Bitcoin, blockchain, Ethereum, cryptocurrencies ή κρυπτονομίσματα, ψηφιακά νομίσματα, initial coin offerings: Πριν από (χονδρικά) μια δεκαετία, όροι σαν και αυτούς θα φάνταζαν στα αυτά των περισσότερων ως «υλικό» διηγημάτων επιστημονικής φαντασίας- ωστόσο (σχεδόν) όλοι σήμερα γνωρίζουν το ψηφιακό νόμισμα Bitcoin- αν και οι απόψεις για το τι ακριβώς είναι μπορεί να ποικίλλουν.
Κεντρικές τράπεζες, χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, υπηρεσίες πληρωμών και άλλοι μεγάλοι «παίκτες» της διεθνούς οικονομίας εξετάζουν τις προοπτικές των cryptocurrencies ενώ «τζογαδόροι» επενδυτές θησαυρίζουν «ποντάροντας» στις ξέφρενες πορείες του γνωστότερου ψηφιακού νομίσματος, το οποίο όμως πολλές κρατικές αρχές παρατηρούν με καχυποψία, ως ένα ιδανικό μέσον πληρωμών «μαύρου» χρήματος.
Μόλις την Παρασκευή, το Bitcoin σημείωνε τη μεγαλύτερη πτώση του από τον Σεπτέμβριο, η οποία αποδιδόταν στις φημολογίες περί επιβολής κανόνων, πέφτοντας σε χαμηλό τριών εβδομάδων «μόλις» 28.800 δολαρίων στην Ασία, πριν σταθεροποιηθεί στα 32.000 δολάρια, έχοντας σημειώσει κάθοδο 11% μέσα στην εβδομάδα που μας πέρασε- και έχοντας επιτύχει ρεκόρ πριν από μόλις δύο εβδομάδες, αγγίζοντας τα 42.000 δολάρια.
Από την άλλη βέβαια, αυτές οι πτώσεις δεν είναι απρόσμενες, αν σκεφτεί κανείς πως μιλάμε για ένα νόμισμα το οποίο βρίσκεται περίπου 700% υψηλότερα από το σημείο όπου βρισκόταν τον Μάρτιο (οπότε και σημειώθηκε το χαμηλό του για το 2020), στα 3.850 δολάρια.
Ωστόσο, ακαδημαϊκοί και ερευνητές βλέπουν ένα εργαλείο «εκδημοκρατισμού» της διεθνούς οικονομίας, το οποίο μπορεί να αλλάξει δραστικά τον πλανήτη, ακόμα και ξεφεύγοντας από τα όρια του χρήματος- και πολλοί «παίκτες» από διαφορετικούς μεν, σχετικά «συγγενικούς» δε, τομείς (όπως το Facebook με το φιλόδοξο πρόγραμμα Libra και το PayPal, που υποστηρίζει πλέον τις αγοραπωλησίες bitcoins), προσπαθούν να αποκτήσουν παρουσία σε κάτι που αντιλαμβάνονται ως ταχέως ανερχόμενο κλάδο.
Το «κλειδί», η βάση πίσω από όλα αυτά ακούει στο όνομα blockchain: Πρόκειται για την τεχνολογία στην οποία βασίζεται το οικοδόμημα των cryptocurrencies, η οποία θεωρείται πως μπορεί να εφαρμοστεί σε μια μεγάλη γκάμα δραστηριοτήτων, πέρα από τα όρια των κρυπτονομισμάτων: Με πολύ απλά λόγια, πρόκειται για ένα μητρώο αποθήκευσης δεδομένων και πληροφοριών σε συνδεόμενα μεταξύ τους κρυπτογραφημένα τμήματα (blocks), με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας συνεχούς αλυσίδας, όπου κάθε αλλαγή/ εξέλιξη επηρεάζει τις επόμενες καταχωρήσεις- δημιουργώντας έτσι ένα αξιόπιστο ιστορικό και στην πράξη περιορίζοντας την ανάγκη για μια «κεντρική αρχή»- με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται, θετικό ή αρνητικό (ανάλογα τη σκοπιά από την οποία το βλέπει κανείς).
Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, η «αποκρυπτογράφηση» της τεχνολογίας των κρυπτονομισμάτων δεν είναι ό,τι πιο εύκολο, πόσο μάλλον η πραγματοποίηση προβλέψεων όσον αφορά στις δυνατότητες και τις εφαρμογές της σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.
Σε αυτό το πλαίσιο, η HuffPost Greece απευθύνθηκε στην Εύα Καϊλή, ευρωβουλευτή- μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας της Προοδευτικής Συμμαχίας των Σοσιαλοδημοκρατών και πρόεδρο της STOA- Επιτροπής για το Μέλλον της Επιστήμης και Τεχνολογίας (και ένα από τα άτομα της ελληνικής/ ευρωπαϊκής εν γένει πολιτικής σκηνής που έχουν ασχοληθεί σε βάθος με θέματα όπως το blockchain και γενικότερα η ψηφιακή οικονομία και οι τεχνολογίες του μέλλοντος), και τον Λάμπη Διονυσόπουλο, ερευνητή του IFF (Institute for the Future) στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας και έναν εκ των συντελεστών πρόσφατης μελέτης του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου και Φόρουμ για το Blockchain, για την κατάσταση του ευρωπαϊκού οικοσυστήματος blockchain, η οποία συντονίστηκε από το IFF.
Τι είναι το blockchain
Αρχίζοντας από τα βασικά: Τι ακριβώς είναι το blockchain;
Επί της ουσίας, όπως εξηγεί ο κ. Διονυσόπουλος, ο όρος αυτός περιγράφει ένα είδος βάσης δεδομένων για καταγραφή πληροφοριών: «Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα είναι εξαιρετικά εξοικειωμένοι με βάσεις δεδομένων παρόμοιες με το blockchain. Στην πραγματικότητα, η ατζέντα που χρησιμοποιούμε για να καταγράψουμε τις συναντήσεις μας, το φύλλο excel στο οποίο παρακολουθούμε τα οικονομικά της επιχείρησής μας, καθώς και ο τραπεζικός λογαριασμός που χρησιμοποιούμε στις καθημερινές μας συναλλαγές, είναι παραδείγματα βάσεων δεδομένων. Όπως είναι προφανές, τα χαρακτηριστικά και η χρησιμότητά τους ποικίλουν σημαντικά».
Η ειδοποιός διαφορά μίας βάσης δεδομένων τύπου blockchain με άλλες βάσεις, προσθέτει, είναι ότι στην περίπτωση του blockchain οι πληροφορίες αποθηκεύονται σε ομάδες που ονομάζονται block(s), ή συστοιχίες: «Τα blocks έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε ότι αφορά τον όγκο και το είδος των πληροφοριών που μπορούν να εμπεριέχουν, όμοια με το πώς σε μία σελίδα τετραδίου μπορεί να καταγραφεί ένας περιορισμένος όγκος πληροφοριών. Ταυτόχρονα, οι διάφορες ομάδες πληροφοριών, τα blocks δηλαδή, συνδέονται μεταξύ τους με τρόπο που υποδηλώνει ακολουθία. Αυτό σημαίνει ότι κάθε φορά που μία νέα συστάδα δεδομένων (block) δημιουργείται, συνδέεται άρρηκτα και αμετάκλητα με την προηγούμενη, δημιουργώντας έτσι μία αλυσίδα (chain) από συστάδες, εξού και ο όρος blockchain ή αλυσίδα συστοιχιών.Τα παραπάνω σημαίνουν πως ανά πάσα στιγμή το blockchain καταδεικνύει την πλήρη ιστορία του πώς τα δεδομένα που εμπεριέχει έχουν μεταβληθεί ιστορικά. Για παράδειγμα, σε περίπτωση που αποθηκεύονται υπόλοιπα τραπεζικών λογαριασμών, μπορούμε να ανατρέξουμε σε όλες τις κινήσεις ή πληρωμές που αφορούν μία συγκεκριμένη μονάδα ευρώ, από τη στιγμή που αυτή εκδόθηκε από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, έως ότου φτάσει στο πορτοφόλι μας».
Όπως γίνεται αντιληπτό σε αυτό το επίπεδο, η φύση της ίδιας της τεχνολογίας αυτής σημαίνει πως οι δυνατότητές της ξεφεύγουν πέρα από τα στενά όρια του χρήματος: Όπως τονίζει η κ. Καϊλή, blockchain δεν είναι μόνο το Bitcoin και τα άλλα κρυπτονομίσματα, αλλά «μια τεχνολογία που επιτρέπει τη διανομή ψηφιακών πληροφοριών, αλλά όχι την αντιγραφή τους ή διαγραφή τους, αφού κάθε μεμονωμένο κομμάτι δεδομένων (block) μπορεί να έχει μόνο έναν κάτοχο».
Εύα Καϊλή: Για να γίνει κατανοητή η λειτουργία του, θα δανειστώ την εξής περιγραφή: φανταστείτε ένα υπολογιστικό φύλλο (για παράδειγμα ένα αρχείο excel) που αντιγράφεται χιλιάδες φορές σε ένα δίκτυο υπολογιστών (σαν καρμπόν). Στη συνέχεια, ότι αυτό το δίκτυο υπολογιστών έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να ενημερώνει τακτικά και ταυτόχρονα αυτό το excel όποτε προκύπτουν νέα δεδομένα, νέες πληροφορίες προσθέτοντας νέες εκδοχές αυτού του φύλλου. Αυτή η βάση δεδομένων που ενημερώνεται ταυτόχρονα σε αποκεντρωμένη βάση, είναι η βασική κατανόηση του τι είναι blockchain. Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, βλέπουμε πως οι πληροφορίες συνδέονται μεταξύ τους σε αυτή τη βάση δεδομένων, η οποία αποθηκεύεται σε πολλές τοποθεσίες και ενημερώνεται άμεσα. Τι σημαίνει αυτό; Ότι τα σχετικά αρχεία είναι δημόσια και άκρως επαληθεύσιμα, ενώ αποτρέπεται η πλαστογράφηση. Και, καθώς δεν υπάρχει κεντρική τοποθεσία, είναι και πιο ασφαλή αφού είναι δυσκολότερο να «χακαριστούν» όταν οι σχετικές πληροφορίες υπάρχουν ταυτόχρονα σε εκατομμύρια μέρη.
Φανταστείτε τώρα, ότι είστε ένας ψαράς στο Καστελλόριζο που θέλετε να πουλήσετε στον έμπορο για να σταλεί στην ιχθυαγορά της Θεσσαλονικης. Αν χρησιμοποιηθεί μια ψηφιακή λύση που πιστοποιεί κάθε βήμα, ποιος ψαράς ψάρεψε το ψάρι, πού, πότε ακριβώς, πότε τυποποιήθηκε και πότε έφυγε για την Μακεδονια και πώς. Σε ένα barcode ο καταναλωτής βλέπει στο κινητό του όλη την ιστορία του ψαριού που θα αγοράσει χωρίς εκ των υστέρων, να μπορεί κανεις να παραποιήσει τα στοιχεία. Η πιστοποίηση και ο όγκος πληροφορίας που το ακολουθεί, εχει μια επιπλέον αξία. Αυτή η ψηφιακή λύση δεν θα ήταν δυνατόν να υπάρξει χωρίς το blockchain που κλέβει την θέση του κάθε διαμεσολαβητή.
Πώς λειτουργεί το blockchain στα κρυπτονομίσματα
Οι δυνατότητες του blockchain γίνονται εύκολα αντιληπτές, ωστόσο και μόνο η φύση του χρήματος ως μέσου συναλλαγών/ πληρωμών καθιστά «ευαίσθητη» την αξιοποίησή του για τέτοιους σκοπούς. Οπότε τίθεται το ερώτημα: Πώς ακριβώς εφαρμόζεται στα κρυπτονομίσματα;
Λάμπης Διονυσόπουλος: Πολλά ψηφιακά νομίσματα, συμπεριλαμβανομένων και των Bitcoin και Ethereum, βασίζονται σε τέσσερις κύριους τεχνολογικούς πυλώνες για τη λειτουργία τους. Αρχικά χρησιμοποιούν ένα peer-to-peer και αποκεντρωμένο δίκτυο αποτελούμενο από ανεξάρτητους και ομότιμους κόμβους (nodes) για την ανταλλαγή και επιβεβαίωση πληροφοριών, καθώς και για την επιβολή των κανόνων του πρωτοκόλλου. Οι κανόνες πρωτοκόλλου (protocol rules) καθορίζουν επιτρεπτές συμπεριφορές και την οικονομική λογική πίσω από τα ψηφιακά νομίσματα ή λοιπές πληροφορίες που ανταλλάσσονται μέσω του δικτύου. Το blockchain στα πλαίσια των περισσότερων ψηφιακών νομισμάτων χρησιμοποιείται ως μία δημόσια βάση δεδομένων στην οποία καταγράφονται με οριστικό και αμετάκλητο τρόπο οι συναλλαγές ή λοιπές μεταβολές κατάστασης (state transitions).
Οι συμμετέχοντες στο δίκτυο συμφωνούν μέσω ενός κοινωνικού αλγόριθμου συναίνεσης (consensus algorithm). Η ασφάλεια και αξιοπιστία των παραπάνω δεδομένων και διεργασιών εξασφαλίζεται μέσω κρυπτογραφίας και θεωρίας παιγνίων. Εν ολίγοις, το blockchain στα πλαίσια ενός ψηφιακού νομίσματος χρησιμοποιείται ως μία ανεξάρτητη πηγή αλήθειας για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το δίκτυο. Στα πλαίσια του Bitcoin, αυτό μεταφράζεται σε μία δημόσια βάση δεδομένων που καταδεικνύει τους κατόχους και την ποσότητα των bitcoins, καθώς και το πότε και πως ήρθαν στην κυριότητά τους.
Υπάρχουν χιλιάδες ψηφιακά assets και κάθε μέρα δημιουργούνται περισσότερα. Σε ό,τι αφορά τους δύο όρους, ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία(assets) έναντι ψηφιακών νομισμάτων, δεν υφίσταται κάποια καθιερωμένη ορολογία για το τι ακριβώς περικλείει ο καθένας. Χώρες όπως η Εσθονία, Μάλτα, Ελβετία και το Ηνωμένο Βασίλειο, έχουν κατά καιρούς επιχειρήσει να δώσουν δικούς τους ορισμούς για τα παραπάνω. Παρόλο που οι προσεγγίσεις τους είναι πανομοιότυπες, δεν ταυτίζονται πλήρως.Η δική μου ανάγνωση είναι πως τα ψηφιακά νομίσματα αποτελούν μία υπο-κατηγορία των ψηφιακών περιουσιακών στοιχείων ή asset. Τα χαρακτηριστικά των ψηφιακών νομισμάτων συμβαδίζουν με τη συμβατική έννοια των χρημάτων όπως τα χρησιμοποιούμε καθημερινά για συναλλαγές, καθορισμό της αξίας προϊόντων και υπηρεσιών, ή αποταμίευση. Από την άλλη τα ψηφιακά-assets μπορεί να ποικίλουν στα χαρακτηριστικά τους και να μοιάζουν περισσότερο από άποψη χαρακτηριστικών με μετοχές, κουπόνια συμμετοχής, έργα τέχνης, ή πολύτιμα μεταλλεύματα.
Πέρα από το χρήμα: Μια «μηχανή εμπιστοσύνης» που μειώνει τους ενδιάμεσους
Φεύγοντας πέρα από τα όρια του χρήματος, το blockchain παρουσιάζει και πολλές άλλες δυνατότητες: Η κ. Καϊλή χρησιμοποιεί τον όρο «μηχανή εμπιστοσύνης», επισημαίνοντας τα πλεονεκτήματα που παρέχονται ως προς τη μείωση της γραφειοκρατίας και των ενδιάμεσων που απαιτούνται για διάφορες, χρονοβόρες σήμερα δραστηριότητες:
Εύα Καϊλή: Η οικονομική αξία της τεχνολογίας αυτής έγκειται στη δυνατότητά της να λειτουργεί ως «μηχανή εμπιστοσυνης». Για παράδειγμα, εργασίες που πριν απαιτούσαν κάποιον ενδιάμεσο να πιστοποιήσει το «ακριβές και έγκυρο» των όσων επικαλούνταν δύο συμβαλλόμενα μέρη, μπορούν να ολοκληρωθούν με την τεχνολογία αυτή χωρίς ενδιάμεσο, εξοικονομώντας χρόνο και πόρους που μπορούν να αξιοποιηθούν εκεί όπου υπάρχει ανάγκη.
Για παράδειγμα σκεφτείτε τι χρόνος και κόστος απαιτείται για να γίνει μια μεταβίβαση ακινήτου, τον βαθμό της γραφειοκρατίας και τον αριθμό των ενδιάμεσων παρεμβάλλονται: δικηγόροι, κτηματολογικές υπηρεσίες, πολεοδομία, τοπογράφοι, συμβολαιογράφοι, υποθηκοφυλακεία και ένα σωρό άλλοι. Με την υιοθέτηση του blockchain επιτυγχάνεται μείωση των ενδιάμεσων, του κόστους και του χρόνου ολοκλήρωσης αλλά, θα τολμούσα να πω, και των φαινομένων διαφθοράς/χρηματισμού. Οπότε, με αυξημένη ακεραιότητα και ασφάλεια, και με επιπλεον δικλείδες ασφαλείας, υιοθετώντας τεχνολογικές λύσεις του blockchain, μειώνεις το κόστος διαμεσολάβησης, το κόστος επιβεβαίωσης των συναλλαγών και το κόστος επαλήθευσης. Τα κρυπτονομίσματα είναι απλά μία εκδοχή διαμεσολάβησης, καθώς σπάει το μονοπώλιο των κεντρικών τραπεζών στην έκδοση χρήματος και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που λειτουργούν σαν διαμεσολαβητές στην διευθέτηση πληρωμών. Αυτό είναι επαναστατικό, αλλά όπως συμβαίνει με κάθε τι επαναστατικό, φέρνει νέα ρίσκα που μία κυβέρνηση πρέπει να αντιμετωπίσει.
Για την Ελλάδα ειδικότερα, το blockchain ίσως να αποτελεί ευκαιρία, δεδομένου ότι η χώρα μας βγήκε σχετικά πρόσφατα από μια μακροχρόνια κρίση και φαίνεται να εισέρχεται σε μια νέα την οποία προκάλεσε το σοκ της πανδημίας- παράγοντες που επιτάσσουν επανεξέταση του παραγωγικού και οικονομικού μοντέλου της χώρας μας. Όπως σημειώνει η κ. Καϊλή, η Ελλάδα θα πρέπει να υιοθετήσει μια ψηφιακή στρατηγική η οποία θα επιτρέψει την εξοικονόμηση πόρων και την έξυπνη εκμετάλλευση και διοχέτευσή τους, ώστε να κάνει τη διαφορά, ως μια χώρα που έχει πολλούς λόγους και αιτίες να επιδιώξει την ψηφιακή μετάβαση, ειδικά δεδομένης της πανδημίας, που αποτέλεσε αφορμή για ταχεία υλοποίηση ψηφιακών μεταρρυθμίσεων. «Τεχνολογίες, όπως το blockchain, μπορούν να λειτουργήσουν και ωφελήσουν στο μέγιστο με τη σύζευξή τους με άλλες τεχνολογίες. Για να γίνει αυτό όμως χρειάζεται ένας ψηφιακός χάρτης μετάβασης και οι σχετικές νομοθετικές πρωτοβουλίες που θα στηρίξουν το όλο εγχείρημα και θα ωθήσουν και την ιδιωτική οικονομία επίσης να επισπεύσει την ψηφιακή της μετάβαση, σε όλους τους τομείς. Εξαιρετικές προοπτικές θα έβλεπα από την μείωση της γραφειοκρατίας στο δημόσιο με την χρήση Βlockchain για την ασφάλεια της ψηφιακής ταυτότητας, τις εκλογές, την μείωση των κρυφών υπέρογκων χρεώσεων των συναλλαγών, την κάρτα υγείας με κρυπτογράφηση προσωπικών δεδομένων και πολλά ακόμη».
Στο σημείο αυτό, αξιοσημείωτη είναι η πορεία που ακολουθεί η Κύπρος ως προς τα κρυπτονομίσματα: Όπως σημειώνει ο κ. Διονυσόπουλος, οι τρόποι με τους οποίους έπληξε η κρίση την Κύπρο και την Ελλάδα (κούρεμα τραπεζικών καταθέσεων το 2013 και capital controls, και capital controls του 2015 αντίστοιχα) είχαν ως αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις να εξοικειωθεί μέρος των καταναλωτών με τα ψηφιακά νομίσματα. Ωστόσο, σε επίπεδο εθνικών πρωτοβουλιών υπήρξαν μεγάλες διαφορές: «Η Κύπρος επιβεβαιώνει το “φαινόμενο”, που θέλει μικρές πληθυσμιακά ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Εσθονία, η Μάλτα, και η Ελβετία, να εναγκαλίζουν τις καινοτόμες τεχνολογίες και τα ψηφιακά νομίσματα, με πολλαπλά οφέλη για την οικονομία και τις προοπτικές τους.
Η Κύπρος ήταν από τις πρώτες χώρες στην Ευρώπη που εξέτασε τις προοπτικές των ψηφιακών νομισμάτων και του blockchain. Από το 2014 μέχρι και σήμερα η Κεντρική Τράπεζα Κύπρου έχει εκδώσει πληθώρα ανακοινώσεων σχετικά με τα ψηφιακά νομίσματα. Το 2018 η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς ίδρυσε το “Innovation Hub” με σκοπό την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και νομικού πλαισίου σε ανερχόμενους κλάδους, συμπεριλαμβανομένης και της ψηφιακής οικονομίας, των ψηφιακών νομισμάτων και του blockchain. Το 2019 η Κύπρος έγινε μία από τις πρώτες χώρες στην Ευρώπη και τον κόσμο που υιοθέτησαν εθνική στρατηγική για την αξιοποίηση των ψηφιακών νομισμάτων και τεχνολογιών όπως το blockchain.Ήδη η Κύπρος βρίσκεται στις πρώτες θέσεις της Ευρώπης σε ότι αφορά τα κατά κεφαλήν επενδυτικά κεφάλαια για επιχειρήσεις στο χώρο του blockchain. Μάλιστα πρόσφατα ανακοινώθηκε η συμμετοχή του υφυπουργείου έρευνας, καινοτομίας και ψηφιακής πολιτικής, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας και τις εταιρείες RTD TALOS LTD, AC Goldman Solutions & Services GSS Ltd, στην ευρωπαϊκή υποδομή Blockchain (EBSI). Καθώς η Κύπρος εργάζεται ενεργά στην ευθυγράμμιση και ανάπτυξη της εθνικής της στρατηγικής, σύμφωνα με τα νέα νομοθετήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τις εξελίξεις από το χώρο τον ψηφιακών νομισμάτων, θα συνεχίσει να προσελκύει σχετικές επενδύσεις, επιχειρήσεις, ταλέντο, και να επωφελείται πολιτικά από την ενεργή συμμετοχή της στο Πανευρωπαϊκό διάλογο.Τίποτε από τα παραπάνω δεν ισχύει για την Ελλάδα».
Η «σκοτεινή πλευρά»: Ευκαιρία, «φούσκα» ή κίνδυνος;
Βεβαίως, όπως σε κάθε περίπτωση νέας τεχνολογίας – από την πυρηνική ενέργεια μέχρι το Ίντερνετ και από τα social media μέχρι το blockchain- υπάρχουν και οι κίνδυνοι: Οι υποστηρικτές των cryptocurrencies μπορεί να υποστηρίζουν ότι αλλάζουν τον κόσμο, εκδημοκρατίζοντας και αποκεντρώνοντας την οικονομία, ενώ επικριτές τους κάνουν λόγο για μια επικίνδυνη «φούσκα», υποδεικνύοντας τη μεγάλη τους αστάθεια/ μεταβλητότητα, τις «μαύρες» συναλλαγές και το ότι μπορεί να οδηγήσουν σε μεγαλύτερη συσσώρευση πλούτου από «λίγους». Το Bitcoin, ειδικότερα, πέρασε πολλά χρόνια θεωρούμενο ως ένα μέσο επενδυτικού «τζόγου», ικανού να παρέχει μεγάλα κέρδη σε μεγάλες ανόδους αλλά και μεγάλη «χασούρα», είτε σε μεγάλες πτώσεις, είτε σε περιπτώσεις όπως η χρεοκοπία του άλλοτε μεγαλύτερου ανταλλακτηρίου του κόσμου, MtGox, στο παρελθόν, που έκανε πολλούς να μιλούν για μια «φούσκα» που έσκασε. Επίσης, υπάρχουν και συστημικοί κίνδυνοι που μπορεί να προκύψουν από ένα μέσο συναλλαγών που δεν ελέγχεται από κεντρικές τράπεζες, ενώ δεν μπορεί να παραβλέπεται και το πόσο ενδείκνυται κάτι τέτοιο για «σκιώδεις» συναλλαγές.
Ευκαιρία ή κίνδυνος λοιπόν; Ο κ. Διονυσόπουλος δηλώνει ένθερμος υποστηρικτής της τεχνολογίας blockchain και των κρυπτονομισμάτων, ωστόσο αναγνωρίζει πως το ένα δεν αποκλείει το άλλο: «Υπάρχουν δόσεις αλήθειας και στις δύο αφηγήσεις. Όπως όλα τα ανθρώπινα κατασκευάσματα, έτσι και τα ψηφιακά νομίσματα αντανακλούν σε ένα βαθμό τις επιτυχίες ή αποτυχίες μας σαν ανθρωπότητα. Φαινόμενα όπως η κυριαρχία των Initial Coin Offerings (ICOs) του 2017-2018 αποτελούν κατά γενική ομολογία παραδείγματα του πώς τα ψηφιακά νομίσματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εξαπάτηση του επενδυτικού κοινού, τον περαιτέρω πλουτισμό επιτήδειων, και ως έναυσμα επικίνδυνων χρηματοοικονομικών φουσκών. Από την άλλη, και παρά την τεχνολογική πρόοδο των τελευταίων ετών, 1.5 με 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι στερούνται πρόσβαση ακόμη και στις πιο βασικές τραπεζικές υπηρεσίες. Καταδικάζονται έτσι σε ένα καθεστώς οικονομικής ανασφάλειας και πέφτουν θύματα ληστρικών πρακτικών για τη μεταφορά ή αποθήκευση των όποιων χρημάτων τους. Τα ψηφιακά νομίσματα και αποκεντρωμένα συστήματα στα οποία είναι χτισμένα δίνουν λύση σε αυτό και σε πληθώρα άλλων αποτυχιών των σύγχρονων κοινωνιών και οικονομιών. Τέλος, και μόνο η ύπαρξη μίας ανταγωνιστικής εναλλακτικής στα υπάρχοντα οικονομικά συστήματα, τους ασκεί πιέσεις ώστε να αλλάξουν προς το καλύτερο. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι το νέο ψηφιακό ευρώ που βρίσκεται “προ των πυλών” και μεταξύ άλλων έχει ως σκοπό την ενσωμάτωση ανθρώπων που δεν εξυπηρετούνται απο τις παρούσες τραπεζικές υποδομές».
Από πλευράς της, η κ. Καϊλή υπογραμμίζει την ανάγκη για εκσυγχρονισμό της νομοθεσίας και ελεγκτικούς μηχανισμούς, δεδομένων των προαναφερθέντων κινδύνων.
Εύα Καϊλή: Τα κρυπτονομίσματα έχουν επιφέρει αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο αρκετοί έχουν επιλέξει να τα χρησιμοποιούν, τόσο ως μέσο συναλλαγής ή πληρωμής, είτε ως μέσο αποθήκευσης αξίας ή μεταφοράς αξίας – πχ μετατροπή παραστατικών νομισμάτων σε κρυπτονομίσματα για αποθήκευση/διατήρηση ή μεταφορά ή ακόμα και ως μέσο επιδίωξης κέρδους με βάση την υποκειμενική τους εκτίμηση ως προς την πορεία της τιμής τους. Επειδή όμως, τίποτα στη ζωή δεν είναι μόνο άσπρο ή μόνο μαύρο, απαιτείται προσπάθεια για τον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων. Η ευμεταβλητότητα των κρυπτονομισμάτων είναι μια πραγματικότητα και εύκολα μπορεί οποιοσδήποτε να δει διακυμάνσεις αποδόσεων που δεν μπορεί να εξηγήσει. Γιατί; Γιατί αυτές δεν μπορεί να τις συνδέσει απευθείας με κάποιο γεγονός, εγγενή αξία ή θεμελιώδη στοιχεία όπως σε άλλες μορφές τοποθέτησης χρημάτων. Ο μέσος πολίτης μπορεί μόνο να επιλέξει να εμπιστευτεί τις δυνάμεις προσφοράς και ζήτησης για το εκάστοτε κρυπτονόμισμα και οι οποίες καθορίζονται απο πολλούς παράγοντες.
Αναφορικά δε με το υπαρκτό ενδεχόμενο να γίνουν μέσο υλοποίησης παράνομων συναλλαγών (ξέπλυμα μαύρου χρήματος ή χρηματοδότηση της τρομοκρατίας), την ευθύνη θα έλεγα δεν θα πρέπει να την επιρρίψουμε σε αυτά καθαυτά τα κρυπτονομίσματα, αλλά στις διάφορες τεχνικές που έχουν δημιουργηθεί (πχ crypto mixers) και μπορούν να επιτρέψουν ή διευκολύνουν την αδυναμία ανίχνευσης της ροής και προέλευσής τους. Προκειμένου να αποτρέψουμε λοιπόν να συμβεί αυτό, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε διεθνές επίπεδο, έχουν ληφθεί ήδη νομοθετικές πρωτοβουλίες ώστε να ενταχθούν συγκεκριμένες πρακτικές και εταιρείες παροχής υπηρεσιών κρυπτονομισμάτων εντός του πεδίου εποπτείας της Οδηγίας για το ξέπλυμα χρήματος. Πέραν τούτου, και αναφορικά με το ενδεχόμενο ή μη συσσώρευσης πλούτου σε χέρια λίγων, υπάρχει ήδη σχέδιο κανονισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις αγορές κρυπτονομισμάτων στην οποία πρόκειται να συζητήσουμε το σύνολο των θεμάτων που τα αφορούν, μεταξύ των οποίων και η διαφάνεια των συναλλαγών της δευτερογενούς αγοράς. Στόχος μας είναι η προαγωγή της χρηματοοικονομικής καινοτομίας στην Ευρώπη, με σεβασμό στην προστασία των πολιτών και της ενιαίας αγοράς της. Όπως για όλα τα χρηματοπιστωτικά εργαλεία, για να αποφευχθούν οι φούσκες και το market manipulation απαιτείται εκσυγχρονισμός της νομοθεσίας και επιπλέον έλεγχοι, ώστε να εγγυώνται την ασφάλεια του επενδυτή ή χρήστη.
Πρωτοβουλίες σε επίπεδο ΕΕ
Όπως έχει γίνει κατανοητό, το θέμα του blockchain και των ψηφιακών νομισμάτων χρήζει χειρισμών σε επίπεδο ΕΕ, προκειμένου να αποφευχθεί το συχνό φαινόμενο όπου οι νομοθέτες «τρέχουν» πίσω από τις ραγδαίες εξελίξεις. Η κ. Καϊλή υπογραμμίζει πως η STOA έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα τα τελευταία πέντε χρόνια με την τεχνολογία blockchain: «Με μια σειρά εκδηλώσεων και επιστημονικών ημερίδων στις οποίες επιστήμονες, πολιτικοί και επιχειρήσεις εξέτασαν και ανέλυσαν την επίδραση του στις χρηματοοικονομικές συναλλαγές, στο διεθνές εμπόριο, στις εφοδιαστικές αλυσίδες, στην υγεία, στην ιδιοκτησία με έξυπνα συμβόλαια, στις πιστοποιήσεις, στις συνέργειες των δημόσιων οργανισμών κ.α. παρά τις αρχικές αντιστάσεις και προκαταλήψεις που συνάντησα, πετύχαμε να έχουμε μια θετική προσέγγιση που επέτρεψε την χρηματοδότηση πιλοτικών προγραμμάτων αλλά και να έχουμε φτάσει στο σημείο της επεξεργασίας μιας κοινής νομοθετικές προσεγγισης για όλη την ΕΕ ως προς τα tokens και τα κρυπτονομίσματα».
Ως προς το πλέον φλέγον ζήτημα, αυτό της διαμόρφωσης πλαισίου κανόνων, η Ελληνίδα ευρωβουλευτής παρουσιάζει αυτές που κρίνει ως βασικές αρχές:
Εύα Καϊλή: Δεν δημιουργούνται κανονιστικά πλαίσια για τις τεχνολογίες αλλά για τη χρήση αυτών. Πώς θα μπορούσε κανείς να δημιουργήσει νομοθεσία για την τεχνολογία της ρομποτικής ιατρικής; Ο ιατρός θα πρέπει να εφαρμόσει την επιστήμη του και να τιμήσει τον όρκο του ανεξάρτητα με το εάν θα προχωρήσει σε μια επέμβαση με παραδοσιακά ή ρομποτικά. Το ίδιο ισχύει και για τις υπόλοιπες τεχνολογίες. Αυτό που πρέπει να διασφαλίζεται πάντα είναι η ισότιμη και ομοιογενής προστασία του πολίτη, επενδυτή ή καταναλωτή, χρήστη ή αποδέκτη της τεχνολογίας, μέσω ενός τεχνολογικά ουδέτερου κανονιστικού πλαισίου. Αυτή η αρχή ονομάζεται «τεχνολογική ουδετερότητα» και είναι η βάση της Ευρωπαϊκής νομοθέτησης. Η τεχνολογική ουδετερότητα «συμπεριφέρεται» με αντικειμενικότητα στις νέες τεχνολογίες επιτρέποντας την ασφαλή χρήση τους σε διάφορους τομείς, προνοώντας για τον περιορισμό των κινδύνων που ενέχουν και την προαγωγή των ωφελειών τους για το γενικότερο καλό της Ευρώπης.
Ένα άλλο σημαντικό εργαλείο είναι η «ουδετερότητα του νομοθέτη ως προς το business model». Να εξηγήσω: οι νέες τεχνολογίες αλλάζουν τον τρόπο που εργαζόμαστε και τις δομές τις αγοράς παράγοντας το ζητούμενο αποτέλεσμα αλλά με άλλο τρόπο. Αυτό επιτυγχάνεται από καινοτόμες εταιρείες που δοκιμάζουν και εισάγουν το «νέο» προϊόν ή υπηρεσία, προκαλώντας συχνά μια δημιουργική «ανησυχία» και επιτακτικό «ανασχηματισμό» σε μεγάλες εταιρίες που λειτουργούν με τον παραδοσιακό για την εκάστοτε εποχή τρόπο. Η ουδετερότητα του νομοθέτη ως προς το business model διασφαλίζει ότι δεν θα ευνοούνται οι «παραδοσιακοί παίκτες» της αγοράς εις βάρος των νεοεισερχόμενων καινοτόμων, με τελική ζημία των πολιτών τελικά οι οποίοι δεν θα εισπράξουν τα οφέλη μιας καινοτόμου υπηρεσίας ή προϊόντος σε χαμηλότερο κόστος. Αυτό το είδαμε να συμβαίνει στην περίπτωση των Fintech εταιρειών σε σχέση με την παραδοσιακή τραπεζική. Συγκεκριμένα, πολλά κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, θα μπορούσαν να διευκολύνουν περισσότερο τις fintech ώστε να απολαμβάνουν οι πολίτες υπηρεσίες τις οποίες οι παραδοσιακές τράπεζες πολλές φορές υπερχρεώνουν με κρυφές χρεώσεις και υπέρογκα κόστη συναλλαγών. Κρατώντας τις fintech εκτός ανταγωνισμού, οι συναλλαγές μένουν πανάκριβες και υπάρχει στρέβλωση στον ανταγωνισμό εξαιτίας της φοβικής στάσης των τραπεζών και την σχεση τους με την Κεντρική Τράπεζα και τη Κυβέρνηση.
Η πορεία προς την καθιέρωση των κρυπτονομισμάτων
Από όσα έχουν παρατεθεί ως τώρα, το συμπέρασμα που μπορεί να προκύπτει είναι πως η «επισημοποίηση» της χρήσης των cryptocurrencies είναι προ των πυλών- ωστόσο η εμπειρία των τελευταίων δεκαετιών περιλαμβάνει πολλές περιπτώσεις τεχνολογιών που ήταν «το επόμενο “big thing”» σε διάφορους τομείς...και παρέμειναν έτσι για πολλά χρόνια. Αξίζει να σημειωθεί πως, στην περίπτωση των ψηφιακών νομισμάτων, πρόσφατο άρθρο στην ιστοσελίδα των blogs του ΔΝΤ παρέθετε συνοπτικά τα εμπόδια που θα μπορούσαν να κρατήσουν τα cryptocurrencies για καιρό ακόμα μακριά από την «επίσημη» αναγνώριση. Οπότε προκύπτει το ερώτημα: Τελικά πόσο κοντά είμαστε στην καθιέρωση της χρήσης τους;
Λάμπης Διονυσόπουλος: Σε ένα βαθμό βρισκόμαστε ήδη εκεί. Το 2019, το Facebook ανακοίνωσε το Libra (που αργότερα μετονομάστηκε σε Diem). Το Diem, του οποίου η έκδοση αναμένεται μέσα στο 2021, θα είναι ένα παγκόσμιο ψηφιακό νόμισμα για συναλλαγές τόσο στα πλαίσια των εφαρμογών του Facebook και των συνεργατών του (όπως Uber, Spotify), αλλά και εκτός Facebook. Εάν το Facebook επιτύχει να πείσει μόλις το 15% των χρηστών του να το χρησιμοποιήσουν, τότε το Diem θα είναι πιο διαδεδομένο από το Αμερικανικό δολάριο. Οι εξελίξεις στα ψηφιακά νομίσματα τόσο από το Facebook όσο και σε χώρες όπως την Κίνα, η οποία έχει ήδη ξεκινήσει σχετικές δοκιμές με το καταναλωτικό κοινό, έχουν θορυβήσει νομοθέτες και τραπεζίτες από την Αμερική, την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Είναι γεγονός, ότι εδώ και χρόνια οι καταναλωτές έχουν στραφεί στις ηλεκτρονικές πληρωμές και την ψηφιοποίηση, ενώ τώρα με τον κορωνοϊό η τάση αυτή έγινε αμετάκλητη και θα συνεχίσει να οξύνεται τους επόμενους μήνες και χρόνια. Δεδομένων των εξελίξεων, πολύ σύντομα η έκδοση ενός ψηφιακού νομίσματος θα αποτελέσει ανάγκη για την διατήρηση της οικονομικής κυριαρχίας των κρατών. Οι συνέπειες από την υιοθέτηση αυτών των νομισμάτων δεν είναι ακόμη ξεκάθαρες και απασχολούν ερευνητές και νομοθέτες τα τελευταία χρόνια.
Όσον αφορά στις χώρες που βρίσκονται πιο μπροστά παγκοσμίως από άποψης νομοθεσίας/ κανόνων στην «αρένα» των cryptocurrencies, με βάση την πρόσφατη μελέτη του EUBOF, όπου συμμετείχε/ συντόνισε ομάδα του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, τις πρώτες θέσεις στην Ευρώπη έλαβαν η Ελβετία, η Μάλτα, και η Κύπρος ακολουθούμενες από την Γαλλία, την Γερμανία, το Λουξεμβούργο, τη Λιθουανία, τη Σλοβενία, την Ολλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο. «Τα κοινά χαρακτηριστικά των χωρών αυτών σχετίζονται με ένα ξεκάθαρο νομικό πλαίσιο και κουλτούρα που ενθαρρύνει την επιχειρηματική καινοτομία, την ύπαρξη νόμων που επιτρέπουν την εγκαθίδρυση και ομαλή λειτουργία σχετικών επιχειρήσεων, την ύπαρξη εθνικού σχεδίου και στρατηγικής, χαμηλής φορολογίας, και ενός εγκαθιδρυμένου οικοσυστήματος καινοτομίας» σημειώνει ο κ. Διονυσόπουλος. Εκτός Ευρώπης, σημαντικά βήματα έχουν κάνει οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Κίνα και η Ιαπωνία.
Από πλευράς της, η κ. Καϊλή τονίζει πως το χρήμα εξελίσσεται μέσα στους αιώνες, και σήμερα υπάρχει μια ζωτική ανάγκη για ένα τύπο χρήματος που θα εγγυάται μειωμένο κόστος συναλλαγών, ταχύτητα και αδιαπραγμάτευτη διαθεσιμότητα σε φυσικές καταστροφές, πολέμους, πανδημίες, ικανό να εξυπηρετεί την άσκηση νομισματικής πολιτικής της Ευρωζώνης, να είναι σύμφωνο με τις ευρωπαϊκές συνθήκες και τη νομοθεσία για την ιδιωτικότητα, την ασφάλεια από κυβερνοεπιθέσεις, την πρόληψη και καταστολή οικονομικών εγκλημάτων κ.λπ- και ενδεχομένως να είναι και δεκτικό προγραμματισμού, δηλαδή να μπορεί να εμπεριέχει έναν αλγόριθμο και να μεταφέρεται με την εκτέλεση ενός smart contract. «Το ερώτημα είναι ποιος θέλουμε ή εμπιστευόμαστε να εκδώσει αυτό το νόμισμα; Κάποιος ανώνυμος όπως το Bitcoin ή το monero; Κάποιος επώνυμος ιδιώτης όπως η Facebook χωρίς τις υποχρεώσεις μιας κεντρικής τράπεζας; Μήπως μία κεντρική τράπεζα, όπως η ΕΚΤ η οποία εξετάζει το ενδεχόμενο έκδοσης ψηφιακού ευρώ; Πόσα μπορεί να σηκώσει η ευρωπαϊκή ή η παγκόσμια οικονομία; Δεν μπορώ να σας απαντήσω με βεβαιότητα, αυτό θα το δούμε τα επόμενα χρόνια. Ένα είναι σίγουρο: ότι πλέον κινούμαστε προς την κατεύθυνση μιας ψηφιακής οικονομίας στην οποία όλες οι τεχνολογίες θα έχουν τον χώρο και τον ρόλο τους».
Αξίζει να ασχοληθεί κάποιος με bitcoins και άλλα κρυπτονομίσματα;
Για πολλούς εξ ημών- πέρα από την τεχνολογία blockchain, τους προβληματισμούς των κεντρικών τραπεζών και της ΕΕ και τα λοιπά προαναφερθέντα- το κύριο ερώτημα, η «ερώτηση του ενός εκατομμυρίου δολαρίων» (ή των 27 περίπου bitcoins, τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές, καθώς η αξία του Bitcoin ήταν αρκετά πάνω από τα 30.000 δολάρια) είναι το εξής απλό και...κερδοσκοπικό: Αξίζει να ασχοληθεί ένας απλός χρήστης με κρυπτονομίσματα;
Εύα Καϊλή: Σίγουρα δεν θα έκανα οποιαδήποτε σύσταση do ή don’t, καθώς θεωρώ πως ο καθένας μας ενεργεί, γενικότερα, στον δικό του χρόνο και με τις δικές του προσλαμβάνουσες και εμείς οφείλουμε να του διασφαλίσουμε πολλές επιλογές και εγγυημένη ασφάλεια.
Λάμπης Διονυσόπουλος: Οπωσδήποτε, όχι όμως με τον τρόπο που οι περισσότεροι φαντάζονται την ενασχόληση με αυτά. Είμαι πεπεισμένος πως η επένδυση στα ψηφιακά νομίσματα και τις υποκείμενες τεχνολογίες τους θα πρέπει να είναι πρωταρχικά πνευματική και όχι χρηματική.Ο καλύτερος τρόπος να μάθει κανείς τα βασικά είναι το ανοιχτό εισαγωγικό μάθημα του Πανεπιστημίου Λευκωσίας πάνω στα ψηφιακά νομίσματα και το blockchain. Το μάθημα διδάσκουν τρεις κορυφαίοι ειδικοί από το χώρο, ο παγκοσμίου φήμης συγγραφέας, ειδικός και επιχειρηματίας, κύριος Ανδρέας Αντωνόπουλος, ο εκτελεστικός διευθυντής του ερευνητικού κέντρου Institute for the future (IFF) του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, καθηγητής Γιώργος Γιαγλής και ο διευθύνων σύμβουλος του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, κύριος Αντώνης Πολεμίτης. Το μάθημα είναι δωρεάν, διαρκεί 12 εβδομάδες και έχουν ήδη παρακολουθήσει μέχρι στιγμής περισσότεροι από 40.000 φοιτητές από 100 χώρες. Μετά την επιτυχή παρακολούθηση του μαθήματος εκδίδεται και επιβεβαιώνεται σχετικό πιστοποιητικό παρακολούθησης στο blockchain. Στη συνέχεια, φοιτητές που θέλουν να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε μεταπτυχιακό επίπεδο στον κλάδο μπορούν να κάνουν αίτηση στο μεταπτυχιακό που προσφέρει το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, με τίλο «MSc in Digital Currency»
Η έλευση μιας νέας εποχής: Δυστοπία ή ουτοπία;
Blockchain, τεχνητή νοημοσύνη, εγγυημένο εισόδημα, Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση, κατακερματισμός του Ίντερνετ, 5G, τηλεργασία, ο ρόλος της «Big Tech», έξοδος ιδιωτικών εταιρειών στο Διάστημα: Όλα δείχνουν ότι ο κόσμος μας εισέρχεται σε μια νέα εποχή, με πολλά στοιχεία που άλλοτε συναντούσε κανείς μόνο στην επιστημονική φαντασία. Ο χώρος της εργασίας/ απασχόλησης αλλάζει ραγδαία σε πολλούς τομείς και πολλοί πολίτες αδυνατούν να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις, πόσο μάλλον να τις ακολουθήσουν/ προσαρμοστούν σε αυτές οι ίδιοι (ειδικά μάλιστα δεδομένων κρίσεων όπως η πανδημία Covid-19 και η κλιματική αλλαγή και οι αλλαγές που αυτές φέρνουν). Πολλοί διαβλέπουν μια επερχόμενη «δυστοπία», ενώ άλλοι, πιο αισιόδοξοι, βλέπουν τα μέσα για τη δημιουργία μιας «ουτοπίας»- καλώς ή κακώς, όλοι μας καλούμαστε να επιβιώσουμε σε αυτόν τον κόσμο, που φαίνεται να αλλάζει πολύ γρήγορα- σε βαθμό που πολλοί δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις, πόσο μάλλον να προσαρμοστούν σε αυτές. Μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι, ή είναι «ασφαλέστερο» να είμαστε απαισιόδοξοι; Σύμφωνα με την κ. Καϊλή, ούτε το ένα ούτε το άλλο- αλλά μια νέα πραγματικότητα.
Εύα Καϊλή: Θα τολμήσω να πω ότι η ταχύτητα ίσως και να μην είναι τόσο ραγδαία. Για παράδειγμα, η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι μαζί μας 40 χρόνια ήδη ενώ o όρος “smart contract” χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1993 αλλά έγινε γνωστός το 2013 με το Ethereum. Αυτό που αδιαμφισβήτητα αλλάζει είναι η εξέλιξη και η χρήση της τεχνολογίας μέσα στο χρόνο και, ως επακόλουθο, η δημοσιότητα γύρω από αυτή. Η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση δεν είναι μία «στιγμή». Είναι μία διαδικασία τριάντα ετών. Μιλάμε για αυτήν επειδή εξαντλήθηκαν τα όρια της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης και επεκτείνουμε/διευρύνουμε τα όριά μας ώστε να υιοθετήσουμε νέες οικονομικές, καταναλωτικές και επιχειρηματικές συνήθειες για να μείνουμε εντός ανταγωνισμού. Γιατί τώρα και όχι νωρίτερα; Ίσως διότι το παλιό μοντέλο δούλευε μια χαρά, και οι άνθρωποι δεν αλλάζουμε αν δεν νοιώθουμε την ανάγκη. Δεν θα έλεγα ότι υπάρχει ψηφιακή δυστοπία ή ουτοπία. Απλά η έλευση μιας νέας πραγματικότητας που μετά από πέντε ή δέκα χρόνια θα μας φαίνεται τόσο αυτονόητη και συνηθισμένη όπως σήμερα το Ίντερνετ ή τα κινητά. Αντίθετα, νομίζω πως το σημαντικό είναι να επιδιώξουμε να την γνωρίσουμε ώστε να αρχίσουμε να προσαρμοζόμαστε γρήγορα τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, διότι η όποια καθυστέρηση, στο σημείο αυτό, θα μεταφράζεται σύντομα σε πτώση εισοδήματος. Σε ένα οικονομικό και τεχνολογικό περιβάλλον χωρίς σύνορα, σε πέντε χρόνια από τώρα το πρόβλημα θα είναι υπαρξιακό καθώς αν δεν υπάρχει η ψηφιακή διάσταση σε οποιοδήποτε επιχειρηματικό μοντέλο, ακόμα και της πιο μικρής επιχείρησης, τότε αυτή η επιχείρηση θα βρίσκεται εκτός ανταγωνισμού και εκτός αγοράς.