«Θέλει και λίγο θράσος να σταθείς απέναντι στα μεγάλα έργα. Αν γίνει αυτό, είναι το πρώτο μεγάλο βήμα να τα κατανοήσεις αληθινά» έλεγε ο Γιάννης Τσαρούχης, και με αυτό το αίσθημα ο Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος συνομιλεί με την παράδοση στο Πυργί, την οικία του Ίωνα Βορρέ. Εκεί όπου παρουσιάζεται σήμερα η λαογραφική συλλογή του Έλληνα ευπατρίδη, ο ζωγράφος συμπορεύεται με το συλλέκτη, σε μια ζωγραφική εγκατάσταση από είκοσι πέντε έργα. «Στα 34 χρόνια αδιάλειπτης λειτουργίας του, το Μουσείο ήταν πάντα ανοιχτό σε προτάσεις από δημιουργούς, επιμελητές, πολιτιστικά ιδρύματα. Η τελευταία εκθεσιακή δραστηριότητα έρχεται απλά να το υπενθυμίσει» επισημαίνει στη HuffPost ο πρωτότοκος εγγονός και πρόεδρος του Μουσείου, Νεκτάριος Βορρές.
Μαζί με και τους Αναστάσιο και Ίωνα, ως μέλη του Δ.Σ., τα τρία αδέλφια ανοίγουν μια νέα σελίδα στην ιστορική πορεία του Μουσείου. Σημαντικό υπήρξε το γεγονός ότι εδώ και ένα χρόνο σε ένα τμήμα της πινακοθήκης έχει βρει στέγη το Ίδρυμα Σπυροπούλου. «Η συνεργασία προέκυψε από τον απεριόριστο θαυμασμό μας για το έργο του μεγάλου ζωγράφου, αλλά και από την ανάγκη σε δύσκολες εποχές δύο μικρά σε μέγεθος ιδρύματα να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να μοιραστούν την τεχνογνωσία τους» εξηγεί ο Νεκτάριος Βορρές.
Καρπός αυτής της συνεργασίας με σχεδόν μηδενικό budget και πολύ δουλειά είναι και η έκθεση των επάθλων Σπυρόπουλου «2 δεκαετίες+» που παρουσιάζεται μέχρι της 23 Δεκεμβρίου στη νέα πτέρυγα του Μουσείου. Κοντά στην παρουσίαση των βραβευθέντων δημιουργών και των εμβληματικών έργων του Γιάννη Σπυρόπουλου, προσκαλείται, για πρώτη φορά στην ιστορία του Μουσείου Βορρέ, ένας σύγχρονος καλλιτέχνης στο χώρο με τα λαογραφικά εκθέματα. «Η παρουσία του Κωνσταντίνου Παπαμιχαλόπουλου στο Λαογραφικό σηματοδοτεί την ενεργοποίησή του στη φιλοξενία περιοδικών εκθέσεων. Βεβαίως υπό πολύ συγκεκριμένους όρους και περιορισμούς. Στην συγκεκριμένη περίπτωση πάντως το τελικό αποτέλεσμα και η ατμόσφαιρα που έχει δημιουργηθεί, νομίζω θα δικαιώσει την επιλογή αυτή» αποφαίνεται ο νέος πρόεδρος.
«Ισχύς μου η αγάπη του Λαού» είναι το σύνθημα που κυριαρχεί σε πολλά δωμάτια του αρχοντικού, μέσα από τους θυρεούς του ελληνικού βασιλείου, από τα εμβληματικά πορτρέτα των Ελλήνων μοναρχών ως τα απλωμένα στους τοίχους πιάτα με τους βασιλείς του οίκου των Γκλύξμπουργκ. Η φράση που ενσωματώθηκε από τη Δανία στο εθνόσημο του Βασιλείου της Ελλάδας και, εύλογα, κυριάρχησε στον τόπο έως το πολιτειακό δημοψήφισμα του 1974, γίνεται αφετηρία για τον Κ. Παπαμιχαλόπουλο να μιλήσει με τα σύμβολα του παρελθόντος για το σήμερα.
Έπειτα από την έκθεσή του στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (στο πλαίσιο των 150 χρόνων από την ίδρυση του Μουσείου, το καλοκαίρι του 2016), ο Παπαμιχαλόπουλος διερευνά αυτήν τη φορά το ρόλο του ηγέτη: άλλοτε ως εστεμμένος βασιλιάς, άλλοτε ως «σύντροφος» με διακριτικά στρατιωτικής στολής, άλλοτε ως ταγός μπολιβαριανής δημοκρατίας, ο ηγέτης ενσαρκώνει τους πιο κρυφούς πόθους του λαού ως ελευθερωτής και μεσσίας. Αντλώντας εικονογραφικά στοιχεία από τη μακρά παράδοση του βασιλικού πορτρέτου, από αφίσες προπαγανδιστικού περιεχομένου, ακόμη και από πορτρέτα μορφών όπως ο Μουσολίνι, ο Παπαμιχαλόπουλος βάζει την έννοια του ηγέτη στο κάδρο. Παραλλάσσει τον Γεώργιο Α’ όχι για να στηλιτεύσει τη μοναρχία, αλλά για να αμφισβητήσει τον ελέω λαού ηγέτη. Με τη σχεδιαστική αρτιότητα που τον χαρακτηρίζει, αυτές οι ιδιότυπες «αυτοπροσωπογραφίες» μέσα σε χρυσό κάμπο, ιδωμένες ανάμεσα στις μεταβυζαντινές εικόνες του μουσείου Βορρέ, περνούν σε μιαν αμφισβήτηση της θεοποίησης του ηγέτη, σε μια κριτική της εικόνας του καθαγιασμού αυτών που εκφράζουν κάποια στιγμή τις προσδοκίες και τα οράματα του λαού.
Στην εποχή μας που χαρακτηρίζεται από την άνοδο του λαϊκισμού, η μαρτυρία του Παπαμιχαλόπουλου στο Μουσείο Βορρέ παίρνει επίκαιρο χαρακτήρα. «Στην περίπτωση τη δική μας», λέει ο ζωγράφος, «βλέπουμε την επικράτηση του εθνολαϊκισμού με πρότυπα ολοκληρωτικών καθεστώτων, όπως το καθεστώς Μαδούρο. Κι ενώ η εμπειρία του 20ου αιώνα – από τον Χίτλερ, τον Μουσολίνι, τον Στάλιν, το Μάο και τον Πολ Ποτ - έχει δείξει ότι τα καθεστώτα αυτά είχαν πολλά κοινά με κέντρο τον ηγέτη, πολλοί Έλληνες επιμένουν να πείθονται από ένα λόγο χιλιαστικό, σχεδόν αποκαλυπτικό».
Ιδιαίτερα στην προσωπογραφία του Παπαμιχαλόπουλου με το σκάφανδρο αστροναύτη, δυσκολεύεται κανείς να αποφύγει τον συσχετισμό με την κυρίαρχη τάση της πολιτικής σήμερα. Όπως ο Γκαγκάριν χρησιμοποιήθηκε από το σοβιετικό καθεστώς ως μυθικό σύμβολο με ισχυρό λαϊκό έρεισμα, έτσι και ο δημιουργός ανάγεται σε εθνικό είδωλο, με την ιδιότητα του κοσμοναύτη. Ερώτημα, λοιπόν, παραμένει κατά πόσο το «ισχύς μου η αγάπη του λαού» έχει αντικατασταθεί από τους δημοκρατικούς θεσμούς ή παραμένει ενεργό πολιτικά ως ασθένεια και όχι ως ελπίδα.
Ανάλογο ρόλο έχουν και τα πλοία. Τα πολεμικά καράβια των αρχών του περασμένου αιώνα που συναντούμε στα δωμάτια της οικίας Βορρέ, απηχούν την ανάγκη του νεότευκτου ελληνικού κράτους για την προβολή της στρατιωτικής του ισχύος. Δίπλα τους, ο Παπαμιχαλόπουλος τοποθετεί κουφάρια ψαριών ως πολεμικές μηχανές, βγαλμένες από τον κόσμο του Ιερώνυμου Μπος. Την στρατιωτική δύναμη ως μέρος της επίσημης κρατικής ιδεολογίας συμβολίζουν και οι τρεις τερατόμορφοι πολεμιστές πάνω από τη θάλασσα. Εκεί, ο ζωγράφος πλησιάζει εμφανώς την ιαπωνική αισθητική, έχοντας στο νου του αφίσες που παρουσίαζαν την ιαπωνική πολεμική μηχανή να συντρίβει στον Ειρηνικό τον Αμερικανό εισβολέα.
O Παπαμιχαλόπουλος ενδιαφέρεται για τη βυζαντινή παράδοση, στρέφοντας το βλέμμα έξω. «Η περίπτωση του Χοκουσάι» λέει «με επανέφερε πίσω στη βυζαντινή παράδοση. Είναι ο πιο γιάπωνας καλλιτέχνης, επειδή αντέγραψε ξένα προς την ιαπωνική τέχνη τεχνάσματα από τη γραμμική προοπτική, την ζωγραφική εκ του φυσικού. Ο Χοκουσάι, που είναι σήμα κατατεθέν του γιαπωνισμού, δεν ακολούθησε τον δάσκαλό του, αντιγράφοντάς τον, αλλά δούλεψε εκ του φυσικού, που ήταν ανήκουστο τότε. Προσπάθησε να φτιάξει μια τυπολογία ιαπωνική, δεν τον σταμάτησε ότι η γραμμική προοπτική ήταν ξένη∙ αντιθέτως, την επέβαλε, πήρε ένα δάνειο και την έκανε ιαπωνική. Κι εμείς παίρνουμε αντιδάνεια από παντού, είμαστε η παράδοση της τομής με μια ασύλληπτη αφομοιωτική ικανότητα».
Ο Παπαμιχαλόπουλος παρακολουθεί με εγρήγορση τις μορφολογικές αναζητήσεις σύγχρονων Ιαπώνων. Καθοριστική σημασία στη διαμόρφωση του μορφοπλαστικού του ιδιώματος είχαν δύο ταξίδια που πραγματοποίησε στην ασιατική χώρα. Γοητεύτηκε από την παράδοσή της Ιαπωνίας, θέλησε να μάθει την γλώσσα της για να τη γνωρίσει σε βάθος και με αυτήν συνέδεσε, εν πολλοίς, και την αγάπη για την pop κουλτούρα, τα κόμικς και τα video παιχνίδια.
Στην καθαρή πρόθεση του Παπαμιχαλόπουλου να συνομιλήσει με την παράδοση μπορεί κανείς να εντοπίσει ιδεολογικές συνάφειες με τον άνθρωπο που έστησε το Μουσείο Βορρέ. Στην αρχική του μορφή, το μουσείο ξεκίνησε ως λαογραφικό. Ο Ίων Βορρές είδε στη λαϊκή κουλτούρα αντικείμενα υψηλής τέχνης που κανείς άλλος δεν έβλεπε. Έκανε, λοιπόν, μια ιδιοφυή μετασκευή των αντικειμένων καθημερινής χρήσης ή αποκτημάτων με άλλη φύση – μυλόπετρες που γίνανε τραπέζια, γούρνες σε παρτέρια, καντηλέρια κ.ά. Στο παράδειγμα του Ίωνα Βορρέ, ο Παπαμιχαλόπουλος συμπαρατάσσεται ώριμος ως καλλιτέχνης και βαθιά πολιτικός. Οικειοποιείται το σύνθημα «ισχύς μου η αγάπη του λαού», όπου λαός, το λαϊκό στοιχείο, η ζώσα παράδοση την οποία εμβαπτίζεται. Και δημιουργεί, όχι μόνο για τη δική του γενιά, αλλά με το αίσθημα ότι η παράδοση που βρήκε και η σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία αποτελούν ενιαία, ταυτόχρονη πράξη.
Ο τίτλος του άρθρου είναι δάνειος από το σημείωμα του του ιστορικού τέχνης και Αναπληρωτή Καθηγητή στο ΕΚΠΑ Μάνου Στεφανίδη στον ομότιτλο κατάλογο της έκθεσης «Ισχύς μου η αγάπη του Λαού».
Μουσείο Βορρέ
Διαδόχου Κωνσταντίνου 1, Παιανία
Ωράριο: Σάββατο, Κυριακή 10:00-14:00
Διάρκεια έκθεσης: έως τις 14 Ιανουαρίου 2018