Να πάρουμε τις ζωές μας στα χέρια μας. Πέντε θέσεις για ένα νέο διανοητικό, κοινωνικό και πολιτικό κίνημα.
1. Εγγυημένο αξιοπρεπές εισόδημα για όλους - Η υπαρξιακή θεμελίωση αυτού του αιτήματος
Το εγγυημένο εισόδημα για όλους είναι μια συζήτηση που έχει αρχίσει να ανοίγει σε αρκετές χώρες. Έχει όμως τεράστια σημασία η φιλοσοφία που βρίσκεται πίσω από κάθε τέτοια συζήτηση και σχετική άποψη.
Εάν το εγγυημένο εισόδημα αποτελέσει ένα είδος φιλανθρωπίας τότε θα υπόκειται εξολοκλήρου στο νόμο της αλαζονείας του ισχυρού κράτους και των ιθυνόντων ελίτ απέναντι στην αδυναμία των φτωχών και ανίσχυρων.
Το να πάρουμε τις ζωές μας στα χέρια μας, σημαίνει καταρχήν να μην υπάρχει η καθημερινή αγωνία της επιβίωσης. Μια αγωνία, στην οποία, στη χώρα μας των μνημονίων, μαζικά όλο και περισσότεροι άνθρωποι βυθίζονται. Η «καταραμένη φτώχεια» υπάρχει πλέον σε μαζική κλίμακα και η απελπισία, πολλές φορές, περισσεύει, με δραματικά αποτελέσματα. Οι πολιτικές ελίτ βέβαια, μέσα στη καλοπέραση τους, δεν έχουν την αίσθηση του κατεπείγοντος, εξαγγέλλοντας με αυτάρεσκο τρόπο ισχνά ποσοστά οικονομικής ανάπτυξης, τα οποία και αυτά συνήθως διαψεύδονται.
Ωστόσο, εδώ το ρηξικέλευθο της πρότασης είναι να μην δούμε το εγγυημένο εισόδημα σαν μια απλή προνοιακή παραχώρηση της κοινωνίας προς τους φτωχούς της. Εάν το εγγυημένο εισόδημα αποτελέσει ένα είδος φιλανθρωπίας τότε θα υπόκειται εξολοκλήρου στο νόμο της αλαζονείας του ισχυρού κράτους και των ιθυνόντων ελίτ απέναντι στην αδυναμία των φτωχών και ανίσχυρων. Κάτι που σημαίνει ότι θα εξαρτάται πάντα από τη καλή διάθεση των ισχυρών. Αντίθετα, το εγγυημένο εισόδημα πρέπει να αναβλύσει από την απερίγραπτη δύναμη των θεμελιωδών δικαιωμάτων της ανθρώπινης ύπαρξης. Μόνο μια τέτοια θεμελίωση του εγγυημένου αξιοπρεπούς εισοδήματος, ως αναφαίρετου δικαιώματος της ανθρώπινης ύπαρξης, όπου κάθε επομένως προσπάθεια αναίρεσης του θα υπόκειται στο δικαίωμα της ισχυρότερης αντίδρασης, θα το καταστήσει πραγματικά αναφαίρετο.
Η θεμελιώδης "υπαρξιακή" δικαιολόγηση της πρότασης είναι τούτη
Οι άνθρωποι έρχονται στη ζωή και στον κόσμο, χωρίς να έχουν προηγουμένως ερωτηθεί αν συμφωνούν με τις θεμελιώδεις παραμέτρους της ανθρώπινης ύπαρξης (αρρώστιες, γηρατειά, απώλεια αγαπημένων προσώπων λόγω θανάτου, προσωπικός θάνατος), αλλά και της κοινωνικής ύπαρξης (ανταγωνισμοί μεταξύ ανθρώπων, καταστροφή σχέσεων αγάπης, κοινωνικές αδικίες και ανισότητες, αγωνία επιβίωσης).
Με την ενθάρρυνση όμως αυτή διαπράττουν μια θεμελιώδη και τεράστια αυθαιρεσία, στο βαθμό που τα άτομα που γεννιούνται βρίσκονται μπλεγμένα σε ένα παιχνίδι, αυτό της ζωής, για τις παραμέτρους της οποίας, όπως είπαμε, δεν έχουν ερωτηθεί και δεν έχουν, βέβαια, δώσει από πριν τη συγκατάθεση τους. Αν για τις θεμελιώδεις παραμέτρους της ανθρώπινης ύπαρξης (αρρώστιες, γηρατειά, απώλεια αγαπημένων προσώπων λόγω θανάτου, προσωπικός θάνατος) δεν μπορεί να γίνει κάτι εκ των υστέρων, ωστόσο για τις κοινωνικές παραμέτρους (π.χ. φτώχεια, κοινωνικές ανισότητες) πρέπει να γίνει το παν. Οι κοινωνίες λόγω της πρωταρχικής θεμελιώδους, τεράστιας και απερίγραπτης αυθαιρεσίας τους, που πρέπει να νοείται σαν ένα είδος τεράστιου προπατορικού αμαρτήματος, έχουν επομένως, και κατ' ελάχιστο, τη πρωταρχική και τεράστια ευθύνη να αναλάβουν τις κοινωνικές ευθύνες στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Δεν νοείται άνθρωπος φτωχός και κοινωνικά ανήμπορος, ούτε κοινωνική ανισότητα τέτοια που να προκαλεί δυσαρέσκεια. Κανείς δεν δικαιούται να ζει μια ήρεμη και εύπορη ζωή, όσο δίπλα του υπάρχουν συνάνθρωποι του σε κοινωνική ανημποριά ή σε κοινωνική υποβάθμιση, γιατί συμμετέχει εξορισμού στην συλλογική κοινωνική ευθύνη.
Είναι λοιπόν η παραπάνω φιλοσοφία, η βασισμένη στην πρωταρχική, θεμελιώδη και τεράστια αυθαιρεσία των κοινωνιών, που μας ωθεί να προτείνουμε το αξιοπρεπές εγγυημένο εισόδημα για όλους, που δεν θα πρέπει να έχει καθόλου το χαρακτήρα ενός κοινωνικού φιλοδωρήματος ή ακόμη και μιας κλασικής κοινωνικής παραχώρησης, αλλά αντίθετα θα αποτελεί την έμπρακτη αναγνώριση, από μεριάς της κοινωνίας, αυτής της πρωταρχικής, θεμελιώδους, και τεράστιας αυθαιρεσίας και επομένως ενοχής της.
Στη συνέχεια, κάτω ακριβώς από αυτή τη θεώρηση και φιλοσοφία θα δώσουμε την κατάλληλη απάντηση και σε ένα ερώτημα (όπως και σε οποιοδήποτε άλλο) που, πολλές φορές, γεννιέται στις συζητήσεις περί «εγγυημένου εισοδήματος».
Λέει αυτό το ερώτημα: «Μήπως αν δώσουμε εγγυημένο εισόδημα σε όλους, τότε κανείς δεν θα θέλει να εργασθεί, αλλά θα στρογγυλοκάθεται και θα τεμπελιάζει πάνω στο εγγυημένο εισόδημα;». Η απάντηση, σύμφωνα με τη φιλοσοφία που ήδη υποστηρίξαμε, δεν μπορεί παρά να είναι αυτή:
Η κατηγορία της «τεμπελιάς» είναι μια κατηγορία που θεμελιωδώς δεν ευσταθεί και σαν όρος πρέπει ουσιαστικά να καταργηθεί.
Κανείς πριν γεννηθεί δεν έχει ρωτηθεί αν επιθυμεί να εργάζεται και κανείς, επομένως, δεν έχει δεχθεί μια τέτοια συμφωνία που να λέει ότι από τη στιγμή που θα υπάρξει σαν άνθρωπος υποχρεούται να εργάζεται. Επομένως, η κοινωνία βασιζόμενη μόνο σε μια τέλεια αυθαιρεσία επιμένει ότι, για την επιβίωση του, ο μεμονωμένος άνθρωπος οφείλει να εργάζεται. Η κατηγορία της «τεμπελιάς» είναι μια κατηγορία που θεμελιωδώς δεν ευσταθεί και σαν όρος πρέπει ουσιαστικά να καταργηθεί.
Στη συνέχεια και προς χάρη της μη κατάρρευσης των κοινωνιών προτείνουμε το ερώτημα να αλλάξει ριζικά ως εξής:
«Με δεδομένο το εγγυημένο εισόδημα προς όλους, τι μετασχηματισμοί πρέπει να γίνουν στην εργασία, ώστε οι άνθρωποι, χωρίς να έχουν καμιά υποχρέωση προς αυτό, να επιθυμούν να εργασθούν;».
Στην πραγματικότητα, ζητάμε πέρα από το φυσικό δικαίωμα του καθενός στο εγγυημένο εισόδημα, αυτό, το εγγυημένο εισόδημα δηλαδή, να λειτουργήσει σαν ένας ικανότατος μοχλός για ένα ριζικό μετασχηματισμό της εργασίας. Ένας τέτοιος ριζικός μετασχηματισμός της εργασίας θα είναι, ίσως, η μεγαλύτερη πολιτισμική επανάσταση όλων των εποχών.
Στις θεωρίες των Δικαιωμάτων, σε μια διευρυμένη εκδοχή των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», εκτός, δηλαδή, από το δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία, στην ελευθερία έκφρασης και σκέψης, καθώς και στην ισότητα απέναντι στο νόμο, προβλέπονται επίσης και κοινωνικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην τροφή, στην κατοικία, στην υγεία, στην εκπαίδευση και στην εργασία. Από αυτά, το δικαίωμα στην εργασία, δεν το θεωρώ πραγματικό δικαίωμα, παρά μόνο κάτω από συγκεκριμένη αυστηρή προϋπόθεση, και εξηγώ τι εννοώ. Από κει και πέρα η δική μου αντίληψη για το εγγυημένο αξιοπρεπές εισόδημα περιλαμβάνει, από την άποψη του μεγέθους του, όλα τα παραπάνω κοινωνικά δικαιώματα, αλλά επιπλέον και άλλα, όπως το δικαίωμα στη διασκέδαση, καθώς και, προοπτικά, το δικαίωμα στην κοινωνική ισότητα (που σημαίνει ποσά που θα εξομαλύνουν απολύτως τις οικονομικές ανισότητες). Ωστόσο, το κλειδί της σκέψης μου είναι αυτό: Οι θεωρίες των Δικαιωμάτων, πολλές φορές, δεν έχουν την δυνατή θεμελίωση που θα έπρεπε να έχουν και απ' αυτή την άποψη σε πολλούς φαντάζουν σαν αυθαίρετες. Αυτό το μειονέκτημα έρχεται να θεραπεύσει η θεώρηση μου περί της «θεμελιώδους, τεράστιας και απερίγραπτης πρωταρχικής κοινωνικής αυθαιρεσίας» η οποία και στηρίζει πλέον, κατά τη γνώμη μου, περισσότερο αποτελεσματικά και την σφοδρότητα των πολλαπλών «ανθρωπίνων Δικαιωμάτων».
Αν θέλουμε να μιλήσουμε και με άλλο τρόπο, είναι επίσης τελικά σαφές ότι η διατύπωση και παραδοχή αυτής της «θεμελιώδους, τεράστιας και απερίγραπτης πρωταρχικής κοινωνικής αυθαιρεσίας» οδηγεί στη διατύπωση ουσιαστικά ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου, του οποίου, μόνο, μικρό μέρος, αποτελεί το εγγυημένο εισόδημα. Η νέα αυτή θεώρηση της θεμελιώδους ανθρώπινης κατάστασης θεραπεύει, επίσης, κατά τη γνώμη μου, πολλά από τα μειονεκτήματα των παλιών θεωριών περί κοινωνικού συμβολαίου.
Όποιος στοχασθεί πάνω στις θεμελιώδεις παραμέτρους της ανθρώπινης και της κοινωνικής ύπαρξης, που περιγράφηκαν προηγουμένως, θα μπορούσε να σκεφθεί και να αποφασίσει, μάλλον δικαιολογημένα, ότι το αποκαλούμενο «δώρο της ζωής» προς τη νεογεννηθείσα ανθρώπινη ύπαρξη είναι μια καθαρή απάτη και στηρίζεται σε εγωιστικές επιθυμίες και συμφέροντα ατομικά (των γονέων) και κοινωνικά.
Το κείμενο αυτό είναι το πρώτο μέρος, ενός μεγαλύτερου κειμένου που απαρτίζεται από πέντε μέρη.