Κάθε χώρα δίνει την δική της μάχη αντιμετωπίζοντας τις συνέπειες της πανδημίας του Κορωνοιού. Τα οικονομικά μέτρα κατά την διάρκεια της πανδημίας και τα αποτελέσματα αυτών φυσικά θα επηρεάσουν τις οικονομικές εξελίξεις και μετά την πανδημία.
Σε μία χώρα, ποιος πρέπει να είναι ο στόχος των οικονομικών μέτρων κατά την διάρκεια της επιδημίας και πώς θα επιτευχθεί με το μικρότερο δυνατό κόστος;
Ας υποθέσουμε ότι η διάρκεια της επιδημίας θα είναι τρεις μήνες. Επίσης, από την πρώτη ημέρα όλες οι επιχειρήσεις καλούνται να κλείσουν και οι άνθρωποι να παραμείνουν στα σπίτια τους. (Εξαιρούνται βεβαίως: το σύστημα υγείας, οι αναγκαίες κρατικές υπηρεσίες και οι επιχειρήσεις αγαθών πρώτης ανάγκης).
Αναμφίβολα πολύ μεγάλο ποσοστό της συνολικής παραγωγής είναι σε αναστολή λόγω ανωτέρας βίας. Συνεπώς κάθε συζήτηση για ύφεση, ανεργία, και προσπάθειες για να αυξηθεί η παραγωγή είναι ανόητες.
Ο στόχος
Κατά την διάρκεια της επιδημίας, ένας εύλογος στόχος είναι η εξασφάλιση τροφής και συνθηκών ανεκτής και υγειούς διαβίωσης για τα νοικοκυριά. Επίσης η οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών και επιχειρήσεων στο τέλος της επιδημίας να παραμείνει τουλάχιστον όπως ήταν στην αρχή της;
Εάν οι ισολογισμοί των νοικοκυριών και επιχειρήσεων παραμείνουν αμετάβλητοι, π.χ., οι αποταμιεύσεις, τα πληρωτέα και το χρέος τους, παραμένουν αμετάβλητα (όπως και τα άλλα στοιχεία του ισολογισμού), δεν χρειάζονται άλλα οικονομικά μέτρα μετά το τέλος της επιδημίας. Απλώς θα έχει μεσολαβήσει μία περίοδος αδράνειας και όλοι ξεκινούν από εκεί που ήσαν στην αρχή της επιδημίας. Βεβαίως όλη η παραγωγή (και τα εισοδήματα) που θα μπορούσε να παραχθεί μη υπαρχούσης της επιδημίας, είναι χαμένη δια παντός.
Αυτή η διαφυγούσα παραγωγή είναι ένα κόστος της επιδημίας. Εάν υποθέσουμε ότι η οικονομία υπολειτουργεί κατά την διάρκεια της καραντίνας κατά 30%, αυτό το κόστος της επιδημίας θα είναι 17.5% της ετήσιας παραγωγής (.25χ7).
Πώς μπορούμε να επιτύχουμε τον ανωτέρω στόχο;
Με την εξασφάλιση του ελάχιστου αναγκαίου εισοδήματος διαβίωσης σε κάθε νοικοκυριό και το πάγωμα όλων τα παγίων εξόδων των νοικοκυριών και επιχειρήσεων.
Διαβίωση
Το ελάχιστο αναγκαίο εισόδημα είναι αυτό που χρειάζεται για την εξασφάλιση τροφής και συνθηκών υγειούς και ανεκτής διαβίωσης, σε σταθερές τιμές,(«Διαβίωση») κάθε νοικοκυριού. Όλα τα πάγια έξοδα του κάθε νοικοκυρού, π.χ., ενοίκιο, τόκοι, νερό, θέρμανση, τηλέφωνο, διαδίκτυο θα είναι παγωμένα.
Όμως εισόδημα δεν παράγεται κατά την διάρκεια της καραντίνας. Οπότε το ελάχιστο αναγκαίο εισόδημα θα προκύψει είτε από προσωπική αποταμίευση, είτε από προσωπικό δανεισμό είτε από ιδιωτική ή δημόσια ασφαλιστική κάλυψη.
Αποκλείουμε την αποταμίευση και το δανεισμό ως πηγές χρηματοδότησης της διαβίωσης, γιατί θα ανατρέψουν τους ισολογισμούς των νοικοκυριών. Επίσης την ιδιωτική ασφάλιση σε περιπτώσεις ανωτέρας βίας. Μένει μόνο η δημόσια ασφάλιση, δηλαδή το Κράτος.
Η δημόσια ασφάλιση θα χρηματοδοτηθεί είτε από δημόσια αποταμίευση, είτε από δημόσιο δανεισμό, είτε με ένα προσωρινό, προοδευτικό φόρο πατριωτικής αλληλεγγύης των εισοδημάτων που συνεχίζουν να ρέουν ασχέτως αν η οικονομία είναι σε αναστολή. Όπως οι μισθοί μερικών ιδιωτικών και δημοσίων υπαλλήλων, τόκοι, μερίσματα, και κέρδη από ενοίκια. (Αγνοώ σκοπίμως την κοπή νέου χρήματος ως εναλλακτική χρηματοδότηση. Αν μία κοινωνία μπορούσε να λύσει το οικονομικό της πρόβλημα με την κοπή νέου χρήματος, καμία δεν θα είχε τέτοιο πρόβλημα).
Η δημόσια αποταμίευση, δηλαδή, τα ταμεία ανεργίας, το πρωτογενές δημοσιονομικό πλεόνασμα, πληρωτέα στο Δημόσιο από εξωτερικούς θεσμούς, το «μαξιλάρι», κ.λ.π., αν χρησιμοποιηθεί κατά ένα ποσοστό, συνεπάγεται μελλοντικούς φόρους στο βαθμό που είναι αναγκαία να αποκατασταθεί. Η παρούσα αξία των φόρων αυτών ίσως να επιβαρύνει τους ισολογισμούς των νοικοκυριών και επιχειρήσεων αλλά θα μπορούσε να αντισταθμισθεί από υποσχέσεις μειώσεων άλλων φόρων μετά την επιδημία ή από μελλοντικά φορολογικά έσοδα λόγω ανάπτυξης.
Ο δημόσιος δανεισμός από το εσωτερικό, με έκδοση νέων κρατικών ομολόγων προς τους πολίτες και επιχειρήσεις, δηλαδή από την ιδιωτική αποταμίευση, είναι εκτός στόχου και επίσης ίσως να μην επαρκεί. Πάντως έχει το δικό του κόστος ευκαιρίας. Απορροφά την ιδιωτική αποταμίευση που θα μπορούσε να χρηματοδοτήσει ιδιωτικές επενδύσεις μετά την επιδημία. Φυσικά δεν προστίθεται στο εξωτερικό δημόσιο χρέος, αλλά η αποπληρωμή του συνεπάγεται μελλοντικούς φόρους.
Ο δημόσιος δανεισμός από το εξωτερικό (εάν είναι διαθέσιμος και το μαχιλάρι βοηθά σε αυτό) ίσως είναι προτιμότερος, ειδικά εάν ο τόκος είναι χαμηλός και η αποπληρωμή του μακροχρόνια. Βλέπε δανεισμό (και χορηγίες) από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ή από άλλους Ευρωπαϊκούς θεσμούς, όπως και από ξένους ιδιώτες και θεσμικούς επενδυτές. Ακόμη προτιμότερος θα είναι αυτός ο δανεισμός εάν το συνοδευόμενο χρέος είναι εγγυημένο και από άλλες χώρες ή αξιόπιστους θεσμούς και δεν προσμετράται στο εξωτερικό χρέος της χώρας. Βλέπε Ευρω-ομόλογα ή αμοιβαιοποίηση δανεισμού. Δεν αποφεύγονται όμως οι μελλοντικοί φόροι για την αποπληρωμή του, εκτός εάν ο δανεισμός αυτός είναι χαριστικός.
Συνεπώς, εκτός από δωρεές και προσωρινό φόρο αλληλεγγύης, όλοι οι άλλοι τρόποι χρημοτοδότησης της διαβίωσης αποτελούν εν τέλει δανεισμό των πολιτών, με φορέα το Κράτος, που θα αποπληρωθεί με αφαίρεση αγοραστικής αξίας (με επιπλέον φόρους) μετά την επιδημία.
Αλλά η παρούσα αξία αυτών των φόρων θα είναι πολύ μικρή εάν ο δανεισμός είναι χαμηλότοκος και μακράς διάρκειας και ο τόκος προεξόφλησης πολύ υψηλός όπως είναι σε περιπτώσεις άμεσης ανάγκης. Επίσης, εάν η αποκατάστασης της Δημόσιας αποταμίευσης είναι σταδιακή και μακροχρόνια. Εάν, αντιθέτως, η παρούσα αξία των φόρων δεν είναι αμελητέα, τότε, όπως προαναφέρθηκε, θα μπορούσε να αντισταθμισθεί από υποσχέσεις μειώσεων άλλων φόρων μετά την επιδημία ή από μελλοντικά φορολογικά έσοδα λόγω ανάπτυξης, για να μην επιβαρυνθούν οι ισολογισμοί των νοικοκυριών και επιχειρήσεων.
Μήπως είναι προτιμότερο το Κράτος να χρησιμοποιήσει το «μαξιλάρι» και να αποφύγει τον δημόσιο εξωτερικό δανεισμό;
Αυτό εξαρτάται από την χρησιμότητα του «μαξιλαριού» και την διαθεσιμότητα και παρούσα αξία του δανεισμού. Αν είναι ανάγκη να υπάρχει το «μαξιλάρι» και η παρούσα αξία του νέου χρέους είναι μικρότερη από το ποσό του «μαξιλαριού» που θα χρειασθεί, τότε ο δημόσιος εξωτερικός δανεισμός είναι προτιμότερος. (Για παράδειγμα, όταν ο εξωτερικός δανεισμός είναι μακροχρόνιος και χαμηλότοκος και ο προεξοφλητικός τόκος υψηλότερος του τόκου δανεισμού ή προβλέπεται να είναι εν μέρει χαριστικός).
Στην πράξη, και στην Ελλάδα αλλά και τις ΗΠΑ, οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν σε συνδυασμό δημόσια αποταμίευση (ταμεία ανεργείας, δημοσιονομικά πλεονάσματα) και δανεισμό για να εγχειρίσουν απευθείας στα νοικοκυριά την αναγκαία αγοραστική δύναμη για να καλύψουν της βασικές ανάγκες διαβίωσης.
Οι κυβερνήσεις δεν δανείζονται για να δανείσουν τα νοικοκυριά για την διαβίωσή τους και συνεπώς να αυξήσουν τα προσωπικά χρέη τους. Αλλά η κάλυψης είναι ελλιπής. Με αποτέλεσμα τα νοικοκυριά να καταφεύγουν στις προσωπικές τους αποταμιεύσεις και στις πιστωτικές τους κάρτες (προσωπικό δανεισμό). Η μείωση της ιδιωτικής αποταμίευσης και η αύξηση του ιδιωτικού χρέους θα επιβραδύνει την επιστροφή της οικονομίας στην προ-επιδημίας κανονικότητα.
Πάγια έξοδα
Εάν τα πάγια έξοδα των νοικοκυριών και επιχειρήσεων, όπως ενοίκια, εξυπηρέτηση τόκων, πληρωμές για νερό, θέρμανση, φωτισμό, τηλέφωνο, διαδίκτυο, ασφαλιστικές εισφορές, κ.λ.π., παγώσουν κατά την διάρκεια της επιδημίας, προκύπτει κάποιος βαθμός κοινωνικής αλληλεγγύης ή συμψηφισμός. Γιά παράδειγμα, εάν ένας ιδιοκτήτης πολυκατοικίας δεν πληρώσει τους τόκους στο δάνειο που πιθανώς έχει, ούτε τα έξοδα της πολυκατοικίας για νερό, φωτισμό, θέρμανση, κ.λ.π. πάγια, είναι σε θέση να δεχθεί να μην εισπράξει το ισόποσο σε ενοίκια. Δηλαδή, ο ιδιοκτήτης κάθε ενοικαζόμενου ακινήτου θα αποδεχθεί την μη πληρωμή ενοικίων στο βαθμό που άλλοι πληρώνων τα πάγια έξοδά του. Θα συμψηφίσει ενοίκια με πάγια έξοδα.
Στο τέλος, μετά τον συμψηφισμό, θα παραμείνουν προς κάλυψη οι τόκοι, το καθαρό εισόδημα από ενοίκια, ασφαλιστικές εισφορές, και οι καθαρές ζημιές των εταιρειών κοινωνικής ωφελείας. Το ποσό που χρειάζεται είναι πολύ μικρότερο από εκείνο χωρίς τον εν λόγω συμψηφισμό. Επίσης τα καθαρά εισοδήματα από τόκους και ενοίκια θα μπορούσαν να φορολογηθούν στα πλαίσια του προσωρινού φόρου αλληλεγγύης, μειώνοντας περισσότερο το καθαρό ποσό που απαιτείται για την εξυπηρέτηση του βασικού στόχου.
Οι τρόποι και οι συνέπειές των για την χρηματοδότηση του συμψηφισμένου ποσού για την πλήρη και απευθείας κάλυψη όλων των παγίων εξόδων είναι αυτοί/αυτές που προαναφέραμε.
Στην πρακτική εφαρμογή παρατηρούμε, και στην Ελλάδα και στις ΗΠΑ, ότι το Κράτος δανείζεται για να δανείσει τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις, μέσα από μία διαδικασία πολύπλοκη, χρονοβόρα και ίσως μη αποτελεσματική, για να καλύψουν τα πάγια έξοδά τους.
Έτσι ο ιδιωτικός τομέας φορτώνεται με περισσότερο χρέος που είναι εκτός στόχου και μεγάλο βάρος για την περίοδο μετά την επιδημία. Και χαμένος (έχει χάσει την διαφυγούσα παραγωγή και τα από αυτήν εισοδήματα) και χρεωμένος! Ο δημόσιος εξωτερικός δανεισμός (και η δημόσια αποταμίευση) για δανεισμό του ιδιωτικού τομέα για να καλύψει τα πάγια έξοδά του, κατά την διάρκεια της επιδημίας, είναι ανεπίτρεπτος. Όχι μόνο γιατί τα μεγέθη θα είναι υπέρμετρα, αλλά κυρίως γιατί μετατρέπει τη δημόσια ασφάλιση σε ατομική μέσω του ατομικού δανεισμού.
Αλλά και η κάλυψη των παγίων εξόδων από τον δημόσιο εξωτερικό δανεισμό και τη δημόσια αποταμίευση είναι ελλιπής. Με αποτέλεσμα, όπως και στην περίπτωση της μερικής κάλυψης της δαπάνης διαβίωσης, τα νοικοκυριά και οι επιχειρήσεις να καταφεύγουν στις αποταμιεύσεις τους και στις πιστωτικές τους κάρτες ή σε άλλο ατομικό δανεισμό. Η επιπλέον μείωση της ιδιωτικής αποταμίευσης και η επιπλέον αύξηση του ιδιωτικού χρέους θα επιβραδύνει περισσότερο την επιστροφή της οικονομίας στην προ-επιδημίας κανονικότητα.
Εάν ο δημόσιος εξωτερικός δανεισμός είναι περισσότερος από εκείνον που απαιτείται για την πλήρη και απευθείας κάλυψη όλων των παγίων εξόδων, με την βοήθεια της δέουσας δημόσιας αποταμίευσης, τότε είναι υπέρμετρος. Όπως τείνει να είναι υπέρμετρος εάν, λόγω της πανδημίας, ο δανεισμός αυτός είναι ευκολότερος, χαμηλότερου επιτοκίου, και πιο μακροχρόνιος από τον μετά την πανδημία δανεισμό. Ιδιαίτερα, υπό συνθήκες αμοιβαιοποίησης του δανεισμού και κάποιας ελπίδας χαριστικής μεταχείρισής του στο μέλλον. Τότε, ο δημόσιος δανεισμός πρέπει πρώτα να καλύψει πλήρως και απευθείας τα συμψηφισμένα πάγια έξοδα και μετά να χρησιμοποιηθεί για μόχλευση (δανεισμό) των επιχειρήσεων αμέσως μετά την επιδημία.
Ωστόσο, ο περισσότερος δανεισμός (και ρευστότητα) δεν είναι πανάκεια. Καταναλίσκεται από πληθωρισμό. Επίσης, πολλές φορές αποτελεί τροχοπέδη που οδηγεί σε μνημόνια και χρεοκοπίες επιχειρήσεων. Το βέβαιον πάντως είναι ότι ανάλογα με το πώς αυτή η ρευστότητα θα διαχυθεί στην οικονομία, η οικονομική θέση κάποιων θα βελτιωθεί και άλλων θα χειροτερεύσει. Και αυτό, σε αντίθεση από τον βασικό μας στόχο.
Τέλος, εάν η διάρκεια της καραντίνας υπερβεί τους τρεις μήνες, ο στόχος και οι πολιτικές επίτευξής του, παραμένουν οι ίδιες. Ακόμη και στην σταδιακή επιστροφή στη κανονικότητα. Τόσο τα νοικοκυριά όσο και οι επιχειρήσεις που δεν έχουν επιστρέψει στην προ-επιδημίας κανονικότητα, χρήζουν απευθείας κάλυψης του ελάχιστου αναγκαίου εισοδήματος και παγίων εξόδων τους.
Συμπέρασμα
Κατά την διάρκεια της επιδημίας του κορωνοιού, ένας εύλογος στόχος των οικονομικών μέτρων είναι η εξασφάλιση τροφής και συνθηκών ανεκτής και υγειούς διαβίωσης για τα νοικοκυριά. Επίσης η οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών και επιχειρήσεων στο τέλος της επιδημίας να παραμείνει τουλάχιστον όπως ήταν στην αρχή της. Έτσι δεν χρειάζονται άλλα οικονομικά μέτρα μετά το τέλος της επιδημίας.
Ο συνδυασμός της δημόσιας αποταμίευσης και του δημοσίου εξωτερικού δανεισμού για την επιτυχία αυτού του στόχου, με την κάλυψη του ελάχιστου αναγκαίου εισοδήματος των νοικοκυριών και των παγίων εξόδων των νοικοκυριών και επιχειρήσεων, πρέπει να είναι το αποτέλεσμα αξιολόγησης όλων των διαθέσιμων συνδυασμών λαμβάνοντας υπ’ όψιν όλους τους αναγκαίους περιορισμούς, συμπεριλαμβάνοντας το μικρότερο μέγεθος του συνδιασμού. Σε ουδεμία περίπτωση αυτός ο συνδυασμός πρέπει να φορτώσει τον ιδιωτικό τομέα με επιπλέον χρέος δανείζοντας τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις για να καλύψουν τις ανάγκες του. Μετατρέπει την δημόσια ασφάλιση σε ατομική.
Όσο πιο πλήρης είναι η κάλυψη των προαναφερθέντων, από τον επιλεγμένο συνδυασμό, τόσο πιο κοντά είναι η επίτευξη του στόχου κατά την διάρκεια της επιδημίας και συνεπώς πιο ευκολότερη η επιστροφή της οικονομίας στη κανονικότητα. Και αντιστρόφως.
Με άλλα λόγια, όσο πιο αμυντικά είναι τα οικονομικά μέτρα κατά την διάρκεια της επιδημίας, στο να μη μειωθεί η ιδιωτική αποταμίευση, και να μην αυξηθούν τα ιδιωτικά πληρωτέα και χρέος, τόσο πιο επιθετική θα είναι η επιστροφή στη κανονικότητα μετά την επιδημία.
Η διαφυγούσα παραγωγή και τα εξ’ αυτής εισοδήματα, κατά την διάρκεια της καραντίνας, είναι χαμένα δια παντός. Στο βαθμό που αναπληρώνονται από τον ανωτέρω συνδυασμό δημόσιας αποταμίευσης και δημοσίου εξωτερικού δανεισμού για την εξυπηρέτηση του στόχου, δημιουργούν νέες φορολογικές υποχρεώσεις του ιδιωτικού τομέα. Εάν η παρούσα αξία αυτών των μελλοντικών φόρων δεν είναι αμελητέα, τότε είναι αναγκαίο να αντισταθμιστούν με μειώσεις άλλων μελλοντικών φόρων ή με υποκατάσταση από άλλους φόρους ίσης παρούσας αξίας.