Ο Μαχάτμα Γκάντι είχε δηλώσει πως «η φτώχεια είναι η χειρότερη μορφή βίας», ένα φαινόμενο που μαστίζει ιδιαίτερα τους ανθρώπους που βρίσκονται στον αναπτυσσόμενο Νότο. Η φτώχεια αποτελεί βασική συνιστώσα για θέματα όπως τ΄ανθρώπινα δικαιώματα, την ανάπτυξη, την κοινωνική συνοχή και την περιβαλλοντική προστασία.
Αυτό το φαινόμενο απασχολεί την διεθνή κοινότητα από το 1945 έως σήμερα με τον Ο.Η.Ε να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα θεσπίζοντας σε αυτή την κατεύθυνση τόσο τους Στόχους της Χιλιετίας το 2000 όσο και τους Στόχους της Βιώσιμης Ανάπτυξης το 2015. Αμφότεροι είχαν ως πρώτο Στόχο την καταπολέμηση του φαινομένου της φτώχειας, με τους μεν πρώτους να έχουν σε προτεραιότητα τον αναπτυσσόμενο Νότο τους δε δεύτερους να έχουν καθολική προσέγγιση.
Βασικό κριτήριο για να οριοθετηθεί το ποιος είναι φτωχός ήταν το εισοδηματικό όριο, έως το 2015 τα 1,25 δολάρια ημερησίως ήταν το διεθνές όριο φτώχειας. Έκτοτε η Παγκόσμια Τράπεζα μετέβαλε αυτό το κατώτατο όριο στα 1,9 δολάρια ημερησίως, συνεπώς όσοι βρίσκονται κάτω από το συγκεκριμένο όριο μαστίζονται από αυτό που αποκαλούμε ακραία φτώχεια. Βέβαια, ένα ακανθώδες ζήτημα είναι ότι δεν υπάρχει ένας ακριβής ορισμός του τι εστί φτωχός, καθώς αυτή η έννοια ξεπερνάει τα εισοδηματικά κριτήρια καθώς είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο. Υπηρεσίες όπως πρόσβαση σε καθαρό νερό, σε υγιεινή και στην εκπαίδευση δεν σχετίζονται άμεσα με την χρηματική προσέγγιση, αλλά πρέπει να ληφθούν υπόψη για την καταπολέμηση της φτώχειας ιδίως σε διεθνές επίπεδο. Για αυτό τον λόγο, μέσω των Στόχων της Βιώσιμης Ανάπτυξης που έχουν χρονικό ορίζοντα το 2030 ο Ο.Η.Ε αναφέρει την εξάλειψη της φτώχειας σε όλες της τις διαστάσεις.
Ποια είναι η σημερινή κατάσταση ;
Ο συνολικός πληθυσμός του πλανήτη ανέρχεται στα 7,4 δισ. ενώ το 2050 εκτιμάται πως θα φτάσεις στα 9,7 δισ. Αυτή η ραγδαία δημογραφική άνοδος θα έχει ως επίκεντρο τις περιοχές του αναπτυσσόμενου Νότου, αυτές δηλαδή που βρίσκονται στο νοτιοανατολικό ημισφαίριο. Την μεγαλύτερη πληθυσμιακή αύξηση θα γνωρίσει η αφρικανική ήπειρος, περίπου στα 1,3 δισ. ενώ κατά 750 εκατομμύρια θα αυξηθεί ο πληθυσμός και στη Νότια Ασία. Πρόκειται για τις περιοχές που αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο πρόβλημα, συνεπώς η δημογραφική άνοδος ενδέχεται να δυσχεράνει ακόμη περισσότερο την κατάσταση.
Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία που προκύπτουν από την ολοκλήρωση των Στόχων της Χιλιετίας, ο αριθμός των φτωχών ανέρχεται στα 767 εκατομμύρια, περίπου το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού, από τα 1,6 δισ το 2000. Η πλειοψηφία των φτωχών μένει στην Υποσαχάρια Αφρική με 390 εκατομμύρια, ήτοι το 40% του πληθυσμού της, αλλά και στην Νότια Ασία με 256 εκατομμύρια. Η μεγαλύτερη πρόοδος έχει σημειωθεί στην Ανατολική Ασία , η οποία λόγω της οικονομικής ανάπτυξης της Κίνας έχει μειώσει το ποσοστό από το 61% μόλις στο 4% του πληθυσμού.
Συνολικά καταγράφονται 43 θανάτοί στις 1000 γεννήσεις, με την Υποσαχάρια Αφρική να έχει διπλάσιο αριθμό,88. Η παιδική θνησιμότητα είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα και ίσως η μεγαλύτερη συνέπεια της φτώχειας.
Η πλειοψηφία των φτωχών μένει στις αγροτικές περιοχές, συγκεκριμένα το 80%, ενώ το 64% απασχολείται στον αγροτικό τομέα. Γίνεται αντιληπτό ότι το εισόδημά τους είναι άμεσα εξαρτώμενο από τις καιρικές συνθήκες και πλήττεται έντονα από τις πλημμύρες και τις ξηρασίες, καθιστώντας ιδιαίτερα ευάλωτους. Επίσης το 67,9% του εργατικού δυναμικού αμείβεται μεταξύ 1,90 δολάρια και 3,10 δολάρια την ημέρα, ζώντας στην ακραία και μεσαία φτώχεια.
Παράλληλα, ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται και η παιδική φτώχεια, καθώς 385 εκατομμύρια παιδιά έως 18 ετών πλήττονται από την φτώχεια. Στην Υποσαχάρια Αφρική το 51% των παιδιών μαστίζεται από αυτό το φαινόμενο, ενώ στη Νότια Ασία το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται στο 36%. Απόρροια αυτού του γεγονότος είναι ότι αυτά τα παιδιά καθίστανται πιο ευάλωτα σε ασθένειες, αναπτύσσουν χαμηλό γνωστικό επίπεδο και είναι δύσκολο να ξεφύγουν από αυτή την κατάσταση. Για αυτό τον λόγο απαιτείται ιδιαίτερη μέριμνα από την διεθνή κοινότητα ώστε να περιορισθεί αυτό το φαινόμενο.
Ποιοι άλλοι τομείς επιδεινώνουν την κατάσταση;
Για να αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά η φτώχεια χρειάζεται πέρα από το εισοδηματικό κριτήριο να εξετασθούν και άλλοι βασικοί τομείς που άπτονται της καθημερινότητας των ανθρώπων. Υγεία, εκπαίδευση και επίπεδο διαβίωσης απαρτίζουν βασικές μεταβλητές της πολυδιάστατης προσέγγισης αυτού του φαινομένου.
Αρχικά, στην περίπτωση της υγείας κύρια ζητήματα είναι η διατροφή και η παιδική θνησιμότητα. Το 2015 ο αριθμός των ανθρώπων που υποσιτίζεται ανέρχεται στα 815 εκατομμύρια, με τα 780 εκατομμύρια να είναι στις αναπτυσσόμενες περιοχές. Οι συνέπειες του υποσιτισμού είναι έκδηλες στα παιδιά τα οποία ταλανίζονται από την στασιμότητα ανάπτυξης, περισσότερα από 160 εκατομμύρια παιδιά βιώνουν αυτό το πρόβλημα. Παράλληλα, υψηλά είναι και τα ποσοστά παιδικής θνησιμότητας για τα παιδιά έως 5 ετών. Συνολικά καταγράφονται 43 θανάτοί στις 1000 γεννήσεις, με την Υποσαχάρια Αφρική να έχει διπλάσιο αριθμό. Η παιδική θνησιμότητα είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα και ίσως η μεγαλύτερη συνέπεια της φτώχειας.
Εκτός από την διάσταση της υγείας, σημαντικές επιπτώσεις παρατηρούνται και στην εκπαίδευση.Η εκπαίδευση αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες σε μία κοινωνία αναφορικά με την ανάπτυξη του ανθρώπινου παράγοντα και την ευημερία των κατοίκων. Επιπλέον κατέχει σημαίνοντα ρόλο για την καταπολέμηση της φτώχειας και την διεκδίκηση καλύτερων ευκαιριών. Παρά την σχετική βελτίωση 57 εκατομμύρια παιδιά παραμένουν εκτός σχολικής εκπαίδευσης, ενώ παρατηρούνται ανισότητες μεταξύ παιδιών που προέρχονται από φτωχές ή πιο εύπορες οικογένειες καθώς τα πρώτα είναι 4 φορές πιθανότερο να βρεθούν εκτός εκπαίδευσης. Παρόμοια κατάσταση υφίσταται και μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών, καθώς το 16% από τις αγροτικές είναι εκτός εν συγκρίσει με το 8% από τις αστικές.
Τέλος, το επίπεδο διαβίωσης περιλαμβάνει διάφορους δείκτες όπως η πρόσβαση στην υγιεινή, στο καθαρό πόσιμο νερό και στον ηλεκτρισμό. Αυτές οι 3 κατηγορίες αν και φαντάζουν αυτονόητες στον ανεπτυγμένο Βορά δεν αποτελούν μέρος της καθημερινότητας μίας μεγάλης μάζας ανθρώπων. Ιδιαίτερα, 1,2 δισ. άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε ηλεκτρική ενέργεια, η οποία αποτελεί αναγκαίο στοιχείο της καθημερινότητας αλλά και θεμέλιο λίθο της οικονομικής ανάπτυξης, 620 εκατομμύριαάνθρωποι βρίσκονται στην Υποσαχάρια Αφρική. Γίνεται αντιληπτό ότι βασικές δραστηριότητες όπως πλύσιμο ή μελέτη των παιδιών αντιμετωπίζουν δυσκολίες.
Έτερος παράγοντας που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι η πρόσβαση σε καθαρό πόσιμο νερό και σε υγιεινή. H πρόσβαση σε καθαρό πόσιμο νερό είναι ιδιαίτερη σημαντική καθώς το μολυσμένο νερό είναι εύκολο να μεταδώσει ασθένειες όπως χολέρα, διάρροια ενώ εκθέτει τους ανθρώπους σε κινδύνους για την υγεία. Το 2015 εκτιμάται ότι 663 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως χρησιμοποιούσαν μη βελτιωμένες πηγές νερού, όπως μη ασφαλή πηγάδια και νερό από την επιφάνεια της γης. Όσον αφορά στην πρόσβαση σε υγιεινή 2,1 δισ. άνθρωποι έχουν αποκτήσει βελτιωμένη πρόσβαση μεταξύ 1990-2015. Το συνολικό ποσοστό μεταβλήθηκε από το 54% στο 68%. Η μεγαλύτερη βελτίωση παρουσιάσθηκε στην Νότια Ασία όπου από το 22% έφθασε στο 47%.
Ποια αίτια συνέβαλαν για την εδραίωση της φτώχειας στον αναπτυσσόμενο Νότο;
Η εδραίωση της φτώχειας στον αναπτυσσόμενο Νότο δεν είναι αποτέλεσμα πρόσφατων διαδικασιών αλλά έχει τις ρίζες του μεταξύ του 15ου και 19ου αιώνα και την περίοδο της αποικιοκρατίας. Το δουλεμπόριο και η εκμετάλλευση από τις μητροπόλεις εμπόδισαν την ανάπτυξη σε αυτές τις περιοχές , ιδίως σε μία περίοδο όπου η Ευρώπη και οι Η.Π.Α βίωναν την Βιομηχανική Επανάσταση. Απόρροια αυτού ήταν να μείνουν πίσω εν συγκρίσει με τον ανεπτυγμένο Βορά.
Πέρα από αυτό το γεγονός άλλη μία μεταβλητή που πρέπει να αναφερθεί είναι πως μετά την αποαποικιοποίηση την περίοδο του 1960 εφαρμόσθηκαν ως επί τω πλείστον κλειστοί πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί. Η επικράτηση των κλειστών θεσμών ουσιαστικά δεν ευνοούσε τον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας αλλά και την διάχυση της οικονομικής δραστηριότητας, καθώς υπήρχε συσσώρευση του πλούτου στην ελίτ. Χαρακτηριστικό είναι ότι την περίοδο 1965-1991 33 κράτη της Υποσαχάριας Αφρικής είχαν απολυταρχικά καθεστώτα , ενώ δικτατορίες ή μονοκομματικές κυβερνήσεις υπήρχαν και στην Ν. Ασία και Λατινική Αμερική.
Τι αναμένεται;
Οι εν εξελίξει Στόχοι της Βιώσιμης Ανάπτυξης έχουν ως γνώμονα την εξάλειψη της φτώχειας σε όλες τις διαστάσεις της έως το 2030, έναν αρκετό φιλόδοξο στόχο. Για να υλοποιηθεί αυτό χρειάζεται η συντονισμένη δράση τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο. Παρά την σχετική βελτίωση που έχει καταγραφεί στις αναπτυσσόμενες περιοχές ακόμα απαιτείται αρκετή πρόοδος ώστε να φανούν τα θετικά αποτελέσματα. Η προσπάθεια οριοθέτησης της φτώχειας μέσω χρηματικών κριτηρίων είναι σημαντική ωστόσο δεν αποτελεί το μοναδικό μέσο. Βασικές υπηρεσίες που στον ανεπτυγμένο κόσμο φαντάζουν ως αυτονόητες , για μεγάλο μέρος του αναπτυσσόμενου κόσμου δεν είναι το ίδιο προσβάσιμες ή δεν είναι ίδιας ποιότητας.
Μέσω της καθολικής προσέγγισης που επιχειρείται από τον Ο.Η.Ε και του 1ου Στόχου, οι πιθανότητες για ακόμα μεγαλύτερη μείωση των φτωχών έως το 2030 είναι αρκετές, παρά το γεγονός πως ο στόχος είναι υψηλός σημασία έχει η επίτευξη του μεγαλύτερου δυνατού αποτελέσματος. Πέρα από την προσπάθεια της διεθνούς κοινότητας αποτελεί ευθύνη όλων να γνωρίσουν τους Στόχους της Βιώσιμης Ανάπτυξης , ιδίως αυτόν που αφορά την εξάλειψη της φτώχειας, ώστε να υπάρξει καθολική συμβολή σε αυτή την προσπάθεια.