Ναπολέων Σουκατζίδης. Μπορούσε να γλιτώσει από το εκτελεστικό απόσπασμα, την Πρωτομαγιά του 1944, αλλα δεν θέλησε να δώσει την θέση του, όπως του πρότεινε ο Γερμανος Διοικητής Καρλ Φίσερ, σε κανέναν άλλο συναγωνιστή. Το τελευταίο σημείωμα του είχε ως αποδέκτη την αρραβωνιαστικιά του, την Χαρά Λιουδάκι...
Αυτό το «Τελευταίο σημείωμα» έδωσε τον τίτλο στην τελευταία ταινία του Παντελή Βούλγαρη που στις 16 Οκτωβρίου θα πραγματοποιήσει την πανελλαδική πρεμιέρα της στην Θεσσαλονίκη («Ολύμπιον «) -στο πλαίσιο των προφεστιβαλικών εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και λίγες μέρες μετά θα βγει στους κινηματογράφους. Με την ταινία του αυτή, ο Βούλγαρης αποτίει τον δικό του φόρο τιμής στον αγωνιστή Σουκατζίδη που παραμένει ωστόσο εν πολλοίς άγνωστος, ακόμα και στους παλιότερους παρά το οτι η εκτέλεση των 200 της Καισαριανής, την 1η Μαΐου 1944 από την γερμανική κατοχή, ως αντίποινα για την δράση της ελληνικής Αντίστασης, αποτελεί μια από τις πιο τραγικές σελίδες της ελληνικής αντίστασης. «Ακόμα και καθηγητές πανεπιστημίου μου δήλωσαν την άγνοιά τους για την περίπτωση Σουκατζίδη», μου είπε, σχεδόν σοκαρισμένη, η Ιωάννα Καρυστιάνη η οποία υπογράφει το σενάριο αιμοδοτώντας την ταινία με το δικό της πάθος για την συγκλονιστική αυτή ιστορία.
Τέσσερα χρόνια μετά την πολυβραβευμένη «Μικρά Αγγλία», ο 77χρονος Παντελής Βούλγαρης μας μεταφέρει στο Στρατόπεδο συγκέντρωσης του Χαϊδαρίου το διάστημα πριν την Πρωτομαγιά του '44, στρέφοντας τον φακό του στον διερμηνέα του στρατοπέδου, Ναπολέοντα Σουκατζίδη, πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία και ιδιαίτερα αγαπητο στους συντρόφους του. Ακόμα και ο τελευταίος διοικητής του στρατοπέδου, ο Κάρλ Φίσερ, είχε εντυπωσιαστεί από τον διερμηνέα του ο οποίος μιλούσε έξι γλώσσες (όντας αυτοδίδακτος!).
Ποιος ήταν όμως ο 34χρονος Ναπολέων Σουκατζίδης;
Κρητικός μικρασιατικής καταγωγής, υπήρξε κομμουνιστής, αγωνιστής του λαϊκού κινήματος και κρατούμενος σε φυλακές ήδη από το 1936 (επί Μεταξά δηλαδή, όταν βέθηκε κι αυτός στην Ακροναυπλία). Η τύχη του Ναπολέοντα και άλλων 199 συγκρατούμενων του σφραγίστηκε μετά την ενέδρα αντιστασιακών στον Στρατιωτικό Διοικητή Λακωνίας, σε χαράδρα της περιοχής των Μολάων. Ο θάνατος του Διοικητή Κρεχ και τριών Γερμανών της συνοδείας του επέφερε ως αντίποινα την εκτέλεση 50 Ελλήνων για κάθε ένα Γερμανό. Ο Σουκατζίδης βρέθηκε στη λίστα των 200 μελλοθάνατων... Έξω από το στρατόπεδο, η μνηστή του Ναπολέοντα, Χαρά Λιουδάκι, στάθηκε ακούραστη στο πλευρό του, έστω κι αν οι συναντήσεις τους ήταν για ελάχιστες στιγμές στα επισκεπτήρια, και πάντα υπό την επιτήρηση ενόπλων φρουρών.Την ημέρα της εκτέλεσης ο Σουκατζίδης βρέθηκε μπροστά σε ένα δίλημμα ζωής, όταν ο Φίσερ του έδωσε τη δυνατότητα να εξαιρεθεί βάζοντας στη θέση του ως διακοσιοστό κάποιον άλλον. Η απάντηση ήταν κατηγορηματική: όχι.
Ο Βούλγαρης και η Καρυστιάνη περιγράφουν τον τελευταιο δεκαήμερο πριν την εκτέλεση των 200 στη φυλακή, και εστιάζουν στην τελευταία νύχτα. Το τραγικό είναι πως στην χρονική αυτή συγκυρία ο πόλεμος τελειώνει. Ομως ενώ οι κρατούμενοι περιμένουν την μεταγωγή τους κι αφήνονται να ελπίσουν πως η ζωή είναι επιτέλους μπροστά τους, μαθαίνουν ότι, μετά το περιστατικό στους Μολάους, θα τους στήσουν στον τοίχο της Καισαριανής... «Από το αρχικό μούδιασμά όμως οδηγούνται σε μια απίστευτη έξαρση. Είναι καταπληκτικό», περιγράφει η Ι. Καρυστιάνη, «αλλά περνούν την τελευταία αυτή νύχτα χορεύοντας και τραγουδώντας». Την επομένη αρχίζουν να εκτελούνται ανα είκοσι. «Σε κάθε αλλαγή οι επόμενοι είκοσι υποχρεώνονται να μαζέψουν τα πτώματα των προηγούμενων. Και να σταθούν μέσα στα αίματα των συντρόφων τους περιμένοντας το δικό τους τέλος...». Αυτό το απάνθρωπο συμβάν έχει σημαντική θέση στην ταινία του Βούλγαρη.
Ο Σουκατζίδης όμως δεν άφησε μόνο ένα σημείωμα πριν την εκτέλεσή του. Η ταινία αναφέρεται σε ένα ακόμα αποχαιρετιστήριο σημείωμα, προς τον πατέρα του, αλλά υπήρξε κι ένα τρίτο που δεν αναφέρεται στην ταινία: ο Ναπολέων το απηύθυνε στην αδερφή της αρραβωνιαστικιάς του, την πολύ αγαπητή του Μαρία Λιουδάκι, ένα είδος μέντορά του, σπουδαία μάρτυρα κι αυτή της εθνικής αντίστασης. Η περίπτωσή της, θα σήκωνε άλλη μια ταινία απο μόνη της, που ελπίζουμε κάποτε να γυρίσει ο Βούλγαρης. Επόμενο ήταν λοιπόν να μη θιγεί τώρα -δεν θα «χωρούσε» μια ακόμα συγκλονιστική ιστορία ανιδοτέλειας και αφοσίωσης στην ίδια ταινία.
Μια θαυμάσια μελέτη για την περίπτωση της Μαρίας Λιουδάκι μας άφησε ο εκπαιδευτικός, ερευνητής και συγγραφέας Μανώλης Μιλτ. Παπαδάκης από την Ιεράπετρα, συμπατριώτης του Σουκατζίδη και της Λιουδάκι, ένας άνθρωπος με ήθος, ο οποίος έφυγε πρόωρα πρόσφατα, αφήνοντας πισω του σημαντική παρακαταθήκη. Στο βιβλίο του «Μαρία Λιουδάκι -η ιέρεια της παιδείας», μια έκδοση της Μορφωτικής Στέγης Ιεράπτερας, περιγράφει την τεράστια προσφορά αλλά και το φρικτό τέλος της σημαντικής αυτής εκπαιδευτικού και αγωνίστριας, νύφης του Σουκατζίδη.
Η γεννημένη το 1894 Μαρία Λιουδάκι υπήρξε σπουδαία εκπαιδευτικός, λαογράφος αλλά και αγωνίστρια του ΕΑΜ. Ο Σουκατζίδης ήταν λάτρης του λαογραφικού της έργου -στο βιβλίο του μάλιστα ο Μ. Παπαδάκης περιγράφει γλαφυρά τον ισχυρό δεσμό μεταξύ τους. Ο Σουκατζίδης την γνώρισε στα μαθητικά του χρόνια στην Ιεράπετρα, κι αυτή ήταν που του ενέπνευσε την αγάπη για τη λαογραφία. Μάλιστα μικρός ακόμα την βοήθησε στη συλλογη μαντινάδων. Στο βιβλιαράκι μαλιστα αυτό, που βρέθηκε στα χέρια της Ιωάννας Καρυστιάνη, η Λιουδάκι κάνει ιδιαίτερη μνεία στη συμβολή του αναφερόμενη στο «ευγενέστατο και φιλοπρόοδο παιδάκι κ. Ναπολέοντα Σουκατζίδη». Μάλιστα στο «Τελευταίο σημείωμα», ο ήρωας λεει μια απο τις μαντινάδες αυτές στην αγαπημένη του.
Αλλού, η Μαρία Λιουδάκι προσφωνεί τον Σουκατζίδη «αδελφάκι μου ολόγλυκο» -μάλιστα η αλληλογραφία και συναναστροφή τους αυτή της στοίχισε και την προσωρινη απόλυση από την υπηρεσία της. Στο τρίτο αυτό σημείωμά του προς την Λιουδάκι, λιγο πριν την εκτέλεσή του, ο Ναπολέων έγραφε:
«Δίδα Μαρία Λιουδάκη
Ιεράπετρα Κρήτης.
Αδελφούλα,
Πάω για εκτέλεση. Σε λάτρευα, όπως λάτρευα και το γυναικούλι μου. Δε μπόρεσα να σας κάνω ευτυχισμένες. Λίγη αγάπη στον μπαμπά όσο ζει.
Γεια σου, γεια σου λατρευτή μου αδελφούλα.
Ναπολέων 1.5.1944».
Όπως γράφει ο Μ. Παπαδάκης, σύμφωνα με την Μαρίκα Αθανασάκη, που την έζησε στις δραματικές εκείνες ώρες, η Μαρία Λιουδάκη «βαρυπενθούσα τότε, θύμιζε ηρωίδα αρχαίας τραγωδίας με τα θλιμμένα κατάμαυρα μάτια της, που καθρέφτιζαν όλο το σπαραγμό της ψυχής της, μα και τη δίκαιη οργή της για το αδικοσκοτωμένο παλικάρι, όπως έλεγε το Ναπολέοντα. Είχε συνεχώς το προαίσθημα πως κάτι κακό θα της συμβεί. Της έγινε βεβαιότητα όταν μια σπίθα από την παραστιά, που τότε με ξύλα μαγειρεύαμε, έκανε μια τρύπα στο φόρεμά της, στη θέση της καρδιάς».
Δεν μπορούσε βέβαια να διανοηθεί το αποτρόπαιο τέλος που της επεφύλλασσε η μοίρα, ή μάλλον το παρακράτος που το 1946, επι εμφυλίου, κυριολεκτικά την κομμάτιασε. Τραγικό θύμα του φοβερού πολιτικού διχασμού της μετακατοχικής περιόδου, η Μαρία Λιουδάκι αφού συνεληφθη και στάλθηκε στην Ασφάλεια Ηρακλείου με την κατηγορία της κομμουνιστικής προπαγάνδας, στη συνέχεια, ενω υποτίθεται πως αφέθηκε ελεύθερη, εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Το πτώμα της, μαζί με αυτό της φίλης και συναγωνίστριάς της Μαρίας Δρανδάκη βρέθηκε διαμελισμένο και αποκεφαλισμένο σε μια χαράδρα μέσα σε κάτι σακιά. Η δολοφονία αυτή θεωρήθηκε η πιο μελανή σελίδα στη μαύρη βίβλο του παρακράτους...
Η αδερφή της Λιουδάκι, η Χαρά, αρραβωνιαστικιά του Σουκατζίδη, ξαναπαντρεύτηκε. Ο Σουκατζιδης άλλωστε την είχε παροτρύνει να ξαναφτιάξει τη ζωή της. Εκανε μια κόρη, που ζει σήμερα. Η Μαρία δεν παντρεύτηκε ποτέ.
Αλλα είπαμε, αυτά, σε μια επόμενη, ελπίζουμε ταινία.
Στο τελευταίο του φιλμ, το «Τελευταίο σημείωμα», το ζεύγος Βούλγαρη-Καρυστιάνη, έκανε μια ταινία για την αγριότητα του ναζισμού, την αυτοθυσία, τον αγώνα για το δίκαιο και την ελευθερία. Τι ειρωνία η ταινία αυτή να βγαίνει σε μια εποχή που η ακροδεξιά και οι νεοναζί σηκώνουν κεφάλι στην Ευρώπη, ενώ αναζωπυρώνεται η κουβέντα περί εξισωσης ναζισμού και κομμουνισμού. Ειρωνεία ή μήπως ευτυχής συγκυρία; Για να μην ξεχνάμε τι είναι ναζισμός. Και ποιοι τον πολέμησαν...
To cast και η επίσημη πρεμιέρα
Η επίσημη πρεμιέρα της ταινίας στην Αθήνα θα γίνει την Δευτέρα 23 Οκτωβρίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, παρουσία του σκηνοθέτη και των συντελεστών του, όμως η πανελλαδική πρεμιέρα της ταινίας θα πραγματοποιηθεί στην Θεσσαλονίκη την Δευτέρα 16 Οκτωβρίου, στο Ολύμπιον -στο πλαίσιο των προφεστιβαλικών εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.
Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους βρίσκονται ο Ανδρέας Κωνσταντίνου («Ουζερί Τσιτσάνης», «Μικρά Αγγλία»), στον ρόλο του Ναπολέοντα Σουκατζίδη, ο Γερμανός ηθοποιός Αντρέ Χένικε («Μια Επικίνδυνη Μέθοδος», «Pandorum», «Η Πτώση») ως Καρλ Φίσερ και η ελληνοαμερικανίδα ηθοποιός Μελία Κράιλινγκ («Tyrant», «The Borgias») ως Χαρά Λιουδάκη, μνηστή του Σουκατζίδη. Την ομάδα παραγωγής πλαισιώνουν ο Σίμος Σαρκετζής στη διεύθυνση φωτογραφίας, ο Τάκης Γιαννόπουλος στο μοντάζ, ο Σπύρος Λάσκαρης στα σκηνικά, η βραβευμένη με βραβείο Ίρις Γιούλα Ζωϊοπούλου στα κοστούμια και ο Αλέξανδρος Βούλγαρης στη μουσική. Tα γυρίσματα της ταινίας πραγματοποιήθηκαν σε Κρήτη και Αθήνα.
Το «Τελευταίο Σημείωμα» είναι μια παραγωγή του Γιάννη Ιακωβίδη και της Black Orange («Μικρά Αγγλία», «Ψυχή Βαθιά», «Bank Bang»), σε συμπαραγωγή των COSMOTE TV και Μικρά Αγγλία Α.Ε. και με την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου.