Ιστορικό Πλαίσιο
Η χώρα του Αφγανιστάν προσμετρά 5.000 και πλέον χρόνια ιστορίας, με πολλούς λαούς να εμπλέκονται σε συρράξεις και να ανταγωνίζονται για την κυριαρχία στην περιοχή. Παρά το γεγονός ότι πολλοί ήταν εκείνοι οι οποίοι επιχείρησαν να κατακτήσουν το Αφγανιστάν, λόγω της γεωπολιτικής και οικονομικής του σημασίας, ιστορικά αποδεικνύεται ότι μόνον ο Μέγας Αλέξανδρος κατέκτησε ολοκληρωτικά τον τόπο αυτό, ιδρύοντας μάλιστα την πόλη Κανταχάρ- που έμελλε να αποτελεί πρωτεύουσα της χώρα για πολλούς αιώνες- ως την «Αλεξάνδρεια την εν Αραχωσία».
Από τον 14ο αιώνα αρχίζει πλέον και οργανώνεται το Αφγανιστάν ως κράτος, διατηρώντας όμως ακόμη τους εσωτερικούς ανταγωνισμούς και αντιπαλότητες. Οι Αφγανοί κατάφεραν, ύστερα από πολλούς πολέμους, να επιβληθούν στις άλλες εθνότητες- παροδικά όμως.
Σοβαρό εγχείρημα κατά του Αφγανιστάν αποτέλεσε αυτό των Βρετανών τον 19ο αιώνα. Αφού κατέλαβαν και το Πακιστάν, άρχισαν να προχωρούν βορειότερα, ξεκινώντας τον πρώτο πόλεμο με τους Αφγανούς. Εντούτοις, το 1842 οι Αφγανοί κατάφεραν να τους εκδιώξουν από τη χώρα τους, για να ακολουθήσει ο δεύτερος πόλεμος, το 1878-1880, κατά τον οποίο οι Βρετανοί πέτυχαν να θέσουν το Αφγανιστάν κάτω από τον έλεγχο του Άγγλου αντιβασιλέα των Ινδιών. Στον τρίτο αφγανο-βρετανικό πόλεμο του 1919 οι Αφγανοί κατάφεραν τελικά να νικήσουν τους Βρετανούς και να τους υποχρεώσουν να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία τους.
Η αφορμή της εξέγερσης των ισλαμιστών της υπαίθρου
Μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας στο Αφγανιστάν επικράτησε μοναρχικό καθεστώς, το οποίο τήρησε ουδέτερη στάση κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μολαταύτα, το 1973 η μοναρχία ανατράπηκε και την εξουσία ανέλαβε η αριστερή κυβέρνηση του Daoud. Ο τελευταίος επιχείρησε να απομακρύνει το Αφγανιστάν από τη σοβιετική επιρροή θέλοντας να ακολουθήσει μια μέση οδό. Το εγχείρημά του ωστόσο παρέμεινε ανολοκλήρωτο, αφού τον Απρίλη του 1978 συντελέστηκε στρατιωτικό πραξικόπημα από τον φιλοσοβιετικό Taraki, με αποτέλεσμα το θάνατο αυτού και της οικογενείας του.
Η ανάληψη της εξουσίας από φίλα προσκείμενη κυβέρνηση προς τη Σοβιετική Ένωση, θα δημιουργούσε έντονες αντιδράσεις, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο, μεταξύ των διαφόρων μουσουλμανικών φυλετικών ομάδων. Η νέα κυβέρνηση θα προωθούσε μεταρρυθμίσεις οι οποίες υπονόμευαν την υπάρχουσα φυλετική τάξη και κατ’ επέκταση τη θέση των θρησκευτικών ομάδων. Παράλληλα, το χειμώνα του ’78 ο Amin με τον Taraki υπογράφουν σύμφωνο φιλίας με τη Μόσχα, το οποίο τους εξασφάλιζε παροχή στρατιωτικής βοήθειας των σοβιετικών, σε περίπτωση που η ισλαμική ανταρσία απειλήσει το καθεστώς.
Εντούτοις, χάρη σε ιδιοτελείς ανταγωνισμούς και φόβους, ο Taraki δολοφονείται από τον υπόλογό του Amin. Ως αποτέλεσμα, επικράτησε αστάθεια στο εσωτερικό, γεγονός που προκάλεσε φόβο στους σοβιετικούς, οδηγώντας τελικά στην εισβολή κατά του Αφγανιστάν.
Έτσι, η σοβιετική εισβολή την παραμονή των Χριστουγέννων το 1979 θα αποτελούσε την αιχμή του δόρατος για την εξέγερση των ισλαμιστών. Θα κινητοποιούσε τη σθεναρή αντίσταση του μουσουλμανικού κόσμου του Αφγανιστάν- και όχι μόνο- έναντι του άθεου σοβιετικού καθεστώτος.
Οι Μουτζαχεντίν και οι σχέσεις με τις ΗΠΑ
Το Αφγανιστάν γενικά διέθετε- και διαθέτει- μια αποκεντρωμένη και διαιρεμένη κοινωνία. Χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη διαφόρων εθνικών, φυλετικών και θρησκευτικών ομάδων που ζούσαν σε απομονωμένες περιοχές μεταξύ των βουνών. Το κύριο είδος των ομάδων αυτών ήταν οι Μουτζαχεντίν, που αποτελούσαν ένα μίγμα ριζοσπαστών διαιρεμένων, κατά τόπους και στη βάση εθνικών, φυλετικών ή αιρετικών διαφορών. Μερικοί εξ αυτών ήταν σιήτες- στο Ιράν κυρίως- ενώ οι περισσότεροι ήταν σουνίτες μουσουλμάνοι.
Ο όρος mujahid δηλώνει το άτομο που εμπλέκεται τον ιερό πόλεμο (jihad), με το τελευταίο να νοείται ως, α) τον εσωτερικό αγώνα του ανθρώπου να προσεγγίσει τον Θεό, β), τον εξωτερικό αγώνα διάδοσης του Ισλάμ.
Οι ομάδες, λοιπόν, αυτές- με τις οποίες συνασπίστηκαν χιλιάδες μουσουλμάνοι ανά τον κόσμο- θα οργάνωναν την αντίσταση κατά των σοβιετικών. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, διέβλεπαν το Αφγανιστάν ως πεδίο αναχαίτισης της σοβιετικής επιρροής. Τον Ιούλη του 1979, μάλιστα, ο Κάρτερ είχε υπογράψει συμφωνία παροχής βοήθειας στις αντιστασιακές δυνάμεις του Αφγανιστάν έναντι της φιλο-σοβιετικής κυβέρνησης.
Με την εισβολή της ΕΣΣΔ τους δόθηκε η ευκαιρία να παρέμβουν δια αντιπροσώπων, προκειμένου να την κατατροπώσουν από κοινού με τη στήριξη δυτικών συμμάχων στη Μέση Ανατολή και της Κίνας.
Το Αφγανιστάν θεωρήθηκε από τη CIA ως μια ευκαιρία να μετατραπεί σε ένα «σοβιετικό Βιετνάμ». Έτσι, η Αμερική έχρισε το πολιτικό Ισλάμ σύμμαχο στον αγώνα κατά των σοβιετικών, προσεγγίζοντας αμέσως τους Μουτζαχεντίν. Επικεντρώθηκε στις κύριες ομάδες που προέρχονταν από την πλειοψηφία των Σουνιτών Μουσουλμάνων που βρίσκονταν στο Πακιστάν.
Επιπλέον, με τη στήριξη κρατών όπως η Σαουδική Αραβία, το Πακιστάν, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα -και ιδίως μέσω ισλαμικών ιδρυμάτων, τραπεζών και προσωπικών δωρεών από τον μουσουλμανικό κόσμο- οι ΗΠΑ έσπευσαν να σχηματίσουν ένα καθεστώς διεθνούς στήριξης στους Μουτζαχεντίν του Πακιστάν, καθιστώντας το Πακιστάν τον κύριο αγωγό των αντισοβιετικών επιχειρήσεων στο Αφγανιστάν.
Παράλληλα, στο εσωτερικό υπήρχαν 7 κύριες ομάδες των Μουτζαχεντίν, οι οποίες συνασπίστηκαν και ίδρυσαν το πολιτικό μπλοκ «Ισλαμική Ενότητα των Μουτζαχεντίν του Αφγανιστάν» (1985), προκειμένου να συντονίσουν τον αγώνα τους κατά των σοβιετικών.
Ο ρόλος της CIA
Η CIA ανέλαβε την κύρια ευθύνη διεξαγωγής αυτού του δι’ αντιπροσώπων πολέμου. Έτσι, έστησε την «επιχείρηση κυκλώνα» για τον εξοπλισμό και τη χρηματοδότηση των Μουτζαχεντίν. Στρατηγικός στόχος ήταν η ανάπτυξη ενός διεθνούς ισλαμικού κινήματος, μιας διεθνούς «αντι-κομμουνιστικής σταυροφορίας», με αξιώσεις επέκτασης του τζιχάντ σε όλη την Σοβιετική Ασία. Με άλλα λόγια, στόχος ήταν να καταστεί το τζιχάντ το βασικό εργαλείο με βάση το οποίο θα συνέτριβαν τον αντίπαλο.
Για την επίτευξη των στόχων της ανέπτυξε στενή συνεργασία με την στρατιωτική υπηρεσία πληροφόρησης του Πακιστάν (ISI). Από κοινού εκπαίδευαν, εξόπλιζαν και διενεργούσαν ιδεολογική φόρτιση σε χιλιάδες Αφγανούς, αλλά και εκατοντάδες μουσουλμάνους του Πακιστάν και του αραβικού κόσμου ώστε να ενταχθούν στον «ιερό πόλεμο» κατά των σοβιετικών. Υπολογίζεται ότι, κατά τη διάρκεια του πολέμου, πάνω από 100.000 μουσουλμάνοι θήτευσαν στα “σχολεία” του Πακιστάν.
Σημαντικό, βεβαίως, για την επιτυχία του εγχειρήματος αυτού ήταν η ανεύρεση ενός χαρισματικού ηγέτη. Η CIA αναζητούσε έναν επιφανή Σαουδάραβα να ηγηθεί της ισλαμικής σταυροφορίας. Έτσι, στράφηκε στον Οσάμα Μπιν Λάντεν, ο οποίος ήταν γόνος μια ζάμπλουτης κοσμοπολίτικης οικογένειας με μεγάλη παράδοση στις σχέσεις με τις ΗΠΑ.
Λήξη του πολέμου και εξελίξεις της επόμενης μέρας
Τελικά, μετά από δέκα χρόνια πολέμου, οι Μουτζαχεντίν, με την εξωτερική στήριξη, επικρατούν στον πόλεμο και το 1989 οι σοβιετικές δυνάμεις αποσύρονται. Πολλές πόλεις και περιφέρειες πέρασαν στον έλεγχο των Μουτζαχεντίν. Εντούτοις, ο πόλεμος μαινόταν. Οι τελευταίοι συνέχιζαν να πολεμούν ενάντια στην εναπομείνασα αριστερή κυβέρνηση μέχρι το 1992, οπότε κατάφεραν να ρίξουν από την εξουσία τον τελευταίο πρόεδρο της δημοκρατίας του Αφγανιστάν. Στη συνέχεια, ουσιαστικά διογκώνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των ομάδων των Μουτζαχεντίν.
Το ίδιο έτος υπογράφονται οι συμφωνίες του Πεσαβάρ μεταξύ των ομάδων αυτών, οι οποίες καθιέρωναν μια προσωρινή κυβέρνηση, θεσπίζοντας το «Ισλαμικό Κράτος του Αφγανιστάν». Ωστόσο, πολεμικές συρράξεις συνέχιζαν να λαμβάνουν χώρα από ομάδες των Μουτζαχεντίν που ήταν αντίθετες με την ίδρυση της εν λόγω κυβέρνησης κι επιδίωκαν τον πλήρη έλεγχο της Καμπούλ και του κρατικού της πλούτου.
Βέβαια, αυτό δεν ήταν άσχετο με τους δεσμούς και τις σχέσεις των ομάδων αυτών- οφειλόμενες στην κοινή καταγωγή και κοινή θρησκεία- με τις εκάστοτε περιφερειακές δυνάμεις: το Πακιστάν, το Ιράν, τη Σαουδική Αραβία, την Ινδία, το Ουζμπεκιστάν. Τα κράτη αυτά που αναζητούν επιρροή στην περιοχή, στηρίζουν και ελέγχουν μερικές από τις ομάδες αυτές. Από αυτό συνάγεται λογικά και το «ατέρμονο» των μεταξύ τους πολεμικών διενέξεων. Παρά ταύτα, μέχρι το 1994 ο υπουργός άμυνας, Massoud, καταφέρνει να κερδίσει στρατιωτικά τις αντιτιθέμενες ομάδες στην πρωτεύουσα.
Η Άνοδος των Ταλιμπάν
Παράλληλα, μέσα στην αταξία αυτή αναπτύσσεται και οργανώνεται ένα νέο «φαινόμενο» θρησκευτικού φονταμενταλισμού. Οι ΗΠΑ, μετά το πέρας του πολέμου απομακρύνθηκαν κι έμειναν αδρανείς στις εξελίξεις αυτές αφήνοντας εκτεθειμένο το Αφγανιστάν, σε μια επικείμενη διείσδυση του Πακιστανικού ISI.
Έτσι, μέσα σε αυτήν την εμφύλια κατάσταση (μεταξύ των Μουτζαχεντίν), ένας θρησκευτικός, ο Μοχάμεντ Ομάρ, με τη στήριξη του Πακιστάν, οργάνωσε ένα νέο ένοπλο θρησκευτικό κίνημα- αυτό των Ταλιμπάν. Το 1994 το εν λόγω κίνημα εισέρχεται και καταλαμβάνει επαρχίες του νότου του Αφγανιστάν. Μετά από τη συνεχή εξάπλωση, το 1995 συγκρούεται και ηττάται από τις δυνάμεις του Massoud.
Πάραυτα, οι δυνάμεις των Ταλιμπάν, με τη βοήθεια του Πακιστάν, αναδιοργανώνονται και επανεξοπλίζονται σθεναρά. Έτσι, ισχυρότερες, το 1996 καταφέρνουν να καταλάβουν την Καμπούλ, προβαίνοντας στην ίδρυση του «Ισλαμικού Εμιράτου του Αφγανιστάν», όπως αυτοχαρακτηρίζονταν. Ουσιαστικά, αποτελούσε μια εξτρεμιστική ισλαμική πολιτοφυλακή.
Ωστόσο, το ερώτημα ποιοι και τι ήταν οι Ταλιμπάν παραμένει. Ταλιμπάν σημαίνει μαθητές στην τοπική γλώσσα και αναφέρεται στο γεγονός ότι οι περισσότεροι εξ αυτών είχαν ανατραφεί στα προσφυγικά καταλύματα και στα θρησκευτικά σχολεία του Πακιστάν, τη δεκαετία του ’80. Εκεί, μαθητευόμενοι διδάσκονταν την φονταμενταλιστική ερμηνεία του Ισλάμ και φορτίζονταν ιδεολογικά ώστε να είναι έτοιμοι για τον «ιερό πόλεμο».
Ποια η διαφορά τους από τους Μουτζαχεντίν; Η διαφοροποίηση των Ταλιμπάν από τους πρώτους έγκειται στο πώς προσεγγίζουν το τζιχάντ. Οι μεν Μουτζαχεντίν ακολουθούν παραδοσιακή προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία το τζιχάντ εδράζεται στον ανταγωνισμό των ομάδων για την κυριαρχία επί των πόρων. Η νικήτρια ομάδα διαθέτει το άρρητο δικαίωμα σε λεηλασίες, βιασμούς και λάφυρα από τον κατακτημένο πληθυσμό. Αντίθετα, η προσέγγιση των Ταλιμπάν αναφορικά με το τζιχάντ εστιάζει στην πίστη. Οι τελευταίοι δύναται να προβούν σε κατάσχεση όπλων μόνο, αφού στόχος τους είναι η διατήρηση του μονοπωλίου της βίας. Ενώ, απώτερος σκοπός τους είναι η εδραίωση ενός ισχυρού κράτους, το οποίο θα επιβάλλει τη Σαρία, ήτοι τον ισλαμικό νόμο.
Από γεωπολιτική προοπτική, σύμφωνα με το ISI, οι Ταλιμπάν θα διαφύλατταν την τάξη στο Αφγανιστάν και θα απέτρεπαν την ιρανική εισβολή από τη μία, από την άλλη, θα έδιναν πρόσβαση στις ΗΠΑ στις ενεργειακές πηγές των νεο-ιδρυθέντων κρατών της κεντρικής Ασίας. Αυτό, βεβαίως, ήταν αποδεκτό και από τους συμμάχους των ΗΠΑ στην περιοχή, τη Σαουδική Αραβία και τα Ην. Αραβικά Εμιράτα, που χρηματοδοτούσαν τους Ταλιμπάν.
Τα κατάλοιπα του πολέμου: διάδοση διεθνούς τρομοκρατίας
Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’80, εντός του ισλαμικού κινήματος αναδείχτηκε ένα ρεύμα το οποίο πρότεινε την εξάπλωση του τζιχάντ σε όλο τον κόσμο. Με τη λήξη του πολέμου στο Αφγανιστάν, χιλιάδες καλά εκπαιδευμένοι και εμπειροπόλεμοι, πλέον, ισλαμιστές διασκορπίστηκαν στον κόσμο και δημιούργησαν δυναμικές τρομοκρατίας.
Κύριος εμπνευστής του διεθνούς αυτού κινήματος ήταν ο Οσάμα Μπιν Λάντεν, ο οποίος προηγουμένως χρηματοδοτείτο από τη CIA και ηγείτο της «ισλαμικής σταυροφορίας» κατά των σοβιετικών. Ο Μπιν Λάντεν, στράφηκε εναντίον των ΗΠΑ εξαιτίας: α) της απέχθειας της αμερικανικής ηγεμονίας και της στήριξης που παρείχε στο «διεφθαρμένο Σαουδικό καθεστώς», όπως το χαρακτήριζε, β) της ισραηλινής κατοχής της Παλαιστίνης, ιδίως της ανατολικής Ιερουσαλήμ.
Κατά την αντίστοιχη περίοδο, οι ΗΠΑ αγνόησαν τις εξελίξεις που συντελούνταν στο πολιτικό Ισλάμ, περιορισμένες στην εξασφάλιση παροχής ενέργειας και, δεν εναντιώθηκαν στο καθεστώς των Ταλιμπάν έως τα μέσα του 1998. Τότε, κατηγόρησαν τον Οσάμα Μπιν Λάντεν ότι ηγήθηκε του βομβαρδισμού δύο αμερικανικών πρεσβειών, στη Ναϊρόμπι και στο Νταρ Ες Σαλάμ. Αφού ο Μπιν Λάντεν προστατευόταν από τους Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, ήταν η ανάγκη έκδοσής του που ώθησε τελικά τις ΗΠΑ εναντίον τους.
Παρόλα αυτά, αγνόησαν την ανάπτυξη ισχυρής συμμαχίας των Αράβων εξτρεμιστών στο Αφγανιστάν με μη αραβικές ομάδες, υπό την πλήρη προστασία του Πακιστανικού ISI. Αυτή η αδράνεια και ο μη περιορισμός των Ταλιμπάν- και του Πακιστάν- έδωσε το περιθώριο να αναπτυχθούν αυτές οι εξτρεμιστικές δυνάμεις.
Από την άλλη, η στήριξη που παρείχαν στα αυταρχικά καθεστώτα της ευρύτερης Μέσης Ανατολής θα πυροδοτούσε το μίσος και την έχθρα κατά των ΗΠΑ σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο. Συνεπώς και τοιουτοτρόπως, αναπτύχθηκαν σχετικές δυναμικές τρομοκρατίας, οι οποίες κορυφώθηκαν με τις επιχειρήσεις της 11ης Σεπτεμβρίου.
Το γεγονός αυτό, με τη σειρά του, θα οδηγούσε στην επέμβαση των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν το 2001 και στην εκκίνηση του πολέμου κατά τις τρομοκρατίας από τις πρώτες.
Για την ιστορία, οι δυνάμεις των ΗΠΑ παραμένουν εκεί- για γεωπολιτικούς και οικονομικούς λόγους- οι προσπάθειες «εκδημοκρατισμού» και του state building απέτυχαν και ο πόλεμος με τους Ταλιμπάν συνεχίζεται.
Συμπερασματικά, οι εν λόγω συρράξεις και ανταγωνισμοί σε συνύφανση με τη διαφορετικότητα των ανταγωνιζόμενων για κυριαρχία ομάδων, αλλά και με τις αξιώσεις ηγεμονικών δυνάμεων στην περιοχή, κατέστησαν το Αφγανιστάν «failed state». Στο εσωτερικό του δημιουργήθηκαν και απελευθερώθηκαν δυνάμεις οι οποίες έμελλε να αποτελέσουν τον βασικό μοχλό της διεθνούς τρομοκρατίας* και τον κύριο «τυπικό» εχθρό της Δύσης. Οι ΗΠΑ συγκεκριμένα, στην προσπάθειά τους να σκοτώσουν τον μεγάλο τους εχθρό, τη Σοβιετική Ένωση, γέννησαν και έθρεψαν έναν νέο εχθρό, στο βαθμό βεβαίως που αποτελεί απειλή για τις ίδιες και τον δυτικό κόσμο εν γένει.
* Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στον όρο «τρομοκρατία» καθότι προκύπτει από τη χρήση του ότι είναι αρκετά υποκειμενικός/σχετικός όρος. Θα πρέπει ο αναγνώστης την έκαστη φορά να αντιλαμβάνεται από ποιον χρησιμοποιείται ο όρος, για να οδηγηθεί και στο αναγκαίο γιατί, καθώς σε τελική ανάλυση φαίνεται ότι ένας τέτοιος όρος ορίζει εχθρούς και φίλους, νόμιμους και παράνομους.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Arbabzadah, N. (2011). The 1980s mujahideen, the Taliban and the shifting idea of jihad | NushinArbabzadah. [online] the Guardian. Available at: https://www.theguardian.com/commentisfree/2011/apr/28/afghanistan-mujahideen-taliban.
Encyclopedia Britannica. (2018). Mujahideen | Islam. [online] Available at: https://www.britannica.com/topic/mujahideen-Islam
Encyclopedia Britannica. (2018). Taliban | Definition, History, & Facts. [online] Available at: https://www.britannica.com/topic/Taliban.
History.state.gov. (n.d.). Milestones: 1977–1980 - Office of the Historian. [online] Available at: https://history.state.gov/milestones/1977-1980/soviet-invasion-afghanistan
Saikal, A. and Hooker, V. (2004). Islam and the West: challenges and opportunities. Islamic Perspectives on the new Millennium. 1st ed. Institute of Southeast Asian Studies (ISEAS)
Silk Road Stories. (2018). Ιστορία - Silk Road Stories. [online] Available at: http://www.silkroadstoriesco.com/chores/afganistan/istoria/
Szczepanski, K. (2018). Who Were the Afghan Mujahideen?. [online] ThoughtCo. Available at: https://www.thoughtco.com/the-mujahideen-of-afghanistan-195373.
Καλαμβοκίδης, Κ. (2014). Ο σοβιετικός πόλεμος στο Αφγανιστάν και η γέννηση του σύγχρονου διεθνούς τζιχάντ. [online] Avgi.gr. Available at: http://www.avgi.gr/article/10811/4350887/o-sobietikos-polemos-sto-aphganistan-kai-e-gennese-tou-synchronou-diethnous-
Μπόση, Μ. (2014). Η διεθνής ασφάλεια στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο. Ποιότητα.
Παπασωτηρίου, Χ. (2018). Η Αμερικανική Πολιτική από τον Φράνκλιν Ρούζβελτ στον Ντόναλντ Τραμπ. 166 72 Βάρη Αττικής: ΠΟΙΟΤΗΤΑ, pp.611-616.