“Καμιά κοινωνία δεν έχει ανοσία στον παραλογισμό και στην μισαλλοδοξία. Η σιωπή μπροστά στο μίσος είναι συνενοχή”
(Αντόνιο Γκουτέρες, Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ).
Παρακολουθώντας κανείς αυτές τις μέρες τις επετειακές εκδηλώσεις για την Παγκόσμια Ημέρα Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος (27 Ιανουαρίου) που πραγματοποιούνται στην πόλη μου, στην χώρα μου και σε πολλές άλλες χώρες εύκολα διερωτάται: “γιατί όλα αυτά”;
Τι ήταν εκείνο που έσπρωξε κάποιους αλλόφρονες στην εξόντωση έξι εκατομμυρίων Εβραίων και όχι μόνον (κομμουνιστές…).Πώς μπορεί να λογίζονται άνθρωποι όλοι αυτοί που τέλεσαν αυτό το έγκλημα-γενοκτονία; Πώς μπορούν να αιτιολογηθούν επαρκώς και σύμφωνα με τους κανόνες της ανθρώπινης λογικής τα 6.000.000 θύματα Εβραίων; Μπορούν να κατασκευαστούν θυσιαστήρια ανθρώπινων σωμάτων και ψυχών στο όνομα της μισαλλοδοξίας, του μίσους, του αντισημιτισμού και του ρατσισμού;
O Ρατσισμός ατέλεια της ανθρώπινης φύσης;
Κάποιοι, ίσως, υποστηρίξουν πως αυτό αποτελεί, μία από τις δομικές ατέλειες της ανθρώπινης φύσης αφού η ιστορία μάς έχει δώσει πολλά παραδείγματα τέτοιων πράξεων που παραβίασαν κάθε πλαίσιο-όριο της ανθρώπινης Λογικής και Ηθικής (Ταμερλάνος…). Κάποιοι άλλοι αιτιολογούν τον ρατσισμό ως προϊόν της τάσης του ανθρώπου να ταξινομεί-κατηγοριοποιεί τους συνανθρώπους του ανάλογα με την φυλή, το φύλο και την ηλικία.
Κι αν δεχτούμε πως η ταξινόμηση-κατηγοριοποίηση των ανθρώπων με βάση το φύλο και την ηλικία συνιστά μία λογική ερμηνεία των βαθύτερων δομών της ανθρώπινης φύσης, πώς μπορούμε να αποδεχτούμε πως η ταξινόμηση με βάση την φυλή εμπεριέχει κάποια δόση επιστημονικής αλήθειας; Κι αν δεχτούμε κι αυτό ως αλήθεια, πώς θα αιτιολογήσουμε τον ρατσισμό ως αναγκαίο σύμπτωμα και νομοτέλεια των ατελειών της ανθρώπινης φύσης;
Ωστόσο και σύμφωνα με τις έρευνες της Εξελικτικής Ψυχολογίας αμφισβητείται η άποψη πως ο “ανθρώπινος εγκέφαλος είναι από την φύση του προγραμματισμένος να χρησιμοποιεί φυλετικούς δείκτες στην ομαδοποίηση των ανθρώπων. Το φυλετικό κριτήριο ταξινόμησης των ανθρώπων σε ομάδες δεν μπορεί να αποτελεί μέρος της βιολογικής υποδομής του εγκεφάλου μας…Τα φυλετικά χαρακτηριστικά λειτουργούν μάλλον ως “σημαίες ευκαιρίας” παρά ως βιολογικά καθορισμένα κουμπιά διακρίσεων” (Δημοσίευμα).
“Ας μην εγκαταλείψουμε τη θεμελιώδη αυτή αρχή, ότι ο άνθρωπος πριν ακόμη εγκλωβιστεί στη μία ή στην άλλη γλώσσα, προτού γίνει μέλος αυτής ή της άλλης φυλής, πριν ασπαστεί τον έναν ή τον άλλο πολιτισμό, ήταν και είναι πάνω από όλα ένα ον λογικό και ηθικό”
(Αλμπέρ Μεμί).
Ωστόσο, παλιότερα αλλά και στις μέρες μας αυτήν την θεμελιώδη διαπίστωση τείνουν να ακυρώσουν φαινόμενα που ντροπιάζουν τον άνθρωπο και κηλιδώνουν τον πολιτισμό του. Ο Ρατσισμός είναι ένα από αυτά, αφού διαχωρίζει τους ανθρώπους, τους κατηγοριοποιεί και τους αξιολογεί πάνω στη βάση αυθαίρετων και αντιεπιστημονικών κριτηρίων. Εν τω μεταξύ το βασικό ερώτημα-ζητούμενο για το γενεσιουργό αίτιο του ρατσισμού παραμένει και απασχολεί ειδικούς και μη.
Στα πολλά αίτια που καταγράφονται ως πρωτογενή στην επώαση του ρατσισμού ανήκει και το αίτιο του “συμπλέγματος ανωτερότητας και κατωτερότητας”.
Το σύμπλεγμα ανωτερότητας
Κάθε άνθρωπος από την γέννησή του κι ανάλογα με την ποιότητα της κοινωνικοποίησης που δέχτηκε (οικογένεια, ομάδα, κοινωνία, εκπαίδευση…) διακρίνεται από μία θετική ή αρνητική εικόνα για τον εαυτό του, το γένος, την φυλή ή το έθνος στο οποίο ανήκει.
Αν μεν διακατέχεται από ένα αίσθημα ανωτερότητας έναντι των άλλων διαμορφώνει και μια αντίστοιχη συμπεριφορά προς του συνανθρώπους του. Αυτό το αίσθημα ανωτερότητας, όμως, τον οδηγεί νομοτελειακά στον υποβιβασμό των άλλων και στην απαξίωσή τους ως βιολογικών και πνευματικών όντων. Καθημερινά, δηλαδή, το υποκείμενο αυτού του συμπλέγματος νιώθει την ανάγκη να επιβεβαιώνει την ανωτερότητά του με ιδέες, πράξεις και συμπεριφορές που προσβάλλουν τον περίγυρό του.
Έτσι, ο ρατσισμός ως έκφραση του συμπλέγματος ανωτερότητας είναι μία από τις πολλές εκδοχές που μπορεί αυτό να λάβει.
“Να είστε άνθρωποι! Αυτοί οι άνθρωποι έκαναν ό,τι έκαναν επειδή δεν αναγνώριζαν τους άλλους ανθρώπους ως όντα”
(Margot Friedlander επιζώσα του Ολοκαυτώματος).
Σύμπλεγμα κατωτερότητας
Από την άλλη πλευρά στον ρατσισμό οδηγεί -από άλλο δρόμο - και το “σύμπλεγμα κατωτερότητας” που διακατέχει πολλούς ανθρώπους. Οι ειδικοί επιστήμονες είναι σε αυτό πιο πειστικοί στα επιχειρήματά τους.
Σύμφωνα με τις αναλύσεις και εκτιμήσεις τους όσο περισσότερο ατελής νιώθει κάποιος, τόσο περισσότερο αναζητεί τρόπους διαφυγής από αυτό το εφιαλτικό συναίσθημα. Η αρνητική εικόνα που έχει ο συγκεκριμένος τύπος ανθρώπου για τον εαυτό του, το γένος του ή την φυλή του αποτελεί την αφετηρία για μια προσπάθεια ψυχολογικής αποσυμπίεσης αλλά και υπέρβασης ή και διάκρισης. Το να ξεπεράσει κανείς τους άλλους προϋποθέτει αγώνα, υπομονή και ικανότητες.
Η λύση αυτή, όμως, δύσκολα επιλέγεται από το υποκείμενο της ρατσιστικής συμπεριφοράς. Η προτιμητέα λύση είναι η αποδοχή της κατωτερότητας των άλλων που αναπόφευκτα οδηγεί και στην υποτίμησή τους. Αρχίζει να πιστεύει ότι οι άλλοι αποτελούν γόνιμο έδαφος για να ασκήσει ο ίδιος την δική του εξουσία. Έτσι, όσο περισσότερο κατώτερους βλέπει τους άλλους τόσο ευκολότερα απαλλάσσεται από το ψυχοφθόρο “συναίσθημα - σύμπλεγμα κατωτερότητας”.
Φαίνεται πως και στην περίπτωση αυτή λειτουργεί ασυνείδητα ο νόμος της ομοιόστασης. Το άτομο, δηλαδή επιδιώκει να αποβάλει ό,τι τον βασανίζει (σύμπλεγμα κατωτερότητας) και προσπαθεί να ισορροπήσει μέσα από την αυτoεπιβεβαίωσή του ως ανώτερου όντος έναντι των άλλων και των ”διαφορετικών”.
“Δεν μπορούμε να αγαπάμε όλους τους ανθρώπους, αλλά όλοι αξίζουν σεβασμό, Δεν υπάρχει ούτε χριστιανικό, ούτε εβραϊκό, ούτε μουσουλμανικό αίμα, υπάρχει μόνον ανθρώπινο αίμα. Είμαστε όλοι ίδιοι”
(Margot Friedlanter).
Επιμύθιον
Τα λόγια της επιζώσας του Ολοκαυτώματος ηχούν ακόμη έντονα ως προτροπή και διδαχή του ανθρωπιστικού πνεύματος, κι ας ήταν ένα από τα θύματα των υπανθρώπων-ναζί. Ανάχωμα στις βλαπτικές συνέπειες του ρατσισμού μπορεί να αποτελέσει ο σεβασμός και η κατοχύρωση του δικαιώματος στην διαφορά και η προβολή της αξίας της μοναδικότητας και της ιδιαιτερότητας του κάθε ανθρώπου.
Η ανεκτικότητα ως κοινωνική αξία και ατομική αρετή επιβάλλεται να αποτελέσει το βάθρο πάνω στο οποίο μπορεί να οικοδομηθεί μία «κοινωνία ισχυρή» και όχι μία “κοινωνία των ισχυρών”. Μία κοινωνία ανθρώπων με ελευθερία και σεβασμό στις ανθρώπινες αξίες.
Τα συνθήματα “Ποτέ ξανά” και το “Να θυμόμαστε! Να μην ξεχάσουμε!” ας γίνουν ο πανανθρώπινος οδοδείκτης και βηματισμός μας.
Εξάλλου η τύχη μας και η πορεία μας είναι προδιαγεγραμμένες τόσο από την ανθρώπινη φύση μας όσο και από τις δικές μας επιλογές.
“Είμαστε ζωντανοί, είμαστε άνθρωποι με το καλό και το κακό μέσα μας. Αυτό, είναι το μόνο που ξέρουμε σίγουρα. Δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα νέο είδος ή ένα νέο κόσμο. Αυτό έχει ήδη συμβεί και τώρα πρέπει να ζήσουμε μέσα σε αυτά τα όρια. Ποιες είναι οι επιλογές μας; Μπορούμε να απελπιστούμε και να βρίσουμε, και να μην αλλάξει τίποτα. Μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν κόσμο βασισμένο στο μίσος διαλέγοντας το κακό, όπως οι εχθροί μας. Ή μπορούμε να προσπαθήσουμε να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα”.
(Carol Matas).