″Θάρσει. Λέγων τ’ αληθές ου σφαλεί ποτέ” (Σοφοκλής)
Αυτές τις ημέρες γέμισαν πάλι τα κοινωνικά δίκτυα με αφιερώματα μνημοσύνης για την 29η Μαΐου του 1453. Και το αβίαστο συμπέρασμα είναι πως, παρά κάποιες εξαιρέσεις, έχουμε μάθει να προσεγγίζουμε την Άλωση μέσα από θρύλους και Παραδόσεις, από θρηνητικά συναισθήματα και Προφητείες Δικαίωσης. Όμως δεν έχουμε μάθει να αντιμετωπίζουμε όλα αυτά στο φως του γεωπολιτικού σκακιού της εποχής, ούτε να αναρωτιόμαστε για τις τόσες αντιφάσεις που, θυμίζοντας τα Ευαγγέλια, οι σχετικές μαρτυρίες/πηγές περιλαμβάνουν. Λίγο μας έχει απασχολήσει πως η περίφημη προφητεία για το «Ξανθό Γένος» δεν προέρχεται από… μεταφυσικό κείμενο ή μοναχό, αλλά από την βασική ρωσική πηγη του χρονικού της άλωσης στα ρωσικά, αυτήν του Νέστορα Ισκεντέρ (Ισκεντέρη όταν εξελληνίστηκε το όνομα για να κατέβει το αφήγημα στα καθ’ ημάς) ο οποίος δεν γνωρίζουμε αν υπήρξε πραγματικά ή αν εφευρέθηκε στο γεωπολιτικό παίγνιο.
Στο χειρόγραφο του ”Ρωσικού Χρονικού της Αλώσεως”, φαίνεται ότι ο Νέστορ Ισκενδέρ υπηρέτησε στο στράτευμα του σουλτάνου ως μωαμεθανός και έλαβε μέρος σε πολλές εκστρατείες και φυσικά στην πολιορκία της Πόλης. Προσπαθούσε να αποφεύγει τις φονικές μάχες με σκοπό να αποδράσει και να ξαναγίνει Χριστιανός κατά πώς λέει. Φαίνεται πως την επιδίωξή του αυτή κάποτε την έκανε πράξη και διέφυγε προς τη Ρωσία, όπου και κυκλοφορήθηκε η αφήγησή του. Ο Ισκενδέρης, όπως ο ίδιος λέει, σημείωνε από το σουλτανικό στρατόπεδο τα τεκταινόμενα περί την Πόλη και μετά την άλωση είχε την ευκαιρία να εμπλουτίσει τις σημειώσεις του και με πληροφορίες από πρώην υπερασπιστές της που είχαν επιβιώσει και τις μαρτυρίες των οποίων συνέλεξε.
Από αυτόν ξέρουμε και την μυστική ταφή του Σώματος του Κ. Παλαιολόγου (μια όντως Μεγάλη Μορφή, κάτι στο οποίο συναινούν όλες οι πηγές παρα τις αντιφάσεις τους) στο Γαλατά. Και λέω σώματος γιατί το κεφάλι είχε άλλη τύχη… Σύμφωνα πάλι με αυτόν η «Ρήγισσα» (ίσως η Άννα Νοταρά ΕΑΝ ισχύει πως είχε διατελέσει κρυφό γάμο με τον Παλαιολόγο) που έψαχναν εναγωνίως οι Τούρκοι να την βρουν για γνωστούς σε όλους τους πολέμους λόγους φυγαδεύτηκε με καράβι. Η αφήγηση, κατά το παραδοσιακό λαών της Ανατολής που περιμένουν τον Σωτήρα ή τον Πατερούλη, (διότι γιατί να προσπαθείς για κάτι; Υπάρχει πλάνο θεϊκό! Υπάκουσε!) παραθέτει συνεχώς από την αρχή χρησμούς και θρύλους, που τόσο κεντροποίησε για ’κατανοητούς» (…) λόγους η ρομαντική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα.
Ο αετός που βλέπει ο Μεγας Κωνσταντίνος να συμπλέκεται με ένα φίδι , η μεγάλη πύρινη φλόγα που βγαίνει από τα παράθυρα του τρούλου της Αγίας Σοφίας και ανεβαίνει για να χαθεί στους ουρανούς και η καταρρακτώδης βροχή την τελευταία νύχτα, Κλείνει με την παράθεση χρησμών για την ανάκτηση της Πόλης και το διωγμό των Οθωμανών, εκεί μιλούν τα τηγανητά ψάρια, εκεί και παρατίθεται το ξανθό γένος, που θα απαλλάξει την Πόλη από τους άπιστους.
Αντίθετα, ο Μιχαήλ Δούκας που το 1421 υπηρετούσε ως γραμματέας του γενουάτη ηγεμόνα της Φώκαιας Giovani Adorno και αργότερα ως γραμματέας στη γενουάτικη οικογένεια των Gattilusi, και επισκέφτηκε την Πόλη αμέσως μετά την Άλωση βλέποντας το μέγεθος της καταστροφής, καταγγέλλει την Σερβία που είχε και την άνεση να στείλει πολεμοφόδια και χρήματα και τροφές κρυφίως, πώς δεν το έκανε αλλά συνετάχθη με τους Οθωμανούς αγανακτισμένη κι αυτή από την πολιτική και την στάση των Βυζαντινών που σύμφωνα με πολλές πηγές το είχαν, ως αυλή με τοπάρχες παντού, ολίγον χέσει. Δεν ξέρω εάν ο Δούκας κάνει παιχνίδι στο όνομα της Δύσης κι ο Ισκεντερ (αν υπήρξε… και μόνο το όνομα που θυμίζει Μεγαλεξανδρο.. οκ) της Ανατολής δομώντας και αφηγήματα συνοχής δικαίωσης κι ενοχοποίησης ανάλογα το κοινό τους και τον ηγεμόνα τους.
Πάντως ο Γεώργιος Σφραντζής, που έλαβε ο ίδιος μέρος στην πολιορκία και ήταν στενός φίλος του Αυτοκράτορα αναρωτιέται κάπου παρόμοια (κι αλλού ανόμοια) πράγματα με τον Μιχαήλ Δούκα: Τις των Χριστιανών ή τάχα του βασιλέως της Τραπεζούντος ή των Βλάχων ή των Ιβήρων απέστειλαν ένα οβολόν ή ένα άνθρωπον εις βοήθειαν ή φανερώς ή κρυφίως;». Είναι χαρακτηριστικό ότι σύμφωνα με πηγές που αγνοούμε υπήρξαν ακόμη και χριστιανικοί πληθυσμοί που λόγω της πολιτικής είδαν με καλό μάτι την Άλωση και ως απελευθερωτή τον Σουλτάνο.
Χαρακτηριστικό εδώ είναι το χρονικό του Μιχαήλ Κριτόβουλου, που είχε προσχωρήσει στο στρατόπεδο των Τούρκων, και περιγράφει τα γεγονότα από το πρίσμα ενός υπηκόου της νέας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αν και ποτέ δεν επιτίθεται κατά των Ελλήνων συμπατριωτών του.
Ο μοναδικός αυτόπτης μάρτυρας πάντως, ο Σφραντζής, που προσέφερε χρονικό, επιφανής ιστορικός, αξιωματούχος και διπλωμάτης, περιέγραφε τις τελευταίες ημέρες του Βυζαντίου με σκοπό την αποκατάσταση της τιμής του ηττημένου Κωνσταντίνου ΙΑ΄, της ταπεινωμένης του χώρας και της προσβεβλημένης ορθόδοξης πίστης, αναφέρει όμως την Κερκόπορτα ως παραπόρτι υπόγειο ασφαλισμένο που αποσφραγίστηκε με διαταγή του Βασιλιά για να χρησιμεύσει για αιφνιδιαστικές επιθέσεις. Ό,τι ξέρετε ξέρω.
Πάντως υπήρξαν και Γενουάτες όπως ο Ιωάννη Ιουστινιάνης, που συνεισέφεραν στην άμυνα της Πόλης μα και Βένετοι που εκτελέστηκαν όπως ο Βενετός Βαΐλος Girolamo Minotto, όπως κι αναφέρονται και προτάσεις ειρήνης που διατύπωσε κάποιος Ισμαήλ γιος του άρχοντα της Σινώπης κατά μια άλλη πηγή των καιρών τον Χαλκοκονδύλη. Μπορούσε η Πόλη να σωθεί; Ήταν παγίδα; Γιατί δεν συζητήθηκε ποτέ, εάν ισχύει;
Αλλά το καλύτερο ίσως βιβλίο που γράφτηκε για την Άλωση, όσον αφορά την αφηγηματική αξία και την ζωντανή γλώσσα, το «Ημερολόγιο της πολιορκίας της Κωνσταντινουπόλεως», (νομίζω εκδόσεις Κέδρος) είναι του Βενετού Νικόλαο Μπάρμπαρο και σας καλώ όπου το βρείτε να το γευτείτε.
Σε αυτό που όλες οι πλευρές συμφωνούν είναι πως όταν έπρεπε να βγουν τα κάστανα από την φωτιά και να στηριχθεί τόσο η Πόλη όσο και τα λαϊκά στρώματα γιατί ”καράβι δίχως ναύτες δεν…” που έγραψε κι ο παππούς;; Ευριπίδης αυτός που το πήρε επάνω του ήταν ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (αυτός ο Κων/νος ήταν όντως μεγάλος όχι ο άλλος) που αν και μπορούσε να διαφύγει επέλεξε να μείνει με τους…”ναύτες” και να πεθάνει δίπλα τους ως απλός Στρατιώτης. Γι’ αυτήν την στάση του -παρα τις ατέλειες του- απέναντι στο Συλλογικό και σε καιρούς που ο κόσμος μισούσε γενικά τους αυτοκράτορες, και παρόλο που το ταριχευμένο κεφάλι του γύρισε μεγάλο μέρος της Ασίας ως απόδειξη θριάμβου ώστε να ηττηθεί και ως ”φήμη” μικραίνοντας, έγινε μύθος και αγαπήθηκε βαθιά λόγω παιδευτικού παραδείγματος, όσο κι ένας ηττημένος που ήταν τουλάχιστον εντιμότερος από τους νικητές, και ονομάστηκε ο Τελευταίος Έλληνας:
Έτσι καθὼς εστέκονταν ορθὸς μπροστὰ στην Πύλη κι άπαρτος μες στη λύπη του/../ Πρόσεχε να προφέρει καθαρὰ τη λέξη θάλασσα έτσι που να γυαλίσουν μέσα της όλα τα δελφίνια… (Οδ. Ελύτης)