“Χριστούγεννα Πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου
για βγάτε ιδέστε μάθετε το που ο Χριστός γεννιέται!” , τραγουδούσαν κάποτε τα παιδιά την παραμονή της μεγάλης γιορτής στην Πελοπόννησο. Για ένα παιδί το χρυσό αγγελάκι στην κορυφή του χριστουγεννιάτικου δέντρου δεν είναι διακόσμηση αλλά Άγγελος της Βηθλεέμ (για να παραθέσω ένα στίχον του Τ.Σ. Έλιοτ). Μεγαλώνοντας, το παιδί χάνει το δέος και την αγαλλίαση που ένιωθε μπροστά στη θέα του δέντρου. Τα συναισθήματα αυτά πνίγονται από «τον βαρετό εθισμό, την κόπωση, την πλήξη,την επίγνωση του θανάτου, τη συνείδηση της αποτυχίας».
(Τ. Σ. Έλιοτ, Η Καλλιέργεια των Χριστουγεννιάτικων Δέντρων, 1954)
Η γέννηση του Ιησού συνέπεσε με μια πληκτική, φορτική διοικητική πράξη, την απογραφή που διέταξε ο Αύγουστος (δηλ. ‘Σεβαστός’) Καίσαρ:
Ἐγένετο δὲ ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἐξῆλθε δόγμα παρὰ Καίσαρος Αὐγούστου ἀπογράφεσθαι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην (Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον 2:1)
Ως “οικουμένη” για τον Λουκά και το ακροατήριό του εννοείτο η αρτισύστατη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Όμως, κατά τους σημερινούς ιστορικούς δεν μαρτυρείται σε άλλη πηγή απογραφή τέτοιας “οικουμενικής” εμβέλειας. Πρέπει να ήταν τοπική και να χρονολογείται το 1 π.Χ. το αργότερο. Γεννήθηκε ο Ιησούς, λοιπόν, στην αρχή της νέας κανονικότητος της Pax Romana στην Εγγύς Ανατολή. Ήταν ο Πομπηίος o oποίος το 63 π.Χ. μετέτρεψε βιαίως την Ιουδαία σε προτεκτοράτο υπό τη διοίκηση του αντιπροσώπου της Ρώμης στη Συρία.
Ο Ιωσήφ συμμορφώθηκε με την κοσμική εξουσία: το διάταγμα επέβαλε κατ’ ουσίαν την επείγουσα κατάρτιση κτηματολογίου εν όψει μελλοντικής φορολογίας. Η επανάληψη, τέσσερες φορές σε λίγες προτάσεις, των λέξεων απογραφή και απογράφεσθαι είναι αξιοσημείωτη—είναι άραγε αδέξια και άσκοπη (δηλ. πειρττολογία) ή υποβάλλει την επιτακτική υποχρέωση; Όπως παρετήρησε ένας ιστορικός, μπορεί η πλησιέστερη ρωμαϊκή λεγεώνα να ήταν εγκατεστημένη κάπως μακριά, στη Συρία, και η Γαλιλαία να μην ήταν υπό στρατιωτική κατοχή, αλλά η αόρατη εξουσία του Αυτοκράτορος βάραινε την ατμόσφαιρα. Ο Αύγουστος, άλλωστε, ήταν υιός (χωρίς άρθρο) του θεού, σύμφωνα με τον βαρύγδουπο τίτλο που απαντά σε επιγραφές και παπύρους: Imperator Caesar Divi filius Augustus (Αυτοκράτωρ [ή Αρχηγός] Καίσαρ Αύγουστος, Υιός του Θεού). Καμιά φορά μνημονευόταν και ως θεός, ακόμη και πριν από την μεταθανάτια αποθέωσή του από την πολιτεία το 14 μ.Χ.
Περίπου οκτώ χρόνια πριν από την απογραφή, περί το 9 π.Χ., οι κάτοικοι της πόλης Πριήνης στη Μ. Ασία, επ’ ευκαιρία των γενεθλίων του, εξύμνησαν σε εκτενή επιγραφή τον Σεβαστόν (=Αύγουστο) ως Μεσσία, ως τον (επί λέξει) «σωτήρα», που έστειλε η Πρόνοια για να εγκαινιάσει οικουμενική ειρήνη και ευημερία. Τα γενέθλιά του, η βάση του νέου ημερολογίου (του λεγομένου Ιουλιανού) που υιοθέτησαν οι κάτοικοι της Μ. Ασίας, σηματοδοτούσαν την αρχή «ευαγγελίων» (επί λέξει), δηλ. καλών νέων, για την υφήλιο (ἦρξεν δὲ τῶι κόσμωι τῶν διʼ αὐτὸν εὐανγελί[ων ἡ γενέθλιος ἡμέ]ρα | τοῦ θεοῦ). Happy birthday, dear Caesar!
Mόνο που τα γενέθλια αυτά του 9 π.Χ. επέπρωτο να επισκιασθούν, αν παρακολουθήσουμε τον Λουκάν, από τη γέννηση ενός βρέφους της Βηθλεέμ:
καὶ ἔτεκε τὸν υἱὸν αὐτῆς τὸν πρωτότοκον, καὶ ἐσπαργάνωσεν αὐτὸν καὶ ἀνέκλινεν αὐτὸν ἐν τῇ φάτνῃ, διότι οὐκ ἦν αὐτοῖς τόπος ἐν τῷ καταλύματι (Λουκάς 2:7).
Η φάτνη ―ομηρική λέξη, στην ελληνιστική κοινή είναι «πάθνη»― είναι το παχνί. Η αυτοσχέδια κούνια του Χριστού ίσως βρισκόταν μέσα σε υπόσκαφο λεξεμένο στο σκελετικό, πετρώδες τοπίο της Δυτικής Όχθης. Εξού και η παράδοση που διασώζει ο Ιουστίνος Μάρτυρας (περίπου 160 μ.Χ.), κατά την οποία ο Ιησούς γεννήθηκε σε σπήλαιο. (Ο Λουκάς επαναλαμβάνει τη λέξη «φάτνη» τρεις φορές― στους στίχ. 7, 12 και 16—αλλά αυτή τη φορά η επάναληψη έχει θεολογική σημασία κατά τους ειδικούς). Η φάτνη πόρρω απείχε από το προσεγμένο, «αντισηπτικό» περιβάλλον που προέβλεπε 150 χρόνια αργότερα ο ιατρός Σορανός από την Έφεσο (με σπουδές στην Αλεξάνδρεια και λαμπρή καριέρα στη Ρώμη).
Η πραγματεία του Γυναικολογία είναι σε μεγάλο βαθμό παιδιατρικό εγχειρίδο, το πρώτο στην ιατρική ιστορία, και απευθύνεται κυρίως σε ιατρούς και μαίες, των οποίων οι πελάτες ανήκαν στις ευημερούσεις τάξεις. Πρώτα, ο Σορανός ορίζει ότι «το νεογνό πρέπει να κοιμάται πάνω σε μάλλινο μαξιλάρι ή αλλιώς σε μαξιλάρι που περιέχει μαλακό άχυρο» (2.16, κατὰ προσκεφαλαίου πεπληρωμένου κνωφάλλων, εἰ δὲ μὴ, χόρτου ἁπαλοῦ). Τα άχυρο της φάτνης πληρούσε, επομένως, τον όρο αυτό. Δεύτερο, συνιστά να είναι το δωμάτιο του βρέφους «καθαρό και να είναι μετρίως ζεστό και να μην έχει ούτε έντονες μυρωδιές ούτε υπερβολικά πολύ φως. Επίσης να έχει καλόν εξαερισμό και κουνουπιέρα (2.16, τὸν οἶκον δὲ δεῖ καθαρὸν εἶναι καὶ συμμέτρως θερμὸν καὶ μήτε ἄγαν ἔχοντα πληκτικὴν ἀποφορὴν μήτε περιαύγειαν...). Η φάτνη μάλλον θα παραβίαζε κάποιες από τις οδηγίες αυτές.
Τα σπάργανα, τα οποία μαρτυρούνται ρητώς τον 6ον ή 5ον αι. π.Χ. στην ελληνική ποίηση και έπειτα σε άλλες πηγές, ήσαν συνηθισμένα για τα μωρά της ελίτ αλλά και της φτωχολογιάς στον αρχαίο κόσμο. Οι ελίτ μητέρες ανέθεταν τη σπαργάνωση σε «τροφό», δηλ. παραμάνα. Η σπαργάνωση είχε σκοπό τον «αδιάστροφον σχηματισμόν», δηλ. την τόνωση του σώματος ώστε να αποκτήσει το μωρό στέρεο σχήμα. Τα μωράκια θα έμοιζαν με μούμιες. Ενίοτε τα σφιχτά δεσμά ήσαν «δυσκαρτέρητα και απηνή», παρατηρεί ο Σορανός (2.14) και προξενούσαν «ελκώσεις» στο παιδί. Κατ’ αυτόν, η μέση διάρκεια της “ένδεσης” ήταν περίπου εξήντα μέρες. Ο καλός ιατρός επίσης δίνει συνταγή για το σωστό λουτρό για το βρέφος, τονίζοντας ότι η τροφός πρέπει να φροντίζει «ἀποκαθαίρειν τὴν ἕδραν» του μπέμπη (2.31). Όλα αυτά θυμίζουν, κατ’ αναλογίαν, πόσο ανθρώπινο ήταν το βρέφος της Μαρίας.
Το μωρό της Βηθλεέμ ήταν όμως κάτι ξεχωριστό:
ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἔσται παντὶ τῷ λαῷ, ὅτι ἐτέχθη ὑμῖν σήμερον σωτήρ (Λουκάς 2:10-11)
Τα “ευαγγέλια”, συνήθως στον πληθυντικό αριθμό την εποχή αυτή, ήσαν “τα καλά νέα”, όπως είδαμε στην εγκωμιαστική επιγραφή προς τιμήν του Αυγούστου. Αυτά εμπεριέχονται στο ρήμα “ευαγγελίζομαι” του αγγέλου στην περικοπή του Λουκά. Είναι τα νέα αυτά που μικροί και μεγάλοι γιορτάζουμε σήμερα. Χριστούγεννα Πρωτούγεννα, χρόνια πολλά!