Στο Παρίσι οργανώνονται συχνά φεστιβάλ για το Ελληνικό ντοκιμαντέρ. Στην Ελλάδα, με τόσο μεγάλη κρίση, είναι περίεργο να παράγονται τόσα πολλά ντοκιμαντέρ. Ίσως γιατί έχουμε περάσει στην κοινωνία της εικόνας. Ίσως γιατί τα σημερινά τεχνικά μέσα επιτρέπουν μείωση του κόστους παραγωγής. Αναρωτιέται κάνεις αν η ευκολία με την οποία γυρίζεται σήμερα το είδος αυτό έχει αντίκρισμα στην ποιότητά του. Έτσι κι΄ αλλιώς τα κανάλια θα πρέπει να υποχρεώνονται να μεταδίδουν ντοκιμαντέρ ή να βραβεύονται όταν τα μεταδίδουν. Θα είναι κι’ αυτό ένα είδος φεστιβάλ.
Είναι αρκετός καιρός που βρέθηκα σε μια Κριτική Επιτροπή Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ μαζί με έναν γνωστό συνάδελφο – και καλό φίλο - ο οποίος ήθελε να βραβεύσουμε ένα φιλμ λόγω (απείρακτου) ”τεκμηρίου” ενώ εμείς οι υπόλοιποι ένα άλλο φιλμ, λόγω δημιουργικής μεταμόρφωσης. Την οποία και προτείνει η καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία του σκηνοθέτη. Αν δεν είναι το αρχικό ντοκουμέντο, έλεγε ο Νίκος, «πώς θα το πούμε ντοκιμαντέρ;». «Μα αν ήταν έτσι, θα έφερναν ιατροδικαστές στην Κριτική Επιτροπή» του είπαμε, δεν θα έφερναν δικαστές όπως εσύ!».
Αυτή η φοβερή λέξη «ντοκιμαντέρ» φταίει για όλα. Καμιά τυραννική σχέση δεν έχει με το τεκμήριο. Ένα ντοκιμαντέρ μπορεί να έχει για θέμα του την Ολυμπία του Μανέ, έτσι δεν είναι; Αλλά η Ολυμπία του Μανέ είναι ζωγραφική. Και η ζωγραφική είναι φιξιόν! Το κάδρο του πίνακα και ο μουσαμάς που τον υποδέχτηκε είναι τεκμήρια. Η Ολυμπία του Μανέ είναι μια μεταμόρφωση. Το ντοκιμαντέρ είναι μια μορφή ποίησης, όπως το αρχαίο θέατρο. Και συχνά το μοντέρνο. Μια ”φιξιόν της αλήθειας” όπως και η ”Ορέστεια” του Αισχύλου. Μπροστά στο τεκμήριο η ερμηνεία αποδέχεται την ανατροπή. Αυτός είναι ο ρόλος του σκηνοθέτη. Με άλλα λόγια, του ποιητή.
Η Ολυμπία του Μανέ είναι του… Μανέ! Την αληθινή θα την βρούμε σε κάποιο ”σπίτι” της Μονμάρτης. Ένας άλλος ζωγράφος θα δημιουργούσε μια άλλη ”Ολυμπία”. Όλα τα σημαίνοντα είναι «τεκμήρια» και όλα τα σημαινόμενα μυθοπλασίες. Δίκαιες αλλά προσωπικές. Η Ολυμπία-τεκμήριο εμπνέει ένα νέο τεκμήριο που είναι ο πίνακας του Μανέ. Δεν την φωτογραφίζουμε, θα πει ο Μανέ. Ένα πορτραίτο της κάνουμε. Αλλά δεν κοιτάμε ούτε το κάδρο που είναι ολόγυρα ούτε την χοληστερίνη της ζωντανής Ολυμπίας. Μια ακτινογραφία της ζωντανής Ολυμπίας δεν θα ήταν στο Μουσείο του Ορσαί!. Σε μια Έκθεση Ζωγραφικής δεν θα βραβεύονταν η ίδια η Ολυμπία, αλλά ο πίνακας του Μονέ!
Σε μια γνωστή κωμωδία, ντοκ! ντοκ! ντοκ! χτυπάει ο Λιγνός την πόρτα. Ποιος είναι; φωνάζει ο Χονδρὀς, ”Who is it″ ”Merry…”. ”Mary who?” τον κόβει ο Χονδρός. ”Μerry Christmas”… καταφέρνει να πει ο Λιγνός! To ντοκ-ντοκ-ντοκ είναι ντοκουμέντο Ο συνάδελφός μου, ο Νίκος, που ανέφερα, μόλις άκουσε «ντοκ…», δηλαδή ντοκουμέντο, έσπευσε να του δώσει βραβείο. Να βραβεύσει το τεκμήριο - ενώ στο βέρο ντοκιμαντέρ το τεκμήριο δεν φαίνεται καν, έχει μεταλλαχτεί σε φιλμ. Αλλά και στον υπαρκτό κόσμο, της φύσης, το βέρο τεκμήριο του αρέσει να κρύβεται! Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί, έλεγε ο Ηράκλειτος.
Το τεκμήριο που δεν κρύβεται μπορεί να μετρηθεί και να ζυγιστεί. Θα μπορούσαμε να το πούμε ρεπορτάζ. Η Φύση, που «κρύβεται» πίσω από αυτό που βλέπουμε, παράγει μυστήριο. Μπορεί να ζυγιστεί μόνο με το μάτι. Και το ρεπορτάζ χρειάζεται κινηματογραφική γνώση, μόνο που η δημοσιογραφική του ταυτότητα το υποχρεώνει να είναι 100% αντικειμενικό. Ενώ ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι να πηδάει από το βέρο τεκμήριο στο αφήγημά του. Κανένα έργο τέχνης δεν είναι αντικειμενικό άρα ούτε και το ντοκιμαντέρ. (Υποκειμενικός είναι άλλωστε και ο δικαστής άλλα όχι ο ιατροδικαστής). Μια ιατρική συνταγή είναι ένα τεκμήριο που αποφεύγει κάθε μυστήριο και κάθε ποιητική μορφή. Γιατί αλλιώς θα σκότωνε ανθρώπους. Ενώ ένα ποίημα ή ένα κινηματογραφικό ποίημα - δηλαδή ένα ντοκιμαντέρ! - ανασταίνει νεκρούς! Όπως το «Νight Mail” (Νυχτερινό Ταχυδρομείο) των Basil Wright σκηνοθέτη, W.H.Auden ποιητή Benjamin Britten συνθέτη. Το θέμα του είναι ένα νυχτερινό τρένο που ξεκινάει από το Λονδίνο, σκαρφαλώνει όλη νύχτα στα βουνά της Σκωτίας, δεν κάνει καμιά στάση και «πετάει» κάθε τόσο, στο διάβα του, τους ταχυδρομικούς σάκους στις πόλεις και στα χωριά που προσπερνάει.
Ακούστε πώς σκαρφαλώνει στα Highlands της Σκωτίας το Νυχτερινό Ταχυδρομείο, όχι με το θόρυβο της μηχανής του αλλά με το αγκομαχητό της μουσικής του Μπρίτεν και των 53 στίχων του Ώντεν που τους διαβάζει αγκομαχητά ο ίδιος. (Μου θυμίζει το σκαρφάλωμα των νεόπλουτων για να δουν την Ακρόπολη στο ¨Πρόσωπο με Πρόσωπο¨ με συνοδεία τους στίχους του Χριστοδούλου, που τους διαβάζει αγκομαχητά ο ίδιος - και συγνώμη για την παρένθεση!).
Ιδού οι πρώτοι του Britten:
Ο ταχυδρόμος ο Νυχτερινός
Ορίστε που περνάει,
Επιταγές τραπεζικές
Και ταχυδρομικές
Μαζί του κουβαλάει
Και γράμματα για πλούσιους
Γράμματα για φτωχούς,
Για τα κορίτσια,
Τους μαγαζάτορες
Κι΄ άλλους πολλούς…
Ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές του 20ού αιώνα, ένας απ τους μεγαλύτερους συνθέτες του 20ού αιώνα και ένας από τους μεγαλύτερους σκηνοθέτες κλείστηκαν σ′ ένα εργαστήριο για να συνοδεύσουν ένα ταχυδρομικό τρένο που έτρεχε ασταμάτητα όλη τη νύχτα. Μια παραγωγή των Ταχυδρομείων της Μεγάλης Βρετανίας. Όταν είδα κάποτε αυτήν την ταινία κατάλαβα πρώτον, γιατί στην Αγγλία έριχνες ένα γράμμα το πρωί και το απόγεμα ήταν στον προορισμό του και δεύτερον, τι εννοούσε ο Γκρήρσον, άλλος ένας μαθητής του Αϊζενστάιν (αυτός που ονόμασε documentary αυτό που οι Γάλλοι θα ονομάσουν cinéma du réel ) όταν έλεγε ότι το (”μεταμορφωμένο”) αρχικό πρόσωπο και η (μεταμορφωμένη) αρχική σκηνή «είναι καλύτεροι οδηγοί από τις μυθοπλασίες του εμπορικού κινηματογράφου για να ερμηνεύσεις τον σύγχρονο κόσμο. Αυτό το υλικό από, “πρώτη ύλη”, θα είναι πιο αληθινό από αυτό που θα παίξουν”.
Στον Τζον Γκρήρσον, οφείλεται το κίνημα του βρετανικού ντοκιμαντέρ της δεκαετίας του 1930 (το οποίο δοκιμάσαμε να μεταφυτέψουμε στην Ελλάδα στη δεκαετία του 60 - 40 χρόνια αργότερα! – με την ¨Ομάδα των 5¨). «Σε μια εποχή που τα πιστεύω, οι ιδεολογίες και οι σκοποί στη ζωή έχουν υπονομευθεί – έλεγε ο Γκρήρσον και μάλιστα πριν από 80 χρόνια! - η πνευματική κούραση, αν δεν είναι φιλοσοφική, καταβάλει σε μεγάλο βαθμό στην καθημερινή εμπειρία ζωής. Ο μεγιστάνας του Χόλιγουντ εκμεταλλεύεται αυτήν την ευκαιρία. Είναι κι΄ αυτός, λίγο ως πολύ, ένας ντίλερ ναρκωτικών. Όσο για την λαϊκή Τηλεόραση, είναι ένα είδος μασάζ για να σου φέρει ύπνο. Ένα ακόμα οικιακό εργαλείο. Ακριβώς το αντίθετο του φιλμ ντοκιμαντέρ –του οποίου ο ρόλος είναι να γίνει το σφυρί που θα σε ξυπνάει από τον κοινωνικό λήθαργο».
«Η κινηματογραφική φιξιόν είναι το Όπιο του λαού” φώναζε απ’ τη μεριά του ο Οκτωβριανός Ντζίγκα Βερτόβ. Λόγια ιδεολογικά. Αλλά νομίζω πως αυτό που θέλει να πει είναι: ”Με τις ιστορίες ζωής κάντε φιξιόν που να μυρίζει ντοκιμαντέρ”!