«Ο αναγνώστης πρέπει πολύ να σκεφτεί τον Δημήτριο Καπετανάκη. Δεν ... ξοφλάει με το να διαβάσει απλώς τα έργα του...»
(Παναγιώτης Κανελλόπουλος).
Πολίτης αυτού και του άλλου κόσμου, δηλαδή απόκοσμος, και με κείμενα που δεν κατατάσσονται, δηλαδή ακατάταχτος, ο Έλληνας ποιητής, δοκιμιογράφος και κριτικός, Δημήτρης Καπετανάκης (1912 - 1944), έρχεται να συστηθεί ευρέως στο κοινό 70 χρόνια μετά τον θάνατό του. Η 2τομη έκδοση (τέσσερα βιβλία) που συνυπογράφουν η Εταιρεία Κοινωνικού Εργου και ΠΟλιτισμού και το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης φιλοδοξεί να «αναταμείψει» τη σιωπή γύρω από το όνομά του και να φωτίσει την περίπτωση ενός μεταφυσικού στοχαστή με βραχύ αλλά περιπετειώδη βίο (μόλις 32 ετών), αλλά με πλούσιο, πολύπλευρο και διάσπαρτο έργο.
Αυτός ο πολυτάλαντος νεαρός, στα 32 χρόνια ζωής που του δόθηκαν, κατάφερε να διαγράψει τη δική του τροχιά. Κινούμενος σε τέσσερις γλώσσες, καλλιέργησε το δοκίμιο, ήταν κριτικός αλλά και αισθαντικός ποιητής. Διασταυρώθηκε με εκπροσώπους της γενιάς του ’30 αλλά ακολούθησε τους δικούς του, έκκεντρους, δρόμους.
Αν κάποιος έχει προσπαθήσει να κατατάξει τον Δημήτριο Καπετανάκη, αυτός δεν είναι άλλος από τον κριτικό Ανδρέα Καραντώνη που τον τοποθετούσε στο περιθώριο της γενιάς του ’30 μαζί με τον ποιητή Γιώργο Σαραντάρη. Τι κοινό είχαν; «Μου έδιναν την εντύπωση μιας συνεχούς εφιδρώσεως έτσι όπως κινιόντουσαν, μεγαλώνανε, συντροφεύανε», έχει πει. Σαραντάρης και Καπετανάκης, ως εκ τούτου, είναι οι «Διόσκουροι» στο δοκίμο του Ζήσιμου Λορεντζάτου.
Η παρουσίαση
Ανθρωποι που συνεργάστηκαν για να γίνει πραγματικότητα αυτή η εκδοτική πρωτοβουλία βρέθηκαν το μεσημέρι της Δευτέρας στο Μoυσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού για να παρουσιάσουν το εγχείρημα. «Ο Δημήτριος Καπετανάkης δεν έγινε ποτέ γνωστός στο ευρύ κοινό», σημείωσε ο Γκίκας Χαρδούβελης, πρόεδρος του Δ.Σ. του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης σημειώνοντας ότι έχει έρθει ήδη η επόμενη μέρα του με την έλευση του νέου διευθυντή του, Κώστα Κωστή. «Είμαι βέβαιος ότι με τις γνώσεις και την εμπειρία του θα το οδηγήσει στην νέα 50ετία της ζωής του και στον μετασχηματισμό του», ανέφερε χαρακτηριστικά μεταξύ άλλων ο ίδιος.
Με τη σειρά του, ο Μάνος Δημητρακόπουλος, ιδρυτής και διευθυντής της Εταιρείας Κοινωνικού Εργου και Πολιτισμού, αφού αναφέρθηκε στο χρονικό της γνωριμίας του με το έργο του Δημητρίου Καπετανάκη, μίλησε για μια χρηστική, άρτια επιμελημένη και φροντισμένη συνέκδοση, συμπαραγωγή - δωρεά στο κοινωνικό σύνολο - και για μια περίπτωση λογοτέχνη που στο προσωπικό του αξιακό σύστημα τοποθετούσε την αγάπη πιο πάνω από τη λογική κι ανθρώπου που πραγματοποιούσε εσωτερική «δεξίωση» του άλλου.
«Οσοι μελετούν τα τεκμήρια της ζωής του (το πορτοφόλι του, το διαβατήριό του, τα προσωπικά του αντικείμενα κτλ) θα γεμίσουν τα κενά, θα τα βάλουν σε μια σειρά θα τα αποδελτιώσουν», ανέφερε με τη σειρά της η Εμμανουέλα Κάντζια, ερευνήτρια και σήμερα καθηγήτρια συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, που έκανε το τιτάνιο έργο της επιμέλειας δεκάδων έργων του Καπετανάκη (δοκίμια, βιβλιοκριτικά και τεχνοκρατικά σημειώματα, διαλέξεις, μεταφράσεις, ποίηση). «Η ζωή του συνιστά μια συναρπαστική βιογραφία», ανέφερε. «Σμύρνη, Αθήνα, Χαϊδελβέργη, Κέιμπριτζ, Λονδίνο».
Ο Δημήτριος Καπετανάκης που έζησε συμπυκνωμένα και πέθανε πρόωρα, στην Ελλάδα έγινε - στον βαθμό που αυτό συνέβη - γνωστός με τα δοκίμια αισθητικής του. Κατά την μετάβασή του στην Αγγλία συνέχισε την δοκιμιακή του παραγωγή, ενώ τα έργα του συμπεριλήφθηκαν σε ανθολογίες ποίησης όπως ανέφερε η κυρία Κάντζια η οποία κατέληξε: «Εύχομαι με την ολοκλήρωση του έργου αυτού να ασχοληθούν κι άλλοι ερευνητές με τα όσα κατέλιπε». Σύμφωνα με την ίδια πάντα, πεδία προς εξερεύνηση θα μπορούσαν να ήταν ο διάλογος Καπετανάκη - Σεφέρη γύρω από την φυσιογνωμία του Κάλβου, οι διαλέξεις του για τον Προυστ κ.α.
Η έκδοση θα δωρηθεί σε 100 βιβλιοθήκες, το αρχείο της αλληλογραφίας Σεφέρη - Καπετανάκη θα δωρηθεί στη Γεννάδειο βιβλιοθήκη, ενώ θα πραγματοποιηθούν δυο παρουσιάσεις του έργου.
Ο Δημήτριος Καπετανάκης, μεταφυσικός στοχαστής αλλά και άνθρωπος του κόσμου τούτου που πάλεψε βαθιά με το αίνιγμα του έρωτα και της μαθητείας, διακρίθηκε και ως δεινός δάσκαλος, για τον παιδαγωγικό του τρόπο να ξυπνάει το δαιμόνιο των μαθητών του (και αναγνωστών του) οδηγώντας τους στο δρόμο της διαρκούς αναζήτησης.
Τα έργα όπως παρουσιάζονται από το ΜΙΕΤ
Δημήτριος Καπετανάκης, Έργα, τόμ. Α ́ Τα δημοσιευμένα & τόμ. Β ́ Κατάλοιπα.
Φιλολογική επιμέλεια: Εμμανουέλα Κάντζια
«Υπήρξαν γενιές που, μετά τον πόλεμο, μυήθηκαν στη σκέψη του Δημητρίου Καπετανάκη», γράφει στον Πρόλογο του Πρώτου Τόμου των Έργων τού συγγραφέα (Τα Δημοσιευμένα ) η Εμμανουέλα Κάντζια. Κι αυτό, προσθέτουμε εμείς, συνέβη έστω και με τα ελάχιστα κείμενά του που ήταν μέχρι τότε γνωστά, κυρίως τα δοκίμιά του Έρως και Χρόνος και Μυθολογία του Ωραίου. Σήμερα η φιλολογική επιμελήτρια Ε. Κάντζια παραδίδει στο αναγνωστικό κοινό τον Δεύτερο Τόμο των Έργων του Καπετανάκη, τα Κατάλοιπα, βγαλμένα από δυσεύρετα αρχεία αυτού του «μυητή» ποιητή και δοκιμιογράφου, στον συντομότατο βίο του οποίου (Σμύρνη 1912 – Λονδίνο 1944) γονιμοποιήθηκαν πλούσιες και ώριμες αισθητικές, στοχαστικές και κριτικές μελέτες καλύπτοντας μεγάλο φάσμα γνωστικών πεδίων. Ο ίδιος και το έργο του ποτέ δεν έφτασαν στο ευρύτερο κοινό. Αινιγματικός και αταξινόμητος, άνθρωπος των γραμμάτων και της τέχνης στη θρυλική δεκαετία του 1930, ο Δημήτριος Καπετανάκης, από τα φοιτητικά του χρόνια στην Αθήνα είχε συνδεθεί φιλικά με τον δάσκαλό του Παναγιώτη Κανελλόπουλο και με τον κύκλο του Ιωάννη Συκουτρή, ενώ αργότερα, στη Χαϊδελβέργη, μαθήτευσε πλάι στον Καρλ Γιάσπερς και γοητεύθηκε από την επιβλητική ποιητική φυσιογνωμία του Στέφαν Γκεόργκε.
Ο Τόμος Δεύτερος – τα Κατάλοιπα (χωρισμένος σε δύο Βιβλία), περιλαμβάνει: στο βιβλίο Α΄ τα πρώιμα «Φοιτητικά μελετήματα» —για τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, για τον Λεβιάθαν του Τόμας Χομπς (στα γερμανικά), και για τον Προυστ (στα γαλλικά)—, καθώς και τις περίφημες «Διαλέξεις του “Ασκραίου”», της δεκαετίας του ’30: τέσσερα κείμενα για τον Στέφαν Γκεόργκε και δεκαπέντε κείμενα περί Αισθητικής (Βίνκελμαν, Γκαίτε, Βαν Γκογκ) ̇ επίσης, 12 κείμενα για την ιστορία της φιλοσοφίας (με έμφαση στην ινδική φιλοσοφία), για τον Πλάτωνα, τον Κήρκεγκααρντ, για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και τη φιλοσοφική επικοινωνία, για τη φιλοσοφία της Τέχνης και του Καλού (Έντγκαρ Άλλαν Πόου, Μπωντλαίρ) ̇ το Βιβλίο Α΄ κλείνει με την πολυσυζητημένη διάλεξη για τον Ανδρέα Κάλβο του 1938 στον «Παρνασσό». Το Βιβλίο Β΄ συγκεντρώνει τα αγγλόφωνα έργα στο πρωτότυπο: τα «Δοκίμια του Καίμπριτζ» (21 κείμενα για βρετανούς ποιητές, από τον Τσώσερ, Σαίξπηρ, Χέρμπερτ, Βων, Νταν, Ντράιντεν, ως τον Κάουπερ, Ουώρντσγουόρθ, Τόμας Γκρεϋ, Οράτιο Ουώλπολ, Τζον Κητς κ.ά, αλλά και για πεζογράφους —Τζέιν Ώστεν, Σαρλότ Μπροντέ (στα ελληνικά), Ντε Κουίνσυ, Τσαρλς Λαμ) ̇ επίσης τις αγγλόφωνες διαλέξεις του συγγραφέα στο Λονδίνο (1941-1944), κυρίως για την Ελλάδα και τους Έλληνες, όταν ο Καπετανάκης υπηρετούσε στο Γραφείο Τύπου της ελληνικής κυβέρνησης. Το Βιβλίο Β΄ κλείνει με 4 αδημοσίευτα ποιήματα, 2 στα αγγλικά και 2 στα ελληνικά.
Δημήτριος Καπετανάκης, Δοκίμια και ποίηση μεταφρασμένα από τη δίτομη έκδοση των «Έργων» του
Το 1967 οι Εκδόσεις Γαλαξία συμπεριέλαβαν στην περιώνυμη μικρόσχημη σειρά τους «Βιβλιοθήκη Ελλήνων και ξένων συγγραφέων» τα δύο εμβληματικά δοκίμια του Δημητρίου Καπετανάκη «Έρως και Χρόνος» και «Μυθολογία του Ωραίου», που ο ίδιος είχε μεταφράσει από τα γερμανικά, χώρα των μεταπτυχιακών σπουδών του, και τα οποία τον καθιέρωσαν στις νεότερες τότε γενιές ως αινιγματικό συγγραφέα της προσωπικής ομολογίας και ευαισθησίας. Όσοι τον πρωτοδιαβάσαμε στη δεκαετία του 1970, περιμέναμε με ενδιαφέρον να ακολουθήσουν και άλλα παρόμοια έργα του ρηξικέλευθου δοκιμιογράφου. Ο Καπετανάκης είχε φανεί ότι έτρεφε τη συνείδηση μιας υψηλής αποστολής: να υπενθυμίζει την τραγική ευγένεια του πνεύματος. Στο Επίμετρο της έκδοσης του Γαλαξία (σ. 165-170) δημοσιεύεται μεταφρασμένο στα ελληνικά ένα κείμενο του Βρετανού ποιητή και μυθιστοριογράφου William Plomer (1903-1973), ο οποίος γνώριζε τον Καπετανάκη. Γράφει, το 1945: «Ο Δημήτριος ήταν παιδί μιας χώρας όπου είναι συνήθεια να μιλάς για την Ευρώπη σαν κάτι μακρινό και ξέχωρο, και για την Αμερική σαν μια απέραντη και μακρινή γη της επαγγελίας. Στη διαυγή γύμνια της Ελλάδας είχε ονειρευτεί το Βορρά και τη Δύση και το παρόν, τη ξανθή ενεργητικότητα των Γερμανών, τους Εγγλέζους που κάνουν όνειρα και χαμογελούν μες στην ομίχλη τους, την αφάνταστη δραστηριότητα των Αμερικανών.» Ο Πλόμερ γράφει για το φλογερό πάθος αυτού του παιδιού, που είχε ζήσει αρκετά στην Αγγλία για να ανακαλύψει ότι «είμαστε πιο θερμοί απ’ ό,τι φαινόμαστε στην αρχή. Είχε ανακαλύψει σ’ εμάς μια ισορροπία ευγένειας και πνεύματος, όπως έλεγε, που την εκτιμούσε όλο και περισσότερο, είχε ερωτευτεί τη γλώσσα μας και γρήγορα μπορούσε να τη χειριστεί με δύναμη και πρωτοτυπία».
«Ο Δημήτριος Καπετανάκης», έγραφε το 1944 ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, «ήταν ένας μεγάλος άνθρωπος, ένας απόλυτος Έλλην, ένας Άγγλος ποιητής, ένας περιπλανώμενος διαβάτης της Οικουμένης. […] τα γραφτά του, οι φιλίες του, τα βήματά του, οι πατρίδες του, ο θάνατός του είναι μια εισαγωγή σε κάτι απέραντο. Αυτό, ακριβώς, το απέραντο πρέπει να γευθούν με κάποιο τρόπο όσοι μπορούν». («Ο φίλος μου ο Δημήτριος Καπετανάκης», Νέα Εστία τχ. 448 (Μάρτιος 1946).
Μετά την ολοκλήρωση της δίτομης έκδοσης των απάντων του Δημητρίου Καπετανάκη (2020-2023), η Εταιρεία Κοινωνικού Έργου και Πολιτισμού (ΕΚΕΠ) και το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ) αποφάσισαν να προσφέρουν στο αναγνωστικό κοινό έναν τόμο με τις ελληνικές μεταφράσεις των ξενόγλωσσων κειμένων του συγγραφέα, τα πρωτότυπα των οποίων περιέχονται στα Έργα του: στα Δημοσιευμένα, Πρώτος Τόμος (στο Βιβλίο Β΄) και στα Κατάλοιπα, Δεύτερος Τόμος (στα Βιβλία Α΄ και Β΄). Πρόκειται για τριάντα έξι αγγλικά δοκίμια και διαλέξεις, δύο γερμανικά μελετήματα –για τον Λεβιάθαν του Τόμας Χόμπς και για τη φιλοσοφία στον Προυστ– και ένα κείμενο μιας ομιλίας στα γαλλικά – επίσης για τον Προυστ. Από την έκδοση δεν μπορούσε να λείπει και η απόδοση στα ελληνικά των δεκαέξι αγγλικών ποιημάτων του συγγραφέα. Ο Δ. Καπετανάκης (Σμύρνη 1912 – Λονδίνο 1944), ύστερα από τον ξεριζωμό από τα πατρώα μικρασιατικά εδάφη, έζησε τον σύντομο βίο του (πέθανε 32 ετών) σε τρεις ευρωπαϊκές χώρες: Ελλάδα (Αθήνα), Γερμανία (Χαϊδελβέργη), Αγγλία (Καίμπριτζ και Λονδίνο). Η ανάγκη του να εκφραστεί γράφοντας, πέρα από τα ελληνικά, και στις άλλες γλώσσες τις οποίες γνώριζε, ήταν εξίσου δυνατή με την επιθυμία του να ζήσει εκτός Ελλάδος, αφότου άφησε πίσω του την πολύγλωσση Σμύρνη.
Το απαιτητικό μεταφραστικό έργο των γερμανικών, γαλλικών και αγγλικών γραπτών του έφεραν εις πέρας πέντε έγκριτοι μεταφραστές, με ιδιαίτερη τιμητική αφοσίωση. Η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, από τα αγγλικά, απέδωσε τα τρία μεγάλα μυητικά δοκίμιά του: για τον Ντοστογιέφσκι, για τον Ρεμπώ και για τον Στέφαν Γκεόργκε, καθώς και τα ποιήματά του που γράφτηκαν όταν ζούσε στην Αγγλία. Η Λίζυ Τσιριμώκου μετέφρασε, από τα γαλλικά, μια ομιλία του για τον Προυστ, που έκανε στη Γαλλική Εταιρεία του Καίμπριτζ. Και ο Γιάννης Καλιφατίδης αποκατέστησε γλωσσικά και μετέφρασε τα δύο γερμανικά του μελετήματα της εποχής των σπουδών του στη Χαϊδελβέργη. Η Ευαγγελία Stead μετέφρασε δώδεκα αγγλικά δοκίμια από την εποχή του Καίμπριτζ: για τους βρετανούς ποιητές (John Donne, George Herbert, Henry Vaughan, Thomas Gray, Horace Walpole), για τον Σαίξπηρ, τον Charles Lamb, τον Thomas De Quincy, τον Thomas Browne, τον Maurice Bowra, κι ένα κείμενο για το ελληνικό τοπίο. Η Μαριάννα Τζιαντζή μετέφρασε δεκατρία αγγλικά δοκίμια: για βρετανούς ποιητές (Geoffrey Chaucer, William Cowper, John Dryden, Alexander Pope, Philip Sidney, Samuel Johnson, John Keats, William Wordsworth), για τη βρετανική ποίηση του 18ου αιώνα, και για τη σύγχρονη αγγλική ποίηση της εποχής του. Επίσης, οκτώ κείμενα αγγλόφωνων διαλέξεων τις οποίες ο Καπετανάκης έδωσε στο Λονδίνο (1941-1444), όταν υπηρετούσε στο Γραφείο Τύπου της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. Τα θέματά του εδώ είναι κυρίως για την Ελλάδα και τους Έλληνες, για την εμπόλεμη κατάσταση σε Ευρώπη και Ελλάδα, για τη μοντέρνα ελληνική ζωγραφική και για τη νεοελληνική ποίηση, για τους ποιητές της Ελευθερίας (Λόρδο Βύρωνα και Ανδρέα Κάλβο).
Ποιος ήταν ο Δημήτριος Καπετανάκης
Ελληνας ποιητής, δοκιμιογράφος και κριτικός.
Γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1912 και ήταν γιος του ιατρού Αποστόλου Καπετανάκη. Μετά την Μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα φοιτώντας στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου οι νεοεκλεγέντες υφηγητές, Παναγιώτης Κανελλόπουλος και Κωνσταντίνος Τσάτσος γίνονται μέντορές του. Εκεί σπούδασε πολιτική επιστήμη και οικονομικά. Συμπλήρωσε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης όπου είχαν σπουδάσει οι μέντορές του, μαθήτευσε στον Καρλ Γιάσπερς, ενώ αναγορεύθηκε διδάκτωρ του εν λόγω Πανεπιστημίου με τη διατριβή Έρως και Χρόνος. Στη Γερμανία έδειξε ενδιαφέρον για τις ιδέες του Στέφαν Γκέοργκε, τις οποίες τελικά απέρριψε ως πρόδρομο του Ναζισμού.
Το 1936 επέστρεψε στην Αθήνα, όπου συμμετείχε σε διαφόρους φιλολογικούς κύκλους μεταξύ των οποίων και σε αυτόν του Ιωάννη Συκουτρή. Δημοσίευσε αρκετές φιλοσοφικές μελέτες, συμπεριλαμβανομένων μιας για τον «Αγώνα της Μοναχικής Ψυχής» και μιας για τη «Μυθολογία της Ομορφιάς», ενώ άρχισε μαθήματα Φιλοσοφίας και Αισθητικής στον «Ασκραίο», ένα είδος ανοιχτού πανεπιστημίου που είχε ιδρύσει ο Ιωάννης Συκουτρής. Επίσης μετέφρασε ποιήματα του Χόλντερλιν.
Το 1939 αναχώρησε για την Αγγλία και συγκεκριμένα για το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, όπου πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές με υποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου. Στο Λονδίνο ήρθε σε επαφή με συγγραφείς και εκδότες δημοσιεύοντας δοκίμια και κριτικές και μεταφράζοντας ελληνικά ποιήματα. Γενικά η συνεισφορά του στην προώθηση των ελληνικών γραμμάτων στο εξωτερικό, και ιδιαίτερα την Αγγλία, θεωρείται πολύ σημαντική. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εργάστηκε στο Γραφείο Τύπου της ελληνικής πρεσβείας. Υπήρξε στενός φίλος του εκδότη και ποιητή, Τζων Λέμαν (John Lehmann). Επαινετικά εκφράζονται γι’ αυτόν οι Γιώργος Σεφέρης, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Νάνος Βαλαωρίτης κ.α.
Τα τελευταία πέντε χρόνια της ζωής του τα έζησε στη Βρετανία, και συνδέθηκε με την ομάδα Μπλούμσμπερι, γράφοντας ποιήματα στα αγγλικά. Απεβίωσε στο Λονδίνο από λευχαιμία. Μετά τον θάνατό του το περιοδικό “New Writing and Daylight”, σημαντικό αγγλικό λογοτεχνικό περιοδικό της εποχής, δημοσίευσε ειδικό αφιέρωμα για τον Καπετανάκη.