Οι παροικίες των Ελλήνων στη Δαλματία ήταν πολυάριθμες και πολύ δημιουργικές από την αρχαία εποχή. Η σύγχρονη πολιτική επιστήμη, η ηθική και η ιστορική μνήμη δεν δικαιολογεί τη λήθη τους.
Ο ελληνισμός σε Δαλματία και Ίστρα ήταν σημαντικός ευρωπαϊκός, οικονομικός και πολιτιστικός παράγοντας προόδου και ήταν ένα εμπόδιο στη προέλαση του κάθε είδους και μορφής φασισμού. Η φυλετική μισαλλοδοξία στη Δαλματία άρχισε όταν ζητήθηκε απ’ τους αρχαιότερους κατοίκους της, να γίνουν ρ/καθολικοί μέσω μακροχρόνιων προσπαθειών. Μετά απ’ αυτή τη μεθοδευμένη μετάλλαξη μέσω των αιώνων, δεν ήταν δύσκολο να πεισθούν όσοι έμειναν ότι δήθεν ανήκαν στο ευρύτερο τοπικό έθνος.
Οι Έλληνες ναυτικοί αποτελούσαν τη πρώτη γραμμή των «Στρατευμάτων» της Ενετίας κατά των Τούρκων που ζούσαν στη Δαλματία, και παρά τον κίνδυνο της ζωής τους υπέρ της Ενετίας ούτε τότε δεν θα τους εξασφάλιζαν τις συνταγματικές και δίκαιες πολιτικές και θρησκευτικές ελευθερίες. Διαρκώς και σκληρά αγωνίζονταν για την εθνική και θρησκευτική τους ταυτότητα, είτε στη Βενετία, είτε άλλοι στην Αυστρία ή στην Ουγγαρία. Οι τοπικές διοικητικές Αρχές αρκετές φορές δεν ήταν ευγνώμονες. Ακόμα κι όταν οι Αυστριακοί θέλησαν ενίοτε να αναγνωρίσουν τις θυσίες τους, οι τοπικοί ρ/καθολικοί αντιδρούσαν. Ακόμη και σε καιρό ειρήνης, όταν ήταν υποκείμενοι ως διοικητική επαρχία της Αυστροουγγαρίας γίνονταν ανισότητες.
Μια μορφή πολιτικής διαχρονικής εθνοκάθαρσης είχε εφαρμογή και δεν μας είναι περίεργο το ότι δεν ζουν πλέον εκεί σήμερα. Το τοπικό κράτος και ο τοπικός κλήρος χρησιμοποίησαν φασιστικές συνθήκες και μεθόδους για να θέσουν το τέρμα του ελληνικού πληθυσμού της Δαλματίας, με το θάνατο ή με την απέλαση ή με τη μεταστροφή στη πίστη. Μια φασιστική πολιτική που στράφηκε εναντίον των πολιτών ενός πολυσυλλεκτικού έθνους και δημιούργησε χιλιάδες θύματα μιάς διαχρονικής φίμωσης και μέσω των αιώνων απαξίωσης.
Ο ελληνισμός στο Σπλίτ, στο Σίμπενικ, στο Ζάνταρ, στο Χβάρ, στο Κόρτσουλα και σ’ όλη την Ίστρα κι αλλού ήταν καθοριστικός ευρωπαϊκός οικονομικός, πολιτιστικός παράγοντας προόδου και ήταν ένα εμπόδιο στη προέλαση του φασισμού.
Στο έργο: «Η Ιστορία του Πολιτισμού», ο Will Durant λέγει ότι: «ο ελληνικός πολιτισμός είναι ζωντανός, κινείται σε κάθε ανάσα φαντασίας που εισπνέουμε κι έχουν μείνει τόσα πολλά, που κανένας απ’ εμάς στη ζωή του, δεν θα μπορεί να απορροφήσει στο σύνολό του».
Το ελληνικό πνεύμα ταξινόμησε τους επιστημονικούς κλάδους σχεδόν όπως τους μελετούμε ακόμη και σήμερα, απ’ την Ινδία έως τη Βρετανία. Στην Ευρώπη η μεγάλη αλήθεια για τον Ελληνικό Πολιτισμό κι εκεί είχε παραγκωνισθεί επίμονα και παράξενα κάποια παλιότερα χρόνια. Στα πλαίσια αυτά θεωρούμε ότι θα συνεισφέρει το βιβλίο που ετοιμάζω με θέμα τη Δαλματία διαχρονικά.
Η φυλετική μισαλλοδοξία στη Δαλματία στιγμάτισε ανθρώπους ώστε κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο περίπου 700.000 να θανατωθούν σε φρικτά στρατόπεδα, όπως στο Γιασένοβατς κι αλλού, σύμφωνα με τις παλιές ιστορικές μαρτυρίες, τα ημερολόγια και τις καταγραφές. Ας θυμίσουμε τον Juraj Strossmayer, ρ/καθολικό επίσκοπο του Τζάκοβο – Σλαβονίας, αναμορφωτή του 19ου αιώνα, συνιδρυτή της Γιουγκοσλαβικής Ακαδημίας των Επιστημών και των Τεχνών. Μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας το έτος 1991, και τη διεθνή αναγνώριση του Κράτους της Δημοκρατίας της Κροατίας - μαζί με τα εθνικά και ιστορικά εδάφη – αυτή η Ακαδημία μετονομάστηκε σε Κροατική Ακαδημία των Επιστημών και των Τεχνών. Ο επίσκοπος Strossmayer αμφισβήτησε το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας και ύπαρξης της πίστης των Ελλήνων και ονόμασε ως «σχίσμα» την ύπαρξη των Ελλήνων στη Δαλματία, περί το έτος 1850,
Η στάση αυτή μελετήθηκε απ’ τον κανονολόγο Επίσκοπο της Δαλματίας Νικόδημο Μίλας 1845-1915, ειδικό επιστήμονα στο κανονικό δίκαιο και το εκκλησιαστικό δίκαιο, επίτιμο συνεργάτη πανεπιστημιακών σχολών σε Ελλάδα, Ρωσία, Αυστρία, Ουγγαρία και Σερβία. Αυτός εξιχνίασε το πρόγραμμα των ρ/καθολικών εναντίον των Ελλήνων και σημειώνει τα γεγονότα, τα αναλύει ιστορικά και νομικά σε βιβλία του.
Μετά απ’ τις Σταυροφορίες, σημειώνει, η κατάσταση έγινε πιο δύσκολη για τους Έλληνες της από νότια απέναντι Μεγάλης Ελλάδας και Σικελίας, κι αμέσως, κατόπιν, στη Δαλματία. Στις αρχές του 12ου αιώνα ο ναός του Αγίου Κυριακού στο Σπλίτ αφαιρέθηκε απ’ τους Έλληνες κτήτορες και δικαιούχους και τον μετέτρεψαν αναγκαστικά σε ρ/καθολικό ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Ιερώνυμο. Το ίδιο συνέβη λίγα χρόνια αργότερα και στους άλλους Ελληνικούς ναούς του Αγίου Αντωνίου και του Αγίου Στεφάνου στο Ζάνταρ. Όταν, τελικά, ο Ελληνικός λαός απελευθέρωσε τη πόλη της Κωνσταντινούπολης απ’ τη κατοχή μισού αιώνα απ’ τα στρατεύματα των Σταυροφόρων, τότε άρχισαν πάλι οι νέες διώξεις των Ελλήνων στη Δαλματία.
Από το έτος 1296: «Οι Έλληνες στο Σίμπενικ», γράφει ο Νικόδημος Μίλας: «αποτελούσαν την ισχυρότερη εκκλησιαστική παροικία τον χρόνο εκείνο και πραγματοποιούσαν τις συνάξεις τους στον ναό της Αγίας Παρασκευής. Όντας συνεχώς παρενοχλούμενοι από ρ/καθολικούς ιερείς, οι Έλληνες αποφάσισαν να ζητήσουν προστασία απ’ τη Κωνσταντινούπολη. Για το λόγο αυτό, ο έλλην Νικόλαος Γεωργιάδης, ένας άντρας με μεγάλη αρχοντική θέση στη πόλη Σίμπενικ, πήγε με δύο άλλους άντρες, στον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης τον Ιωσήφ Α΄, και του εξήγησε όλες τους τις παρενοχλήσεις εκ μέρους του ρ/καθολικού κλήρου, ειδικότερα για τον επίσκοπο Τρόγκιρ, ο οποίος τους ανάγκαζε να στραφούν στον ρ/καθολικισμό και ήθελε να τους πάρει τα κτίρια των ναών τους. Μετά από αυτη την αναφορά, έγινε γνωστό ότι η Ελληνική παροικία στο Σίμπενικ αφέθηκε ελεύθερη και τελικά δεν τους πήραν το ναό τους με τα βοηθητικά κτίρια.
Όμως, ο Ελληνικός ναός του Αγίου Πλάτωνα στο Ζάνταρ, κατασχέθηκε απ’ τους ρ/καθολικούς το έτος 1248. Λόγω αυτου οι Έλληνες του Ζάνταρ με μακροχρόνοιες αγωγές προσπαθούσαν να αποδείξουν ότι τους είχαν αρπάξει το ναό τους παράνομα. Η δικαστηριακή διαμάχη και αγωγή διήρκεσε μέχρι το έτος 1280, όταν οι τοπικές Αρχές αποφάσισαν ότι οι Έλληνες δεν είχαν κανένα πλέον νόμιμο δικαίωμα να ασκήσουν αξίωση στο ναό με τα συνοδευτικά βοηθητικά κτίσματα.
Αλλά είναι διδακτικότερο να μάθουμε περισσότερα απ’ τις παλιές πηγές και τα έγγραφα που συνέλεξε ο Νικόδημος Μίλας: «Οι Έλληνες στο Σπλίτ ήταν οι πιο εκτεθειμένοι στις επιθέσεις της ρ/καθολικής προπαγάνδας απ’ τους υπόλοιπους στη Δαλματία. Το τελευταίο κτίριο του ναού τους αυτό της Κοιμήσεως της Μητέρας του Θεού, τους το είχαν κατασχέσει ήδη απ’ το έτος 1185. Οι Ορθόδοξοι Έλληνες στο Σπλίτ είχαν ένα ιερέα ονόματι Γεράσιμο, ένα άνθρωπο ακέραιο, ο οποίος τους καλούσε στο σπίτι του για συμπροσευχή, εφόσον τότε είχαν μείνει δίχως ναό και τους ενθάρρυνε να παραμείνουν στην πίστη.
Μετά απ’ αυτόν γίνεται λόγος για έναν άλλο ιερέα στο Σπλίτ τον Ιωσήφ, κατά το πρώτο μισό του 13ου αιώνα. Κατόπιν το έτος 1248, ιερέας στο Σπλίτ ήταν ο Νικόλαος Καπούκης, απ’ τη Κέρκυρα, ένας μορφωμένος άνθρωπος, ο οποίος συμφώνησε με τον Έλληνα ιερέα στο Σίμπενικ, τον Σεβαστιανό Μεμχιάδη, ως τολμηρό άνθρωπο. Έτσι οι του Σπλίτ και του Σίμπενικ άρχισαν από κοινού να αντιμετωπίζουν τις επιθέσεις των ρ/καθολικών ιερέων υπερασπιζόμενοι τα δίκαιά τους. Η αρπαγή του ελληνικού ναού της Αγίας Παρασκευής στο Σίμπενικ το έτος 1314, έγινε με ανοχή απ’ τις πολιτικές Διοικητικές Αρχές. Αποτέλεσμα των διώξεων ήταν πολλές οικογένειες Ελλήνων να μετακομίσουν απ’ το Σπλίτ προς τη Βενετία και Τεργέστη, ως ένα παράδειγμα εθνοκάθαρσης της Δαλματίας απ’ τους Έλληνες.
Ο Μίλας δεν μπόρεσε να μάθει για τη τύχη όλων των ελληνικών οικογενειών στη Δαλματία, αλλά με βάση αυτά που μας αναφέρει σε βιβλία του, είναι προφανές ότι οι Έλληνες αγωνίστηκαν θερμά για τη παραμονή τους κι ότι η εκδίωξή τους απ’ τη Δαλματία θα πρέπει να διήρκεσε για αρκετούς αιώνες, ώσπου τελικά χάθηκαν. Στη συνέχεια, κατά τον 20ο αιώνα απ’ την περιοχή θα εκδιωχθούν κι όσοι υπόλοιποι είχαν μείνει λόγω των μικτών γάμων, γι’ αυτό και στο κοιμητήριο του Ντουμπρόβνικ βλέπεις μέχρι το 1924 να σημειώνουν στους τάφους με την ελληνική γραφή.