Οι διεθνείς διακρίσεις και τα βραβεία δεν είναι ξένα στον Κώστα Βαρώτσο. Γνωστός στο ευρύ κοινό από τον Δρομέα στην περιοχή του “Hilton”, ο Έλληνας δημιουργός έχει δώσει μνημειακά έργα σε πολλές μητροπόλεις του κόσμου, αλλά και σε απάτητα σημεία όπως στα Απέννινα όρη. Τούτη τη φορά ο καλλιτέχνης τιμάται από Ιταλία και Αλβανία σε μια διπλή εκδήλωση μνήμης, που πραγματοποιείται στον Αυλώνα (28/3), παρουσία του Αλβανού πρωθυπουργού Έντι Ράμα, και την επομένη στο Ότραντο (29/3), με τη συμβολική παρουσία των Δημάρχων Λέσβου και Λαμπεντούζας. Πριν από 2,5 περίπου χρόνια ο Βαρώτσος έδωσε ζωή στο κουφάρι ενός αλβανικού πλοίου, που βούλιαξε το 1997 μετά από σύγκρουση με ιταλικό τορπιλικό. Το «Kater i Rades» πήρε μαζί του στο βυθό 81 ζωές, στην πλειοψηφία τους γυναίκες και παιδιά από την Αλβανία, με το όνειρο μια καλύτερης ζωής στη γείτονα χώρα.
Σήμερα, το έργο του με τίτλο «L’Approdo, Opera all’Umanita Migrante» (Άφιξη, έργο για τη μεταναστεύουσα ανθρωπότητα») στέκει στο Ότραντο της Απουλίας (λιμάνι νοτιοανατολικά της Ιταλίας), με ισχυρό πολιτικό συμβολισμό που παραμένει επίκαιρος.
«Το μεταναστευτικό τότε, δεν ήταν «μόδα», όπως γίνεται με τον Ai Wei Wei και κάτι τέτοιες σαχλαμάρες. Πρέπει να υπάρχει ένας σεβασμός στα πράγματα. Πήρα μια «κάσα» με 81 ψυχές, 60 γυναίκες και παιδιά και προσπάθησα να του δώσω μιαν άλλη διάσταση, να το κάνω να ξαναζήσει» μας λέει ο δημιουργός, περιγράφοντας τη «μετάλλαξη» του πλοίου: «Ήταν συγκλονιστική εμπειρία, γιατί όταν άνοιξα την «κοιλιά» του για να βγάλω τη μηχανή, ξεχυθήκανε τα ρούχα και τα αντικείμενα των θαλασσοπνιγμένων. Ένιωθα ότι μπήκα σε «κόκκινη» ζώνη κι έχασα τον ύπνο μου για καιρό. Δε ζωγράφιζα το πρόβλημα, το πήρα και προσπάθησα να του δώσω μια διάσταση μεταφυσική».
Με την αφορμή της παρουσίασης του νέου του βιβλίου στο Ότραντο, ο Βαρώτσος μας δίνει και μιαν άλλη διάσταση για το ευρωπαϊκό κεκτημένο, επισημαίνοντας ότι «η Ευρώπη γεννήθηκε μέσα από τη μετακίνηση πληθυσμών και αυτό το γεγονός είναι που στάθηκε καθοριστικό στη διαμόρφωσή της».
Σήμερα, όμως, αυξάνουν οι φωνές που λένε ότι η μετακίνηση χωρίς προϋποθέσεις μπορεί να αποσταθεροποιήσει την Ευρώπη.
Η βιαιότητα του φαινομένου ήταν πρωτοφανής, αλλά οι ευθύνες της Ευρώπης και εν γένει του δυτικού κόσμου είναι τεράστιες. Γι’ αυτήν τη μεταναστευτική ροή ευθύνεται η Δύση, που επέδρασε αποσταθεροποιητικά. Είναι τουλάχιστον υποκριτικό να μιλάμε για τα χτυπήματα στην Ευρώπη, όταν βάλαμε φωτιά σε μια μεγάλη ζώνη από τη μέση ανατολή ως τη βόρειο Αφρική. Η φωτιά φέρνει φωτιά κι ο κόσμος πλέον το ξέρει.
Πώς το ξέρει, όταν παντού στην Ευρώπη ανεβαίνει ο εθνολαϊκισμός και η ακροδεξιά;
Η ευρωπαϊκή ένωση έχει δομικά προβλήματα από την ίδρυσή της. Αυτό που συμβαίνει στην Ευρώπη, δεν οφείλεται στους μετανάστες. Η κατάρρευση και η αμφισβήτηση απέναντι στην Ένωση γίνεται για κάποιον λόγο. Να σας δώσω ένα παράδειγμα: οι ιταλικές αυτοκινητοβιομηχανίες δανείζονται από τις τράπεζές τους με 8% - υποθετικά, μιλώντας -, κι αντίστοιχα, οι γερμανικές με 0,1. Με αυτούς τους όρους, για ποια κοινότητα μιλάμε; Εγώ έχω δουλέψει πάρα πολύ για την Κοινότητα και την έχω πιστέψει γιατί αποτελεί ζωντανή έκφραση του ελληνικού πολιτισμού. Τη νιώθω δηλαδή δική μου, δεν είμαι ξεκομμένος από αυτήν. Και πως θα μπορούσε, όταν όλη η αρχαία ελληνική γραμματεία σωσμένη από την Αναγέννηση, μαζί με το ρωμαϊκό δίκαιο, συνιστούν την Ευρώπη. Με τη δομή όμως που φτιάχτηκε, έχει προβλήματα δημοκρατίας. Πώς παίρνονται οι αποφάσεις, ποιοι τις παίρνουν δεν έχουμε την παραμικρή ιδέα! Το Βερολίνο, λέει, αποφάσισε. Τι πάει να πει αυτό;
Σε παλιότερη συνέντευξή σας διαβάζω ότι «ο έλληνας είναι ο εβραίος της Ευρώπης». Πέρα από την όποια αποδοχή της διατύπωσης, πού αποδίδετε την ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα; Στις παθογένειες της Ένωσης ή σε μας τους ίδιους;
Όταν πάω σε ένα μέρος, καταλαβαίνω το επίπεδο ελευθερίας –τουλάχιστον εγώ ως «ελληνάρας» και νοτιοευρωπαίος – από το πόσο καθαρό είναι το αεροδρόμιο. Όταν βλέπω καλοκουρεμένο γκαζόν, αρχίζω κι ανησυχώ! Η Ελλάδα έχει την ιδιαιτερότητά της, με όλα τα κράτη βέβαια συμβαίνει αυτό, αλλά δεν μπορείς να κρίνεις τις πολιτιστικές δομές, αν είναι καλές ή κακές. Βεβαίως δεν είμαστε καλοί στην οργάνωση, βεβαίως είμαστε χαβαλέδες, αλλά τι θα κάνουμε; Θα σας δώσω ένα παράδειγμα στην Ιταλία: αν πας στη Φλωρεντία και μετά στη Νάπολη, είναι σα να αλλάζεις πλανήτη. Μέσα στο ίδιο κράτος, με την ίδια νομοθεσία, κι όμως όλα είναι τόσο διαφορετικά! Όταν στήνεις ένα σύστημα, αυτό πρέπει να το λάβεις υπόψη σου και τα προγράμματα που θα εφαρμόσεις, δεν μπορεί να είναι τα ίδια. Εκεί, λοιπόν, βρίσκεται η πολιτική απάντηση: ο πολιτισμός περιμένει στη γωνία την πολιτική και την ανατρέπει. Αλλιώς, να ξαναγυρίσουμε στις αποικίες! Αυτήν την στιγμή όλα τα υπουργεία έχουν καταληφθεί από τεχνοκράτες, που έχουν ελάχιστη επαφή με την εδώ πραγματικότητα. Και βέβαια, αν θέλουμε να μιλήσουμε για τις παθογένειες του τόπου, μπορώ να το κάνω για ώρες.
Αν θέλουμε, όμως, να προχωρήσει η Ένωση ως μία ενιαία πολιτική οντότητα, δεν πρέπει να βρούμε κοινή δημοσιονομική πολιτική;
Κοινή πολιτική με τις απαραίτητες διαφοροποιήσεις, ανάλογα με τις καταστάσεις. Τι σχέση έχουν η Ολλανδία και η Ελλάδα; Έχουν εντελώς διαφορετικά προβλήματα! Το έλλειμμα δημοκρατίας για το οποίο μιλώ έγκειται στο σεβασμό της διαφορετικότητας, στην αντίληψη της κοινότητας. Είμαστε διαφορετικοί και ο καθένας πρέπει να συμβάλλει σύμφωνα με τις δυνατότητές του. Η Ευρώπη δε δούλεψε σε βάθος την πολιτιστική της υπόσταση, την ιδιαίτερη ταυτότητα κάθε μέλους της. Αν αυτήν την στιγμή γίνει δημοψήφισμα στην Ιταλία για την παραμονή στην Ευρώπη, το 70% των Ιταλών θα ψηφίσει εκτός!
Αναφέρεστε στο νόμισμα ή στην Ένωση;
Όχι, μιλάω για την Ένωση. Βεβαίως, το κακό ξεκίνησε με την αλλαγή της λιρέτας σε ευρώ. Και δεν είναι τυχαίο, που υπάρχει έξαρση, όχι των ναζιστικών θεωριών, αλλά των εθνικιστικών. Ο Ιταλός προτάσσει περισσότερο την ιταλική του ταυτότητα από ποτέ.
Εσείς, έχοντας ευρωπαϊκή παιδεία, δουλεύετε με μεγαλύτερη ευχέρεια εντός ή εκτός Ευρώπης;
Νιώθω πιο «ξένος» στη Φρανκφούρτη από το Σιάτλ. Δεν είναι τρομερό; Στο Σικάγο νιώθω πιο άνετα απ’ ότι στην κεντρική Ευρώπη! Από την στιγμή που ένας κατεξοχήν Ευρωπαίος καλλιτέχνης, με την ελληνική παράδοση και την αναγέννηση πίσω του, αισθάνεται άβολα, τότε κάτι δεν πάει καλά…
Η Αθήνα ανοίγει το βλέμμα στο έργο τέχνης;
Κρίνουμε την Αθήνα με τα ιστορικά κέντρα των ευρωπαϊκών πόλεων. Ας πούμε, εκθειάζουμε το Παρίσι ή τη Ρώμη και όταν επιστρέφουμε βλέπουμε κακομοιριά. Δεν υπάρχει πιο μεγάλο λάθος σύγκρισης απ’ αυτό! Κι εξηγούμαι: ιστορικά είναι δύο τελείως διαφορετικά πράγματα∙ πρέπει δηλαδή την Αθήνα να τη συγκρίνουμε με τα περίχωρα του Παρισιού ή της Ρώμης, γιατί ανήκουν στην ίδια ιστορική περίοδο. Θα δεις τότε ότι η Αθήνα έχει ποιότητες που τις ονειρεύονται οι άλλες πόλεις! Εκεί, ζήσανε την κατάρρευση του μοντερνισμού, τη δημιουργία πόλεων με κανόνες «μελετημένους», που τελικά οδηγήσανε σε γκέτα. Όλος ο ιταλικός νεορεαλισμός γεννήθηκε από την αποτυχία του μοντερνισμού. Η αρχιτεκτονική της Αθήνας υπήρξε αυθόρμητη, αλλά έχει ποιότητες. Η εφαρμογή της λογικής της πολυκατοικίας προκάλεσε τεχνολογικά προβλήματα, αλλά σε επίπεδο ανθρωπιάς, ξανάφερε τη «γειτονιά του χωριού». Αν πας στα περίχωρα της Ρώμης, φοβάσαι, δύσκολα κυκλοφορείς βράδυ!
Με αυτήν τη λογική πώς κρίνετε τη δημόσια τέχνη στον τόπο μας;
Το έργο τέχνης όταν μπαίνει στο δημόσιο χώρο είναι σα να ζητά συγγνώμη. Αυτό βέβαια έχει πίσω του μεγάλη ιστορία. Κάποτε οι έννοιες της αρχιτεκτονικής, της γλυπτικής, της ζωγραφικής ήταν άρρηκτα δεμένες μεταξύ τους. Οι επιστήμονες είχαν μια εγκάρσια σχέση με αυτό που λέγεται γνώση. Στα χρόνια, όμως, της βιομηχανικής επανάστασης, που υπήρξε ένα «κοσμικό» σοκ για την ανθρωπότητα, δόθηκε μεγάλο βάρος στην αναλυτική σκέψη και την εξειδίκευση.
Με τον μοντερνισμό μάλιστα, το έργο ξεκίνησε να έχει μια πορεία αυτόνομη, να γίνεται αυτοαναφορικό. Η έννοια του έργου δηλαδή άρχισε ν’ αποκτά μεγαλύτερη σημασία κι αυτό βγήκε και στο δημόσιο χώρο. Σταμάτησε έτσι ν’ αντιπροσωπεύει το δημόσιο χώρο ή να έχει διάλογο μαζί του. Ουσιαστικά, αντιπροσώπευε τον εαυτό του! Γι’ αυτό και πολλές φορές, όταν η σύγχρονη τέχνη μπαίνει με «βίαιο» τρόπο στο δημόσιο χώρο, συνιστά τραυματικό επεισόδιο για τους κατοίκους! Τρανταχτό παράδειγμα, η απομάκρυνση του έργου του σπουδαίου Richard Serra από τη Νέα Υόρκη (για το έργο Tilted Arc, μια τεράστια επιφάνια τοίχου, χρειάστηκαν 73 τόνοι ατσάλι, το 1981). Αυτή η περιπέτεια ήταν μια ήττα της σύγχρονης τέχνης, αλλά και του δημόσιου χώρου.
Ποια η ευθύνη του καλλιτέχνη;
Ο ίδιος ο πολιτισμός οδήγησε σε αυτά τα αποτελέσματα, όχι μόνο στην τέχνη, αλλά σε όλες τις εκφάνσεις του δημόσιου βίου. Σήμερα, πολλά από τα «ασφαλή» μεθοδολογικά συστήματα ερμηνείας του κόσμου έχουν καταρρεύσει κι αυτό γκρέμισε το «αντικειμενικά» σωστό. Δε νομίζω ότι πρέπει ν’ αποδοθεί σε κάποιον δημιουργό ή σε μια ομάδα καλλιτεχνών. Άλλωστε, οι σύγχρονοι καλλιτέχνες είναι αρκετά συνειδητοποιημένοι ότι ο δρόμος αυτός είναι μοναχικός, γι’ αυτό και δύσκολος.
Προσωπικά, είχα την τύχη με τον «Δρομέα», εκεί που είχα να κάνω με ανθρώπους της τέχνης, να έχω «συνομιλητή» όλη την Αθήνα! Η σύγχρονη τέχνη δεν έχει κοινό! Σε όλο τον κόσμο είναι ζήτημα αν μπορούμε να μιλήσουμε για 5.000, που μεταφέρονται από σημείο σε σημείο και αυτοθαυμάζονται! Αλλά δεν τους ξέρει το ευρύ κοινό… είναι φανερό ότι η σύγχρονη τέχνη έχασε την επαφή με την κοινωνία και τώρα «τρέχει» να επανακτήσει αυτήν την σχέση. Τα νέα κινήματα και τα παιδιά που δουλεύουν σήμερα, έχουν μιαν αγωνία, γι’ αυτό και βλέπεις κοινωνιολογικές προσεγγίσεις.
Οι προσεγγίσεις αυτές είναι εύληπτες στο ευρύ κοινό, βρίσκουν απήχηση;
Το έργο πρέπει να είναι συνθετικό κι όχι αναλυτικό. Όχι να περιγράφει το πρόβλημα, αλλά να το αντιμετωπίζει. Τα έργα που περιγράφουν, γίνονται «δημοσιογραφικά». Βλέπεις, ας πούμε, τις ανακοινώσεις της Documenta ότι είναι δημοσιογραφικές ή κοινωνιολογικές. Πρέπει ν’ αντιληφθούμε ότι η αλήθεια δε βρίσκεται στην ανάλυση της πραγματικότητας, αλλά μέσα στον εαυτό μας. Εκεί, είναι που η τέχνη βρίσκει κοινό.
Δείτε το συγκλονιστικό βίντεο με την ιστορία του πλοίου στο Ότραντο