Το τρίπτυχο Σύνορα-Διέλευση-Κυριαρχία αποκαλύπτει μία από τις πιο άρρηκτες συνυφάνσεις του σύγχρονου κράτους και της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας μέσα από μια εγγενή σχέση καθώς, χωρίς σύνορα δεν υπάρχει διέλευση και χωρίς διέλευση δεν υπάρχει ανάγκη συνόρων. Από τη συνάρτηση αυτή προκύπτουν ενδιαφέρουσες και καθοριστικές διαπλοκές: α) ο έλεγχος των συνόρων σημαίνει έλεγχο της διέλευσης που σημαίνει κυριαρχία, β) τα σύνορα παραμένουν πάντα και πριν απ’ όλα μία εθνική υπόθεση ακόμη και στον «από-εδαφοποιημένο» χώρο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας.
Καθώς τα σύνορα αλλάζουν συνεχώς μορφή και σημασία και από τις περιπόλους των αυτοκρατοριών εξελίσσονται στην παραδοσιακή «συνοριακή γραμμή» του εθνικού κράτους έως τα πιο αφαιρετικά σχήματα σήμερα - μορφές συνόρων χωρίς φυσική διάσταση-ii η πληθυσμιακή μετακίνηση δημιουργεί ταυτόχρονες και σημαντικές επιδράσεις πέρα από τη γραμμή που ορίζει η ακμή του εδάφους.
Καθώς το ζήτημα των συνόρων συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της κυριαρχίας και στις πιο κοντινές προεκτάσεις του με το ζήτημα της ιδιότητας του πολίτη και των δικαιωμάτων, υπάρχει πάντα μία σχεδόν εγγενής ένταση γύρω από το ζήτημα της διέλευσης και ειδικότερα όταν αφορά μαζική μετακίνηση ανεξάρτητα από τον αναγκαστικό ή μη χαρακτήρα της. Και αυτό γιατί, τα σύνορα εμπεριέχουν εντάσεις και επιφέρουν κρίσεις στην καταστατική σχέση έδαφος–κυριαρχία, στην προσπάθεια δηλαδή του κράτους από τη μία να επιτελέσει με κάποια ισορροπία την υποχρέωσή του να «ασφαλίσει» την επικράτειά του και να κρατήσει τους υπηκόους του ασφαλείς μέσα σε αυτήν και από την άλλη, να διευκολύνει τη διέλευση για τους πληθυσμούς σε εξαναγκασμένη μετακίνηση.
Πάνω από 216 εκ. άνθρωποι αναμένεται να μεταναστεύσουν σε έξι περιοχές της γης πριν το 2050 λόγω του κλίματος.iii
Η εξίσωση γίνεται ακόμη πιο δύσκολη όταν επεισέρχεται το ζήτημα της «ελεύθερης» ή «εξαναγκασμένης» πληθυσμιακής μετακίνησης, ένας προσδιορισμός δηλαδή «προσφυγικές» ή/και «μεταναστευτικές» ροές. Ο ορισμός αυτός αποδεικνύεται σήμερα μάλλον προβληματικός, καθώς στηρίζεται και αναπαραγάγει την κυρίαρχη ιδέα προηγούμενων αιώνων, ότι συγκεκριμένοι πληθυσμοί συνδέονται και παραμένουν σε συγκεκριμένα εδάφη. Επιπλέον παραγνωρίζει ότι ο εξαναγκασμός που εμπεριέχεται στην ανθρώπινη κινητικότητα διακρίνεται σε πολλές και διαφορετικές μορφές, οι οποίες προκύπτουν εξίσου από κοινωνικά και οικονομικά φαινόμενα. Και τέλος επειδή αδυνατεί να καλύψει νέες μορφές εξαναγκασμένης πληθυσμιακής μετακίνησης, όπως αυτή λόγω της κλιματικής αλλαγής.
Η ύπαρξη πολλαπλών και ριζικά ετερογενών συνόρων στον σύγχρονο χώρο, με τις πολλαπλές νομικές, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και συμβολικές συνιστώσες τους, είχε το εξής αποτέλεσμα: άλλα από αυτά -κυρίως τα εθνικά- ενισχύθηκαν στην κατεύθυνση του ελέγχου και της αστυνόμευσης και κατά συνέπεια η ελεύθερη διέλευση φυσικών προσώπων περιορίστηκε· και άλλα, αποδυναμώθηκαν μπαίνοντας σε ένα διαφορετικό καθεστώς οικονομικού ελέγχου καθώς η κίνηση της οικονομίας (προϊόντα, αγαθά, κεφάλαια) απελευθερώθηκε.
Έτσι, γίνεται φανερό ότι, τα σύνορα ως λειτουργία τείνουν να διαχωρίζονται από τη γεωπολιτική γραμμή μεταξύ των εθνικών κρατών και αποκτούν τον κρίσιμο ρόλο του ελέγχου της ανθρώπινης κινητικότητας. Με άλλα λόγια, σε όποια μορφή και εάν συναντώνται, καλούνται να απαντήσουν στο κρίσιμο ερώτημα: ποιος μπορεί να διασχίσει αυτά τα σύνορα;
Κατά την περίοδο 2015-2016 καταγράφηκε μία μαζική πληθυσμιακή μετακίνηση και είσοδος ανθρώπων (ροές) προς την Ευρώπη η οποία χαρακτηρίστηκε ως «κρίση». Οι αλλαγές στην ευρωπαϊκή συνοριακή πολιτική αποκάλυψαν μία σύγκρουση ιδεών καθώς έγιναν στη βάση της απόλυτης επικράτησης της ιδέας της ασφάλειας των συνόρων απέναντι στην ιδέα της ασφάλειας των ανθρώπων. Και χειρότερο είναι ότι οι αλλαγές αυτές (όπως οι φράκτες στο εσωτερικό της Ευρώπης) διατηρήθηκαν και μετά την πάροδο της περιόδου κρίσης.
Επιπλέον, η μαζικότητα των ροών δεν έγινε αντιληπτή ως κοινωνικό φαινόμενο, αλλά ως απόκλιση από τον κανόνα της ευρωπαϊκής ελεύθερης μετακίνησης και (κατά συνέπεια) οι πληθυσμοί σε εξαναγκασμένη μετακίνηση εκλήφθησαν ως απειλή.
Το «υποκείμενο της αναγκαστικής μετακίνησης» μετατράπηκε μπροστά στη συνοριακή γραμμή σε «υποκείμενο διέλευσης». Η μετατροπή αυτή σημαίνει έναν μεγαλύτερο και σημαντικότερο μετασχηματισμό: το υποκείμενο της διέλευσης μετατρέπεται σε αποδέκτη (αντικειμενικοποιείται), πολιτικών, διαχειριστικών πρακτικών και αποφάσεων οι οποίες βρίσκονται πέρα και έξω από τη θέλησή του σε όλη την κλίμακα της πολιτικής και της επιχειρησιακής δράσης. Ταυτόχρονα, υπερεθνικοί οργανισμοί ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της μετακίνησης.
Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής (Frontex) ανέλαβε τον πρώτο ρόλο στη φύλαξη και έλεγχο των συνόρων, ο Οργανισμός Αστυνομικής Συνεργασίας της ΕΕ (Europol) την ασφάλεια, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Υποστήριξης για το Άσυλο (EASO) και η Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες (UNHCR) τη διεθνή προστασία, ενώ δημιουργήθηκε και ορίστηκε υπεύθυνη για τον συντονισμό της κοινής δράσης των παραπάνω οργανισμών μία ειδική επίσης υπερεθνική ομάδα η EU Regional Task Force/ EURTF. Σε επίπεδο διακυβέρνησης λοιπόν, καταγράφηκε μία νέα κατάσταση, ένα νέο καθεστώς για την πληθυσμιακή μετακίνηση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα «υβριδικό καθεστώς διακυβέρνησης των μετακινήσεων», καθώς μαζί με το κράτος μια σειρά από «διεθνείς παίκτες» απέκτησαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον έλεγχο των συνόρων.
Αν και οι εκτιμήσεις αφορούν -καταρχήν- «εσωτερική» ή έστω πιο περιορισμένη γεωγραφικά πληθυσμιακή μετακίνηση, το τεράστιο μέγεθος των αριθμών που αφορούν τις εκτιμήσεις για μετακίνηση πληθυσμών λόγω της κλιματικής αλλαγής, κρατά τα σύνορα στο επίκεντρο της συζήτησης και προικοδοτεί τον κρίσιμο ρόλο τους.
Είναι οι χώροι οι οποίοι ρυθμίζουν την ιδιότητα του ανήκειν των υποκειμένων, διαχωρίζοντας τα σε «εντός» και «εκτός». Αλλά και με την ιδιότητά τους άλλοτε να γίνονται εύκολα διαπερατά κι άλλοτε κλειστά και σχεδόν αδιαπέραστα, δημιουργούν νέα υποκείμενα.
Αυτή η δυνατότητα των συνόρων να δημιουργούν δηλαδή μέσα από νομικές μορφές όπως είναι η κυριαρχία, νέες ετερογενείς πολιτικές υποκειμενικότητες είναι ίσως η σημαντικότερη ιδιότητά τους εντός του παγκοσμιοποιημένου χώρου.
Έτσι, τα σύνορα διαμορφώνουν την «παγκόσμια ζωή» και έχουν καθοριστικό ρόλο στη διαφύλαξη της τάξης της. Η συνοριακή γραμμή στην απόλυτα παραδοσιακή και πραγματική της διάσταση παραμένει βασικός ρυθμιστικός παράγοντας για τη μετακίνηση (ποιος μπορεί να διασχίσει αυτά τα σύνορα;) και για τα νέα υποκείμενα, ανεξαρτήτως του τρόπου κατασκευής και σύλληψής τους.
Η ανάγνωση της κλιματικής αλλαγής ως κρίση («κλιματική κρίση») είναι μία αλλά όχι και η μοναδική ανάγνωση. Και η επερχόμενη μετακίνηση πληθυσμών δεν είναι απαραίτητο να γίνει με τη μορφή ή την αντίληψη της «κρίσης», όπως έγινε τα προηγούμενα χρόνια. Όλα μπορούν να γίνουν αλλιώς (αυτή τη φορά). Στο σχεδιασμό του μέλλοντος δεν πρέπει να υπάρχουν μονόδρομοι.
i Institute for Economics & Peace, Ecological Threat Register 2020: Understanding Ecological Threats, Resilience and Peace, Sydney, 2020. Διαθέσιμο στο: http://visionofhumanity.org/reports (τελευταία πρόσβαση 14/52022).
ii Π.χ. ο Ευρωπαϊκός Οικονομικός Χώρος/ΕΟΧ, ο Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου/ΝΑΤΟ, συμφωνίες συνεργασίας, ελέγχου και αστυνόμευσης (χώρος Σένγκεν), κτλ.
iii Πρόκειται για τις περιοχές: υποσαχάρια Αφρική, νότια Αφρική, κεντρική Ασία, αν. Ασία και Ειρηνικός, Λατινική Αμερική, αν. Ευρώπη.
World Bank, Groundswell Report, Groundswell Part1: Preparing for Internal Climate Migration. Διαθέσιμο στο: https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/29461
World Bank, Groundswell Report, Groundswell Part 2: Acting on Internal Climate Migration. Διαθέσιμο στο: https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/36248 (πρόσβαση στις 14/5/2022)