Η πανδημία του Covid-19, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε όλες σχεδόν τις χώρες του πλανήτη, που προκάλεσε την έκρηξη ενός μεγάλου κινδύνου για τη δημόσια υγεία, έθεσε την Κοινωνία, καθώς και κάθε ξεχωριστό της πεδίο, στο κέντρο του προβληματισμού για την αντιμετώπισή της. Το αντικείμενο της προστασίας και κάθε μέτρου που επιβλήθηκε είναι πλέον η ίδια η Κοινωνία και τα μέλη της, όπως και αν κατανοεί κανείς αυτή την έννοια της κοινωνίας.
Ακόμα και εκείνοι οι πολιτικοί και τα κόμματα που υπερασπίζονται ακραίες ιδεολογίες ατομικισμού αναγκάστηκαν να στραφούν στην Κοινωνία ως μία οντότητα που πρέπει να προστατευθεί απέναντι στον ‘αόρατο’ βιολογικό εχθρό, αλλά ακόμα περισσότερο από τους πραγματικούς κινδύνους που προκαλούνται από τη λανθασμένη ή ακόμα την ‘αντικοινωνική’ στάση ορισμένων ατόμων ή ομάδων πολιτών.
Η επάνοδος του κράτους. Ευκαρίες και κίνδυνοι
Οι κανόνες που διέπουν μια υγειή και οργανωμένη κοινωνία τέθηκαν παντού στο κέντρο του ενδιαφέροντος, το συλλογικό συμφέρον της δημόσιας υγείας και ασφάλειας αναδείχθηκε πλέον ως υπέρτατο αγαθό, πολύ σημαντικότερο από τις αξίες της ελεύθερης κίνησης και της ελεύθερης κυκλοφορίας εμπορευμάτων και υπηρεσιών, που μέχρι την έναρξη της πανδημίας αυτονόητα κατείχαν τον πυρήνα κάθε ατομικής και πολιτικής επιλογής.
Οι κοινωνίες απέκτησαν, μετά από ένα μεγάλο διάστημα μετα-νεωτερικού κοσμοπολιτισμού, ξανά την ιδιαίτερη ‘εθνική’ τους σημαία και δέχτηκαν εύκολα τον πλήρη κρατικό έλεγχο και καθοδήγηση.
Ωστόσο, η στροφή αυτή ίσως σηματοδοτήσει και την αναβίωση, επιβολή και επέκταση αυταρχικών και αδιαφανών πρακτικών. Η κρίση της πανδημίας, μετά την κρίση του προσφυγικού, είναι σε θέση να φέρει τη δημοκρατία στα όριά της. Ορισμένα κράτη στην Ε.Ε. με δυσκολία μπορούν να θεωρηθούν πλέον δημοκρατικά, παρότι υποστηρίζουν ότι οι πολιτικές τους είναι προς όφελος των πολιτών τους.
Στην Ελλάδα, η κατά γενική αναγνώριση επιτυχής αντιμετώπιση της εξάπλωσης των κρουσμάτων της πανδημίας Covid-19 και ο χαμηλός αριθμός θυμάτων διατυπώθηκαν ως υπερηφάνεια και κέρδος της Ελληνικής κοινωνίας που για μία δεκαετία έχει υποφέρει όλα τα δεινά της δημοσιονομικής και οικονομικής κρίσης και ήταν αυτή που επίσης υπέστη τον άδικο στιγματισμό της από στην κοινή γνώμη κυρίως των βορειο-ευρωπαίων εταίρων μας.
Τα μέλη της κοινωνίας αναγνωρίστηκαν πλέον ως συλλογικοί δρώντες σε έναν κοινό αγώνα, δημιουργώντας μια συλλογική ταυτότητα η οποία πλέον καταγράφεται και αναπαράγεται καθημερινά μέσα από ‘αφηγήματα’ κοινωνικής ευθύνης και θετικής εθνικής αυτοαξιολόγησης, τόσο από τα εθνικά και διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης όσο και από οργανωμένες εκστρατείες κοινωνικής ενημέρωσης.
Αντίθετα, η Κοινωνία, όχι μόνο ως Ευρωπαϊκή αλλά και ως πακόσμια συλλογική οντότητα, υπέστη μια απαξίωση, ως φορέας κινδύνου, και υποκαταστάθηκε ως σημείο αναφοράς από άλλους παγκόσμιους παίκτες, όπως είναι οι διεθνείς οργανισμοί, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο ΠΟΥ, τα διεθνή Επιστημονικά Κέντρα αντιμετώπισης ασθενειών, καθώς και πολύ αρνητικά για κάποια κράτη με σημαντικό οικονομικό και γεωπολιτικό εκτόπισμα.
Η πανδημία έθεσε επίσης σε αμφισβήτηση τον ηγετικό ρόλο υπερδυνάμεων όπως οι ΗΠΑ, ή Κίνα αλλά και μεγάλων χωρών, όπως Αγγλία, Ισπανία, Ιταλία και Γαλλία που είχαν πολλά θύματα, ενώ ανέδειξε μεσαίες και μικρές χώρες όπως η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν, η Ελλάδα ως έχουσες καλύτερες πρακτικές.
Η υποκατάσταση της ζώσας επαφής από την ηλεκτρονική κοινωνικότητα (βλ. πάρτυ Zoom κλπ, ανάθεση της υγείας σε Apps που ταυτόχρονα θα σε παρακολουθούν για να σε ‘προστατεύουν’) επέβαλε πλήρως την ψηφιακή ζωή και τον ψηφιακό εαυτό και τα έθεσε και για τους επιφυλακτικούς σε κεντρικές θέσεις της καθημερινότητας και της οικονομικής δραστηριότητας. Ταυτόχρονα με αυτή την αποστασιοποιημένη ζωή, εγκαταστάθηκε και ένας σκληρός περιβαλλοντικός πεσιμισμός και τα κριτικά αφηγήματα για τους διεθνείς ανταγωνισμούς που οδηγούν στη συσκότιση των κινδύνων, στη χαμηλή αλληλεγγύη και στο άνοιγμα των διόδων διάδοσης της πανδημίας.
Μεταξύ βιολογίας, κοινωνίας και εθνικού κράτους
Το Εθνικό κράτος επανέρχεται παντού στην κεντρική σκηνή. Στην Ελλάδα εμφανίζεται υπό το δέρας της ‘σφαγμένης’ από τη δεκαετή κρίση Κοινωνίας. Το κράτος, αν και λειτουργικά ελλειμματικό, υπερχρεωμένο, χωρίς επαρκές ανθρώπινο δυναμικό, εμφανίζεται πάλι επίκαιρο με αυτό το κοινωνικό προκάλυμμα, ως μία κυρίαρχη, δυναμική και επιβλητική αυθεντία, που προσφέρει υπηρεσίες προστασίας και θεραπείας από την πανδημία. Επιβάλλει κανόνες, στηριζόμενο στην επιστημονική αυθεντία των γιατρών και των τεχνοκρατών εκπροσώπων του που με συνέπεια καθημερινά μεταφράζουν την επιστημονική γνώση σε κανόνες υγειονομικής-κοινωνικής πειθάρχησης.
Η σύγχρονη κοινωνική θεωρία και έρευνα δεν έχουν ασχοληθεί ιδιαίτερα με αυτό το νέο υβριδικό μόρφωμα, ένα νέο πεδίο της ανθρώπινης κατάστασης που συγκροτείται ανάμεσα στην Κοινωνία, τη Βιολογία και το Κράτος, έχοντας ως με συνεκτικό υλικό τον επιστημονικό λόγο. Ένα πεδίο στο οποίο το κοινωνικό υποκείμενο / κοινωνικός εαυτός συνυφαίνονται με το βιολογικό όν που βρίσκεται σε κίνδυνο και την υπόσταση του πολίτη που πρέπει να προστατευτεί ως μέλος της κοινωνίας. Βέβαια, η σύγχρονη πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία εμπνευσμένη από άλλες ασθένειες και πανδημίες στο παρελθόν, αλλά και ελεγχόμενους ευάλωτους πληθυσμούς, έχει προσπαθήσει να δοκιμάσει τη χρήση τέτοιων υβριδικών εννοιών, όπως η ΒιοΠολιτική, χωρίς όμως να είναι εύκολο κατά την άποψη μου, να μεταφερθούν και να εφαρμοστούν τώρα στις νέες συνθήκες της πανδημικής κρίσης.
Σε αυτήν την κρίση θα διατηρήσουν ένα κεντρικό ρόλο οι ίδιοι κοινωνικοί θεσμοί, όπως η οικογένεια με τις νέες μορφές της, καθώς και ο ευέλικτος κοινωνικός εαυτός που έχουν απορροφήσει, τόσο στο πρόσφατο παρελθόν όσο και στην τρέχουσα κρίση, όλα τα κοινωνικά χάσματα και τραύματα που έχουν δημιουργηθεί. Ένας παρόμοιος όρος όπως η ΒιοΚοινωνία φαίνεται ιδιαίτερα χρήσιμος στην περίοδο της πανδημίας και θα ήταν πρόσφορο να τεκμηριωθεί με τα νέα κοινωνικά φαινόμενα που συναντούμε στην πανδημία του Covid-19. Εδώ, τα άτομα εμφανίζονται, ως ‘κοινωνικοί ήρωες’ στην καθημερινότητα της πανδημίας: γιατροί, νοσηλευτές, καθαριστές, κ.α. Ορίζονται και τα νέα κοινωνικά όρια, στα οποία ο σύγχρονος κοινωνικός εαυτός πρέπει να βρει τον δικό του Ευχάριστο Τόπο (Locus amenus) πλήρωσης νέου κοινωνικού νοήματος και αυθεντικών βιωμάτων.
Χαρακτηριστικά της νέας βιο-κοινωνικότητας
Στην έρευνα που παρουσιάζουμε, αναλαμβάνεται μια τέτοια αναζήτηση με κριτική αλλά και δημιουργική διάθεση, ενώ και στα άλλα κείμενα παρουσιάζονται αυτοί οι Τόποι της νέας κοινωνικότητας, ως χώροι της πόλης και ως Τόποι του πολιτισμού.
Παράλληλα, μέσα από την ίδια αναζήτηση γύρω από το φαινόμενο του κοινωνιο-βιολογικού κινδύνου, διαμορφώνονται τα πεδία των συναισθημάτων τα οποία στην περίοδο των περιορισμών και των αυτοπεριορισμών αναδεικνύουν τον σχεσιακό διαλεκτικό και κοινωνικό τους χαρακτήρα. Σε αντιδιαστολή με την ερμηνεία εσωστρεφών ψυχολογικών εξηγήσεων, το γεγονός της κοινωνικής ενδορήξης (social implosion), μία συστροφής των κοινωνικών δεσμών, φέρνει το άτομο να αναστοχαστεί για τις κοινωνικές του απώλειες και ευκαιρίες, αλλά και να στηριχτεί στην επιστήμη και την εν-εικόνιση της τέχνης που είναι αυθεντικές και ανεξάρτητες από συμφέροντα, ιδιοτέλειες και πολιτικό λαϊκισμό.
Η νέα Βιο-κοινωνικότητα δίνει όμως στο κράτος, αλλά και την πολιτική ελίτ, την ευκαιρία να συμφιλιωθεί ξανά με την κοινωνία μέσω της επιστήμης και των δεσμών εμπιστοσύνης. Αυτό το εγχείρημα έχει ωστόσο, περιορισμένο δωρεάν χρόνο νομιμοποιημένης χρήσης, ιδιαίτερα μάλιστα όταν φαίνεται ότι, με κάθε ευκαιρία, αυτή η ελίτ, ενώ δείχνει να ‘ερωτεύεται’ την κοινωνία, την ίδια στιγμή την θέλει καλλωπισμένη και εγκλωβισμένη, χωρίς τα πραγματικά της προβλήματα, τη ζωντανή της έκφραση, αλλά και χωρίς τις επιστήμες της, ιδιαίτερα την Κοινωνιολογία που την αποκλείει ξαφνικά από εξεταζόμενο μάθημα στα Σχολεία.
Μια φοβική πολιτική στάση συγκάλυψης μιας ‘επικίνδυνης’ κοινωνικής γνώσης από την κοινωνία; Ας δεχτούμε ότι ίσως πρόκειται για ένα λάθος, ή για ένα πολιτικό ατύχημα.
Αυτό θα μας το δείξει το μέλλον και η πιθανή συνέχεια της κρίσης όπου θα κυριαρχούν σημαντικές κοινωνικές αντιθέσεις και ίσως συγκρούσεις για το διαμοιρασμό της ζημίας και του οφέλους των μέτρων της πανδημίας.
Η δυναμική επιβολή στη δημόσια σφαίρα θετικών αλλά και τεχνητών συναισθηματικών καταστάσεων, μέσω των ΜΜΕ και πιθανά στοχευμένων αισιόδοξων δημοσκοπήσεων με αναθέσεις εκστρατείας δημοσιότητας επιδιώκει να νομιμοποιεί και να επιτείνει επιλεκτικές πολιτικές που συντηρούν τις ανισότητες και οδηγούν στην «κοινωνική αφάνεια» πολλές κοινωνικές και επαγγελματικές ομάδες που υφίστανται τις μεγαλύτερες και αρνητικές επιπτώσεις της πανδημίας.
Διαφαίνεται η στροφή πολλών, ιδιαίτερα των νέων, προς τον εσώτερο ψυχολογικό εαυτό και την ανάπτυξη στρατηγικών αυτοβελτίωσης που αφορούν κυρίως στην ατομική ευδαιμονία και την αποσύνδεση από την πρακτική αλληλεγγύη και την κοινωνική αμοιβαιότητα. Οι γενιές των προηγούμενων κρίσεων - πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και τώρα υγείας - έχουν δημιουργήσει ένα κοινωνικό πεδίο ρηγματωμένο και δύσβατο που χρειάζεται όχι μόνο γνώση αλλά και δημιουργική πράξη και παρέμβαση από κάθε νέο πολίτη, από την ίδια την κοινωνία ως σύνολο.
Επιπλέον, είναι αναγκαία η διασφάλιση της δομικής και θεσμικής επάρκειας στην οποία θα πρέπει να συνταχθεί το κράτος ως εργαλείο, με όλους τους πόρους που διαθέτει και όχι ως μέσο επιβολής και πλουτισμού των οικονομικών και πολιτικών ελίτ κάθε ιδεολογικής κατεύθυνσης. Ο κοινωνικές επιστήμες έχουν εδώ πολλά να προσφέρουν χωρίς να εξωραϊζουν την κοινωνική πραγματικότητα και χωρίς να μεταφέρουν την ευθύνη στον εσωτερικό μας κόσμο και τις αντιθέσεις του, αλλά ούτε ακόμα και στην ελπίδα για έναν έξωθεν διερχόμενο δωρητή κεφαλαίων. Ακόμα περισσότερο, τώρα όπου η νέα εθνικοποίηση του κοινωνικού συμφέροντος όπως το ορίζουν ξανά τα εθνικά δικαστήρια (Γερμανικό συνταγματικό δικαστήριο, κ.α.) περιορίζουν τους ορίζοντες των εύκολων ευκαιριών και μεταφέρουν την άμεση ευθύνη στον πολίτη και στους εκπροσώπους του, στην κάθε κοινωνία, κοινότητα και γειτονιά για να ξεδιπλώσει συνειδητά και δημιουργικά - αλληλέγγυα τη ζωή και το έργο του.
[1] Το άρθρο αναφέρεται στην Κοινωνική διαδικτυακή έρευνα με θέμα: «Το βίωμα της πανδημίας, αντιδράσεις και ατομικές στρατηγικές» διεξήχθη από το Εργαστήριο Κοινωνικής, Πολιτισμικής και Ψηφιακής Τεκμηρίωσης του Τμήματος Κοινωνιολογίας, Παν/μιο Αιγαίου και κύριους ερευνητές τον Καθηγητή Σωτήρη Χτούρη και την Καθηγήτρια Αναστασία Ζήση, με την υποστήριξη του Εργαστηρίου Ευφυών συστημάτων από τον Επίκουρο Καθηγητή Κώστα Κώτη . H έρευνα θα δημοσιευτεί σε «Ειδική Έκδοση της Επιθεώρησης Κοινωνικών Ερευνών» του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών για την πανδημία covid-19, με την επιμέλεια του Σωτήρη Χτούρη και του Δρ. Αλέξανδρου Αφουξενίδη.
Ο Σωτήρης Χτούρης είναι Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Ξεκίνησε το ερευνητικό του έργο το 1980 στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών στη Φρανκφούρτη και συνέχισε στο Πανεπιστήμιο του Κάσελ, στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών στην Αθήνα και στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου. Είναι ιδρυτικό μέλος του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του Τμήματος Κοινωνιολογίας. Συνολικά, έχει ολοκληρώσει 64 Έρευνες και πολλά Εκπαιδευτικά Προγράμματα σε Ελλάδα, Ευρώπη και Μέση Ανατολή..