Οι αρχές της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης αποτέλεσαν το εμβληματικό τρίπτυχο των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης. Η αδελφοσύνη, πρώιμο συνώνυμο της αλληλεγγύης, έρχεται όχι μόνο να ολοκληρώσει το σχήμα των προηγούμενων δύο αλλά, κατά κάποιο τρόπο, ίσως και να είναι σπουδαιότερη, αφού είναι εκείνη που τους δίνει το πλήρες νόημα και τη σημασία τους. Ωστόσο, η αδελφοσύνη (αλληλεγγύη), όπως επισημαίνει γλαφυρά ο Στέργιος Μήτας στο οπισθόφυλλο της εξαιρετικής μονογραφίας του («Η αλληλεγγύη ως θεμελιώδης αρχή δικαίου»), «υπήρξε η λιγότερο καλότυχη από τις τρεις θεότητες του νεωτερικού πανθέου».
Στον ευρωπαϊκό χώρο, η αρχή της αλληλεγγύης διαχέεται σε ολόκληρη την ενωσιακή έννομη τάξη, τόσο ως αξία όσο και ως στόχος της ΕΕ. Στο πεδίο του ασύλου, της μετανάστευσης και των συνόρων οι πολιτικές της ΕΕ δια μέσου των θεσμικών της οργάνων καθώς και οι επιμέρους εθνικές πολιτικές των κρατών-μελών (πρέπει να) διέπονται από την αρχή της αλληλεγγύης και της δίκαιης κατανομής ευθυνών/βαρών (άρθρο 80 ΣΛΕΕ). Ειδικότερα, διακρίνεται μια εσωτερική και μια εξωτερική πτυχή/διάστασης της εν λόγω αρχής.
Ως προς την εσωτερική διάσταση της αλληλεγγύης, οι εθνικές και ευρωπαϊκές πολιτικές θα πρέπει να ασκούνται με πνεύμα συνευθύνης και να κατατείνουν στη διαμόρφωση μιας κοινής πολιτικής στους τομείς του ασύλου, της μετανάστευσης και των συνόρων, λαμβάνοντας υπόψη κάθε φορά το συλλογικό συμφέρον της Ένωσης και τις ιδιαιτερότητες κάθε κράτους μέλους. Ως προς την εξωτερική διάσταση της αλληλεγγύης, προτάσσεται η ανάγκη διαμόρφωσης μιας όλο και περισσότερο στενής σφαιρικής και δίκαιης σύμπραξης των κρατών μελών της Ένωσης με τις (τρίτες) χώρες καταγωγής και διέλευσης, με ιδιαίτερη έμφαση στη συνέργεια μεταξύ μετανάστευσης και ανάπτυξης. Σε ποιο βαθμό, ωστόσο, η δράση της Ένωσης και των κρατών μελών της ευθυγραμμίζονται με την ανωτέρω αρχή;
Από το 2000 και μέχρι σήμερα η πολιτική της ΕΕ παραμένει σταθερά και αποφασιστικά προσηλωμένη στα ζητήματα ασφάλειας και νομιμότητας της εισόδου και παραμονής προσώπων από τρίτες χώρες. Στον πυρήνα της ευρωπαϊκής πολιτικής βρίσκεται η πολιτική συμφωνία που οι συντηρητικές κυβερνήσεις του Συμβουλίου συνήψαν το 2008, το γνωστό σε όλους Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο (European Pact on Immigration and Asylum).
Η μαζική εισροή προσφύγων από την Συρία το 2015 έφερε την ΕΕ αντιμέτωπη με τα αδιέξοδά της πολιτικής της στην μετανάστευση και το άσυλο. Η ιστορική κατάρρευση του ευρωπαϊκού εξωτερικού συνόρου κατέδειξε πως η στρατηγική της συνολικής αποτροπής και ανάσχεσης των ροών δεν είναι βιώσιμη. Ωστόσο, μπροστά σε αυτή την πρωτοφανή κατάσταση η ΕΕ δεν έθεσε σε εφαρμογή κάποιο σχέδιο πολιτικής προστασίας ή έκτακτης ανάγκης. Συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιο έκτακτης ανάγκης που η ίδια είχε προβλέψει στην Οδηγία 2001/55/ΕΚ, όπως ακριβώς είχε πράξει για την προστασία χιλιάδων προσφύγων από την πρώην Γιουγκοσλαβία που αναζητούσαν ασφαλή καταφύγια στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης.
Αντίθετα, μετά την αδυναμία/αποτυχία διαχείρισης των μεταναστευτικών ροών στις χώρες πρώτης γραμμής του Μεσογειακού Νότου (κράτη-buffer zone), οι ηγεσίες της ΕΕ αναζήτησαν λύσεις για ζώνες διαχείρισης των ροών εκτός της ευρωπαϊκής επικράτειας (σε τρίτες χώρες), αλλά σε εγγύτητα με αυτή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ευρωτουρκική Συμφωνία, καθώς και οι συμφωνίες με χώρες καταγωγής και διέλευσης στην Αφρική (αμφιβόλου ποιότητας ως προς τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων). Στην πραγματικότητα, όμως, με αυτό τον τρόπο το μόνο που «επιτυγχάνεται» είναι να λαμβάνει χώρα μια διαχείριση του όλου προβλήματος «εκτός των τειχών». Την ίδια στιγμή, κράτη-μέλη της Ένωσης επαναφέρουν (προσωρινά) τους ελέγχους στα εσωτερικά τους σύνορα, δεν ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους (μετεγκατάσταση, επανεγκατάσταση), ενώ άλλα φτάνουν μέχρι το σφράγισμα των συνόρων και την ύψωση φρακτών.
Έτσι, φτάσαμε σήμερα να παρατηρούμε, σχεδόν αμήχανα, τη συγκρότηση μιας Μαύρης Διεθνούς, όχι αφηρημένα με ένα «φάντασμα της ακροδεξιάς που πλανιέται πάνω από την Ευρώπη» αλλά με την είσοδο των όμορων κομμάτων στα κοινοβούλια των ισχυρότερων κρατών, με την φοβική ρητορεία να έχει κατισχύσει στο δημόσιο διάλογο, και με ευθεία πλέον αμφισβήτηση βασικών αρχών της δημοκρατίας και των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ηγεσία της ΕΕ φαίνεται να μην θέλει ή να μην μπορεί να διαβάσει τα σημάδια του «Κακού» που αποκαλύπτονται πλέον έκδηλα και τα οποία αποτελούν σοβαρή δοκιμασία για τις φιλελεύθερες αρχές και τις δημοκρατικές παραδόσεις των ευρωπαϊκών λαών.
Το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης, πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε ο δυτικός πολιτισμός και το οποίο ενέπνευσε τον «πολιτισμένο» κόσμο, δυστυχώς «πνίγεται» καθημερινά στα παγωμένα νερά της Μεσογείου. Συνολικά 2.262 μετανάστες έχασαν τη ζωή τους προσπαθώντας να διασχίσουν την Μεσόγειο το 2018, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR).
Μια ολοκληρωμένη προσέγγιση του προσφυγικού-μεταναστευτικού, στη βάση των δύο αλληλένδετων αρχών της ευθύνης και της αλληλεγγύης, θα απαιτούσε, μεταξύ άλλων, τα εξής:
1) αναθεώρηση των προβλέψεων για εξέταση των αιτημάτων ασύλου από τη χώρα πρώτης εισόδου (Κανονισμός Δουβλίνο) υπέρ ενός συστήματος κεντρικής διαχείρισης των αιτήσεων ασύλου που κατατίθενται ανά την Ευρώπη, υπό την επιμέλεια μιας ισχυρής Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Ασύλου, με στοιχεία από το ΑΕΠ, το ποσοστό ανεργίας, ο αριθμός κατοίκων, το ποσοστό αιτούντων άσυλο που ήδη κατοικούν εκεί και το μέγεθος επικράτειας,
2) καθιέρωση μηχανισμού υποχρεωτικής ανακατανομής στο εσωτερικό της Ε.Ε. τόσο αναγνωρισμένων προσφύγων όσο και αιτούντων άσυλο με δίκαιο και αναλογικό τρόπο,
3) θέσπιση Ευρωπαϊκού Ασύλου ώστε οι αλλοδαποί να ζητούν άσυλο από την ΕΕ συνολικά και να κατανέμονται αναλογικά στα κράτη μέλη,
4) ισχυρές ενταξιακές πολιτικές, ώστε η «κρίση» να μετατραπεί σε ευκαιρία για την δημογραφική ανανέωση του γηράσκοντας πληθυσμού της Ευρώπης και την ενίσχυση του εργατικού δυναμικού της,
5) ενίσχυση του εθελοντικού επαναπατρισμού παράτυπων οικονομικών μεταναστών σε συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης και την ΕΕ,
6) ανάπτυξη νόμιμων εναλλακτικών οδών για την αναζήτηση της προστασίας στην Ευρώπη,
7) εκπόνηση προγραμμάτων χρηματοδοτικής στήριξης και ανάπτυξης στις χώρες διέλευσης και προέλευσης.
Στο πλαίσιο αυτό, η αλληλεγγύη γίνεται αντιληπτή όχι απλώς ως ηθική υποχρέωση, αλλά ως κατευθυντήρια αρχή της δημόσιας και της συλλογικής δράσης, ως θεμελιώδης κανόνας που πρέπει να διέπει τις κοινωνικές σχέσεις, ως δεσμευτική νομική και πολιτική βάση. Ακολούθως, η αλληλεγγύη αποτελεί βασική δικαιοπολιτική αρχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θεμελιώδους μάλιστα σημασίας για την συνεκτικότητα, την βιωσιμότητα και την επανασύνδεσή της με την ανθρωπιστική παράδοση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού.