετε την προϋπόθεση της απειλή ή τη χρήση βίας («Όποιος με σωματική βία ή με απειλή σοβαρού και άμεσου κίνδυνου ζωής ή σωματικής ακεραιότητας εξαναγκάζει άλλον σε επιχείρηση ή ανοχή γενετήσιας πράξης τιμωρείται με κάθειρξη»). Παράγραφος που παραμένει αλλά διευκρινίζεται εκ νέου με την παράγραφο 5.
Και αν το θύμα «παγώσει» (που συμβαίνει στο 70%);
Επίσης η διατύπωση αυτή δεν λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι το θύμα μπορεί να «παγώσει», κάτι που συμβαίνει στα 7 στα 10 θύματα επιθέσεων, με αποτέλεσμα να απουσιάζουν εμφανή σημάδια βίας, αφού δεν έχει αντισταθεί.
«Πολλοί σκέφτονται ότι όταν μια γυναίκα δεχθεί μια επίθεση, το πιο λογικό πράγμα είναι να αντισταθεί, και άρα αυτό σημαίνει ότι θα υπάρξει βία και πιθανό να έχει και απόδειξη στοιχείων βίας. Αντίθετα, αυτό που έχουν αποδείξει πάρα πολύ εκτεταμένες έρευνες, είναι ότι περίπου το 70% των θυμάτων, παγώνουν και μάλιστα μέχρι ακινησίας, που σημαίνει συνήθως απουσία σημαδιών και μωλώπων. Είναι η πιο συνηθισμένη ψυχολογική αντίδραση και είναι και πάρα πολύ λογική. Το θύμα παγώνει, ακινητοποιείται, δέχεται την επίθεση χωρίς αντίσταση και άρα δεν υπάρχει κανένας τρόπος να αποδείξει ότι έχει υποστεί σωματική βία, με την έννοια των σημαδιών κτλ. Και γι’ αυτό δεν μπορεί να είναι προϋπόθεση η άσκηση βίας για τον ορισμό του βιασμού», εξηγεί στην HuffPost Greece, η Ειρήνη Γαϊτάνου, Υπεύθυνη Εκστρατειών του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας.
Όπως μας εξηγεί η κ. Γαϊτάνου, είναι σημαντική η λογική ότι ο κατηγορούμενος είναι αθώος μέχρι αποδείξεως του εναντίου και ότι το εκάστοτε δικαστήριο θα πρέπει να κάνει εξατομικευμένη μελέτη της κάθε υπόθεσης -βάσει των αποδεικτικών στοιχείων που υπάρχουν. Ωστόσο, με έναν ορισμό που βασίζεται στη μη συναίνεση, θα υπάρχει δυνατότητα να παρασχεθούν στο δικαστήριο αποδεικτικά στοιχεία, τα οποία μέχρι σήμερα δεν γίνονται αποδεκτά.
Δεν υπάρχει ένας βιασμός
Ένα άλλο ζήτημα που τονίζουν οι οργανώσεις –και εξακολουθεί να μην απαντάται στον νόμο- είναι η απουσία ρητής καταγραφής όλων των μορφών βιασμού. Στον νόμο ορίζεται με την παράγραφο 2: «Γενετήσια πράξη είναι η συνουσία και οι ίσης βαρύτητας με αυτήν πράξεις».
Σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, θα πρέπει να περιλαμβάνεται ρητά κάθε μη συναινετική κολπική, πρωκτική ή στοματική διείσδυση σεξουαλικής φύσης στο σώμα ενός άλλου ατόμου με οποιοδήποτε μέρος του σώματος ή αντικείμενο, όπως επίσης προβλέπεται από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης.
Η νομική ομάδα του Κέντρου Διοτίμα πρότεινε στο υπουργείο να αντικατασταθεί στο άρθρο 2 το «ίσης βαρύτητας» από «ανάλογης βαρύτητας» πράξεις, γιατί με τη χρήση του προσδιορισμού «ίσης», αποκλείονται όλες οι πράξεις που ανάγονται στη γενετήσια σφαίρα και αντικειμενικά προσβάλλουν το αίσθημα αιδούς, χωρίς να προϋποθέτουν διείσδυση.
Οι επιβαρυντικές περιστάσεις
Ένα άλλο πρόβλημα για τη Διεθνή Αμνηστία είναι ότι δεν υιοθετείται ο ορισμός ενός φάσματος επιβαρυντικών περιστάσεων, όπως επίσης προβλέπεται από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (ηλικία επιζώντος ατόμου, σχέση μεταξύ δράστη και επιζήσαντος ατόμου, χρήση ή απειλή βίας, παρουσία πολλών δραστών, βαριές σωματικές ή ψυχικές επιπτώσεις της επίθεσης στο θύμα κ.α.). Όπως μας λέει η κ. Γαϊτάνου, η πρόταση της Διεθνούς Αμνηστίας είναι να συμπεριληφθεί η άσκηση βίας σε μια από τις επιβαρυντικές περιστάσεις, και όχι να αποτελεί το βασικό στοιχείο ορισμού του βιασμού.
Τι είχε γίνει με το πλημμέλημα
Να τονίσουμε εδώ ότι ένα άλλο μεγάλο θέμα που είχε ξεσπάει ήταν η αρχική πρόβλεψη της παραγράφου 5 που αναγνώριζε ως πλημμέλημα (με φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών) τον εξαναγκασμό κάποιου σε επιχείρηση ή ανοχή γενετήσιας πράξης, απειλώντας τον με παράνομη πράξη ή παράλειψη (η οποία όπως αναφέραμε άλλαξε).
Ο ποινικολόγος, Μιχάλης Δημητρακόπουλος, σχολιάζοντας την εν λόγω διάταση στη HuffPost Greece, ανέφερε ότι «στην ουσία πρόκειται για μια εσφαλμένη δικαιοπολιτικά διάκριση του αδικήματος του βιασμού σε κακουργηματική και πλημμεληματική μορφή, η οποία παραγνωρίζει το θεμελιώδες στοιχείο του αδικήματος, που είναι η έλλειψη συναίνεσης του θύματος για συνουσία ή γενετήσιες πράξεις. Πλέον, όμως, μετά τις δίκαιες και πολλές αντιδράσεις, που προκάλεσε η συγκεκριμένη προς ψήφιση ρύθμιση (ακόμα και από τη Διεθνή Αμνηστία), το Υπουργείο Δικαιοσύνης προέβη σε νομοτεχνικές βελτιώσεις του Σχεδίου Νόμου, ώστε να μην θεσπιστεί ”πλημμεληματικός βιασμός”».