Ας επιχειρήσουμε να στοχασθούμε για λίγο πάνω σε μια φθαρμένη επέτειο, όπως όλες άλλωστε. Στην χώρα μας, με τον τρόπο που τις γιορτάζουμε, είμαστε ικανότατοι στο να αδειάζουμε τις επετείους από κάθε νόημα.
Σε δύο μόλις χρόνια θα εορτασθούν τα 200 χρόνια από την έναρξη του αγώνα της ανεξαρτησίας. Πρόκειται για μια ιστορική στιγμή.
Θεωρώ εύλογο να αναρωτηθούμε σε ποια κοινωνική ατμόσφαιρα και υπό ποιες ψυχολογικές προϋποθέσεις θα πανηγυρίσει το έθνος την επέτειο της επανάστασης του 1821. Με ποιους τρόπους θα οδηγηθεί στα κατάλληλα συμπεράσματα, κάτι που αποτελεί άλλωστε τον κύριο λόγο υπάρξεως των επετείων;
Κάθε 25η Μαρτίου ο παλιός διχασμός της ιδεολογικής μας ταυτότητας αποτυπώνεται μέχρι τώρα σε βαρετά και προβλέψιμα στερεότυπα. Η συντηρητική πλευρά της κοινωνίας επαναλαμβάνει την κλασική θέση για τα ιδανικά της ελευθερίας και την επιρροή της θρησκευτικής πίστης στους αγωνιστές, ενώ η αυτοαποκαλούμενη προοδευτική πλευρά αρέσκεται να μιλά για τον απελευθερωτικό αγώνα με κοινωνικές-ταξικές συνιστώσες. Οι δύο γραμμές αποτυπώνονται αντίστοιχα στους πανηγυρικούς λόγους των σχολείων και στην επίκαιρη αρθρογραφία.
Εν τω μεταξύ η εξιδανίκευση κάνει πάρτυ. Αδιαφορώντας τα συγκεκριμένα γεγονότα και τα παρασκήνια, αναπόφευκτα φανταζόμαστε του αγωνιστές σαν ανιστορικά όντα, τους αποδίδουμε μόνο χαρίσματα και μάλιστα με ουσιοκρατικό τρόπο, και μας διαφεύγει η ενδεχομενικότητα των συμβάντων. Χωρίς αυτήν εύκολα διολισθαίνουμε προς το ”πεπρωμένο της φυλής μας” (φράση, άλλωστε, που συχνά απαντάται αυτούσια στους πανηγυρικούς λόγους) και σε μια υπεριστορική νομοτέλεια, κάτι που οδηγεί εύλογα σε εφησυχασμό και όχι σε πολιτική και εθνική αγωγή. Σπάνια συναντά κανείς σχολικές γιορτές που να εμπνέουν και να φρονηματίζουν ουσιαστικά μαθητές και γονείς.
Το ανιαρό σκηνικό συμπληρώνεται και από το μάθημα της Ιστορίας. Ελάχιστοι μαθητές καταλήγουν, έπειτα από δώδεκα χρόνια εκπαίδευσης, να έχουν διαμορφώσει μια σαφή εικόνα για την επανάσταση, μια χρονική σειρά των εξελίξεων, μια αντίληψη για την αιτιολογική συσχέτιση των γεγονότων, και κάποια συμπεράσματα που θα μπορούσαν να αποβούν χρήσιμα στο σήμερα. Τελικά η Ιστορία καταλήγει να είναι μη ελκυστικό μάθημα, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό για την διαμόρφωση ενός αυριανού πολίτη.
Στο πλαίσιο αυτό η επέτειος των 200 χρόνων τι δυνατότητες παρέμβασης έχει; Ως προς το λόγιο επίπεδο, η Εκκλησία της Ελλάδος έχει αρχίσει από ετών να διοργανώνει σειρά συνεδρίων για το 1821, υποθέτω αξιόλογων. Αλλά σε επίπεδο λαού τι θα γίνει; Ειδικότερα, μάλιστα, ποια τύχη μπορεί να έχει η επέτειος αυτή όταν έρχεται στην καρδιά μιας κρίσης, οικονομικά καταστροφικής, ψυχικά αποκαρδιωτικής, πολιτικά διχαστικής;
Αλλά οι κρίσεις αποτελούν σταυροδρόμια, αυτό τουλάχιστον έχει τονισθεί επανειλημμένα ως κοινός τόπος. Σε εξωθεί ”με ποιους να πας και ποιους ν’ αφήσεις”. Σε παρακινεί να αναθεωρήσεις τις προτεραιότητές σου και να αξιολογήσεις εξ αρχής τα αυτονόητά σου. Σε διευκολύνει προς την αναδημιουργία.
Έχουμε δείξει τέτοιες τάσεις ως λαός; Όπως έγραφα στο πρώτο μου άρθρο αυτής της στήλης, μάλλον όχι. Φαίνεται σαν η κρίση να έφερε στην επιφάνεια τα ελαττώματά μας περισσότερο. Αλλά αυτά ακριβώς τα ελαττώματά μας είναι που παρά λίγο να οδηγήσουν την επανάσταση των Ελλήνων σε αποτυχία. Αυτά είναι που δηλητηρίασαν το μεγαλείο των αγωνιστών με μικρότητες ντροπής. Αυτά είναι που μας έφεραν στο σημείο οι τελικές αποφασιστικές κινήσεις οι οποίες οδήγησαν στην ανεξαρτησία να γίνουν από τους ξένους, κάτι που σημάδεψε την μετέπειτα πορεία του νέου κράτους.
Αυτά τα ίδια τα ελαττώματά μας (διχόνοια, φθόνος, τοπικισμός) αρνιόμαστε συστηματικά να τα μελετήσουμε και να διδαχθούμε από αυτά, ώστε κάποτε να καταστούμε ικανοί να τα ξεπεράσουμε. Αυτοκριτική υπάρχει άφθονη από τους νεοέλληνες, αλλά συνήθως πρόκειται για κομπλεξικό αυτομαστίγωμα που δεν αποβαίνει εποικοδομητικό. Οι ίδιοι άνθρωποι, εν τω μεταξύ, σε άλλες στιγμές πλέκουν το εγκώμιο του λαού μας με έναν άγονο ναρκισσισμό. Αντιφάσεις κάποιου που δεν θέλει να αλλάξει…
Ποια ιδεολογικά και ηθικά αντισώματα θα ανεβάσουν το ηθικό του λαού, θα τον εμψυχώσουν για να εμπνευσθεί από τους προγόνους του, αλλά κυρίως θα τον καθοδηγήσουν για να συνεχίσει να γράφει την ιστορία του με λιγότερα σφάλματα; Ποια εν τέλει είναι η αποστολή του Ελληνισμού μέσα στον σύγχρονο συγκεχυμένο κόσμο;
Είναι προφανές ότι δεν είναι δυνατό να επέλθει μεταμόρφωση σε δύο μόλις χρόνια. Μπορούμε, όμως, να επιχειρήσουμε μια απόπειρα ουσιαστικού εορτασμού. Πολιτεία, Σχολεία, και Μέσα Ενημέρωσης αποτελούν μηχανισμούς με μεγάλη επιρροή αν θελήσουν να οργανώσουν εκδηλώσεις που θα αποτελέσουν σταθμό στην αυτογνωσία του λαού μας. Άνθρωποι αξιόλογοι υπάρχουν, αρκεί να επιστρατευθούν. Γενικά ποτέ δεν έλειψαν οι αξιόλογες προσωπικότητες από τον τόπο μας, απλώς καταφέραμε να επιπλέουν οι φελλοί.
Οι συλλογικές επέτειοι έχουν παιδαγωγικό χαρακτήρα. Τα 100 χρόνια από το ’21 είχαν βρει την χώρα σε κατάσταση συλλογικής ευφορίας. Είχε μόλις διπλασιασθεί σε έκταση και ο στρατός της ήδη προέλαυνε στη Μικρά Ασία. Το τι ακολούθησε το επόμενο έτος το γνωρίζουμε όλοι…
Το έθνος τότε δεν θέλησε να μάθει και να αλλάξει. Τώρα τι θα κάνει; Πολλές φορές, όταν στην ευφορία γίνεσαι τυφλός, μπορούν να ανοίξουν τα μάτια σου όταν βρεθείς σε δυστυχία και θλίψη. Θα συμβεί;