Ο ιστορικός χρόνος τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα τους τελευταίους μήνες. Ο πόλεμος στην Ουκρανία μεταξύ κυρίαρχων Κρατών, η ένοπλη σύγκρουση στη Μέση Ανατολή μεταξύ Ισραήλ και εκπροσώπων, ο αναθεωρητισμός της Τουρκίας στον Καύκασο, στην Ανατολική Μεσόγειο, και στη Συρία, η αντιπαράθεση στην Άπω Ανατολή μεταξύ Κίνας και Ταιβάν, η αλλαγή ”στρατοπέδου” στο Σαχέλ κυριαρχούν στις ειδήσεις ως γεγονότα. Αυτό είναι το κυρίως πιάτο της ειδησεογραφίας. Η γαρνιτούρα είναι η κριτική εξέταση της μετανάστευσης, της πολιτισμικής εισβολής και επιβολής αλλοθρήσκων επί των γηγενών, το ανθρώπινο ατομικό και συλλογικό δράμα που συνοδεύει κάθε γέννα της Ιστορίας. Με ψιλά γράμματα αναφέρεται και ο λογαριασμός του μαιευτηρίου: υψηλός κρατικός δανεισμός και χρέος, αντιπαράθεση στα κοινοβούλια για τη μοιρασιά της λειψής πίτας αφού τα κρατικά ταμεία υποφέρουν, ειδικά στην Ευρώπη.
Μια επιδερμική αποτίμηση της κατάστασης καταλήγει αβίαστα σε θλιβερά συμπεράσματα για την Ευρώπη.
Πρώτο και ίσως το κυριότερο, αντιλαμβάνεται η Ευρώπη, ο μέσος Ευρωπαίος πολίτης, ότι η ειρήνη δεν είναι δεδομένη, ότι η ευημερία μας έχει κόστος, άρα η σκληρή ισχύς των όπλων είναι η αναγκαία συνθήκη για τη διατήρηση της κοινωνίας και του Κράτους, όπως διαμορφώνεται μέσα από τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες μας.
Δεύτερο, η μαλακή ισχύς που βασίζεται στο εμπόριο και τις ανεπτυγμένες διμερείς σχέσεις είναι μια ικανή συνθήκη, αλλά δεν επαρκεί για να εξασφαλίσει τη συνέχεια.
Τρίτο, οι ΗΠΑ, που ανέλαβαν για δικούς τους λόγους την ηγεμονία της Δυτικής Ευρώπης μετά τη Γιάλτα, δεν αισθάνονται την ανάγκη να διατηρήσουν τη σημερινή κατάσταση.
Τέταρτον, η επιβολή της βούλησης στην εξωτερική πολιτική απαιτεί ισχυρή οικονομία και προηγμένη τεχνολογία.
Μα έπρεπε να θυσιαστεί η Ουκρανία, να χαθούν τόσοι άμαχοι στο Ισραήλ και στη Γάζα, να δοκιμαστεί ξανά ο Αρμένιος; Η Ιστορία που ενδιαφέρεται μόνο για το γίγνεσθαι δε χύνει δάκρυα για τον άνθρωπο. Η Ιστορία έχει να κλείσει εκκρεμότητες από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γι’ αυτό και επιλέγει τα ίδια, παλαιά, θέατρα για τα νέα δράματα που εξυφαίνεται.
Η Ευρώπη δυστυχώς παρακολουθεί τις εξελίξεις από το πίσω κάθισμα και πληρώνει το λογαριασμό. Προμηθεύει με εξοπλισμό την Ουκρανία, γνωρίζοντας ότι αν ”πέσει” η Ουκρανία, πιθανώς κάποιο άλλο αδύναμο Κράτος θα ακολουθήσει, όπως φοβούνται οι Βαλτικές Χώρες και η Πολωνία. Ο φόβος δικαιολογείται ιστορικά. Εξάλλου, η ηγεσία της Ρωσίας χαρακτήρισε τη κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ως τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του αιώνα. Οι ΗΠΑ επιθυμούν να αυξήσουν τα ασφάλιστρα της άμυνας και προστασίας. Αυτό σημαίνει ότι αυξήθηκε το κόστος της προστασίας ή η πιθανότητα κακής εξέλιξης.
Η σημειολογία της έκφρασης είναι αποκαλυπτική: underwriting αντί defending, protecting, κλπ. Σημαίνει όμως ότι και η σημασία της Ευρώπης έχει μειωθεί σημαντικά, αλλιώς ακόμα και με λιγότερα ασφάλιστρα θα την ήθελε κάποιος στο πελατολόγιο του. Πράγματι, η οικονομική σημασία της ΕΕ έχει συρρικνωθεί τα τελευταία έτη. Με βάση τα στοιχεία της UNCTAD η ΕΕ έχει ΑΕΠ περί τα $16.7 τρις το 2022 έναντι $11.9 το 2005. Το ΑΕΠ της το 2005 ήταν περίπου το 25% του παγκοσμίου, ενώ το 2022 ήταν μόλις 16.7%. Αντίθετα, οι ΗΠΑ από το $13τρις και 27% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2005 έχουν εκτιναχθεί στα $25.8τρις με περίπου το ίδιο μερίδιο στη παγκόσμια οικονομία. Η παγκόσμια οικονομία έτρεξε με ετήσιο ρυθμό 4.5% ενώ η ΕΕ με 2.0%.
Η Ευρώπη λοιπόν πρέπει να πληρώσει ασφάλιστρα, να αδειάσει τα αμυντικά αποθέματά της, και γενικά να ξαναγίνει ενεργός δρων στο πεδίο, δηλαδή να στείλει στρατό στα σύνορα, να προστατεύσει τα συμφέροντά της και κυρίως να φοβηθεί ο αντίπαλος την αντίδρασή της.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί, η ”φίλη”, γείτων, και σύμμαχος στο ΝΑΤΟ, κύρια εμπορική εταίρος της ΕΕ μέσω τελωνειακής σύνδεσης, Τουρκία. Εξυπηρετώντας αμιγώς εθνικούς στόχους της η Τουρκία, αδιαφορεί για το Διεθνές Δίκαιο στην Ανατολική Μεσόγειο και προσβάλει εμπορικά συμφέροντα της ΕΕ στην ενέργεια και στην αλιεία, δεν αναγνωρίζει τη Κύπρο παρά το γεγονός ότι η Κύπρος είναι μέλος της ΕΕ, απειλεί την Ελλάδα με casus belli, παρά το γεγονός ότι η ΕΕ είναι ο κύριος εμπορικός της εταίρος, ήτοι ο χρηματοδότης τόσο της ανάπτυξης όσο και του θράσους των απαιτήσεων και της στρατιωτικής ενίσχυσής της.
Σε όρους ετησίας ανάπτυξης του ΑΕΠ οι ανταγωνιστές της ΕΕ τρέχουν μαραθώνιο και η Ευρώπη βάδην: η Τουρκία έχει τρέξει με 3.5%, οι ΗΠΑ με 4.1%, η Ρωσία με 6.5% και η Κίνα με 12.5%. Αυτό και μόνο εξηγεί τη μειονεκτική θέση στην οποία έχει περιέλθει η ΕΕ όταν με όρους μαλακής ισχύος προσπαθεί να προωθήσει τα συμφέροντά της. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις ισχύει η παραφθορά του γνωμικού: οι καπιταλιστές θα μας πουλήσουν το σχοινί με το οποίο θα τους κρεμάσουμε. Η Ευρώπη έχει ήδη πουλήσει το σχοινί.
Στα παραπάνω θα αντιταχθούν όσοι διακατέχονται από πασιφισμό, αγνοώντας, αφελώς ή εσκεμμένα, ότι από αρχαιοτάτων χρόνων τον πόλεμο απεχθάνονται όσοι τον βιώσαν, και γι’ αυτό συνήθως δομούν κατάλληλες συνθήκες για την επίτευξη της ειρήνης. Εξάλλου αυτή είναι και η σύντομη ιστορία της γέννησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι πασιφιστές θα καθυστερήσουν κάθε πολιτική εξοπλισμού, θα λοιδορήσουν το στράτευμα προβάλλοντας τις αποτυχίες και παραβλέποντας την ειρήνη του ψυχρού πολέμου λόγω της αποτρεπτικής ικανότητας (και των δυο αντιμαχομένων πλευρών).
Τα συνθήματα – διλήμματα Kanonen statt Butter[1] καθώς και Schwerter zu Pflugscharen[2] καθίστανται επίκαιρα, δυστυχώς, ξανά. Το πρώτο γιατί μας προετοιμάζει να περικόψουμε μέρος της ευημερίας μας για να αρθρώσουμε ικανή άμυνα και σκληρή ισχύ, και το δεύτερο γιατί μας καλεί να βρούμε λύσεις που δεν καταλήγουν μόνο στη χρήση των όπλων. Ας προσέξει κανείς, ότι η αμυντική, η εξοπλιστική βιομηχανία παράγει προϊόντα που έχουν ως σκοπό την επιτυχημένη ιδία καταστροφή τους, όπως τα πυρομαχικά, ή τη προώθησή τους σε στεριά, θάλασσα, αέρα και διάστημα που επιτρέπουν τη βέλτιστη επίδειξη ή χρήση των αποθεμάτων πυρομαχικών. Συνεπώς ακόμα και η ανάπτυξη πρότυπης κυκλικής οικονομικής δραστηριότητας στην άμυνα θα μπορούσε να τροφοδοτήσει άλλους τομείς οικονομικής δραστηριότητας, πέραν της έρευνας και ανάπτυξης, την οποία προσδοκά το Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο.
Αντί να κλειστούμε σε μοναστήρια όπως πριν την άλωση της Πόλης, επαφιόμενοι στο Θεό και στη μοίρα μας, σε λαοπλάνους και τυχοδιώκτες που επιδιώκουν πρόσκαιρα οφέλη, ας μετατρέψουμε την απειλή σε ευκαιρία.
Η δημιουργία κοινής αμυντικής πολιτικής πρέπει να αποτελέσει το πρώτο μεγάλο στοίχημα μιας φεντεραλιστικής Ευρώπης. Λαμβάνοντας ως παράδειγμα τις ΗΠΑ, όπου οι μεγάλοι πάροχοι τεχνολογίας και πολεμικού υλικού δεν περιορίζονται στα πλαίσια μιας Πολιτείας και διατηρούν εργοστάσια σε όλη την επικράτεια, δεν είναι δέσμιοι τοπικών πολιτικών ή προτεραιοτήτων. Μπορεί η Ευρώπη να απαντήσει ανάλογα; Ναι, η Airbus αποτελεί ένα καλό παράδειγμα παγκόσμιου πρωταγωνιστή που ‘χτυπάει στα ίσια’ την αμερικανική Boeing. Υπάρχει το θεσμικό πλαίσιο, υπάρχει η τεχνογνωσία για να αποφύγει κανείς και τα προβλήματα συγκέντρωσης και γιγαντισμού. Θα μπορούσαν Ευρωπαϊκά ναυπηγεία, ευρωπαϊκές εταιρείες οχημάτων και ηλεκτρονικών να ξεπερνούσαν τα εθνικά σύνορα και εντός της ΕΕ να σχημάτιζαν ομίλους με παραγωγική ικανότητα για τη διατήρηση της αυτάρκειας στην Ευρωπαϊκή άμυνα και στην δημιουργία εξαγωγικών εξαρτήσεων; Φυσικά, αρκεί να υπάρξει το όραμα, η θέληση, και η ευλογία των Κρατών της ΕΕ. Η τεχνολογία υπάρχει και έχει αποδείξει την υπεροχή της στην Ουκρανία. Όμως έχει επίσης αποδειχτεί και το καταστροφικό αποτέλεσμα της έλλειψης πυρομαχικών και όπλων στο πεδίο, ακόμα και ‘δεύτερης’ ποιότητας.
Η ιδέα της δημιουργία υπερεθνικών ομίλων μεταξύ των ”μεγάλων” οικονομιών αλλά και των μικρότερων, οι οποίες φυλάσσουν και τα ανατολικά σύνορα της ΕΕ, επιβάλλεται εκ της δομής του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Η κοινή αμυντική πολιτική βασίζεται στη κοινή πολιτική αμυντικής βιομηχανίας και στο πρόγραμμα ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας, δηλαδή σε δυο εργαλεία στρατηγικής και χρηματοδότησης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ο στόχος δεν είναι μόνο η κάλυψη αναγκών αλλά και η δημιουργία μιας αγοράς αμυντικού υλικού που θα οδηγήσει στην σταδιακή απεξάρτηση της Ευρώπης από το ΝΑΤΟ και τα αμερικανικά ασφάλιστρα. Τα Κράτη που συμμετέχουν στη κοινή αμυντική πολιτική έχουν κάθε λόγο να υποστηρίξουν μέσω του Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου την κοινή πορεία, και όσα Κράτη Μέλη μένουν απ’ έξω θα βιώσουν την οικονομική υστέρηση που συνοδεύει την αμυντική εξάρτηση, αν δεν βιώσουν τη σύγχρονη εκδοχή του διαλόγου Αθηναίων και Μηλίων. Το δίκαιο δε θα νικήσει την ισχύ (αλλιώς θα είχαμε ήδη μια λύση του Κυπριακού, μια χαίνουσα πληγή όχι μόνο για τον Ελληνισμό αλλά και για το κύρος της ΕΕ).
Υπερεθνικές, υπερκρατικές συνεργασίες μεταξύ μεγάλων αμυντικών βιομηχανιών είναι απάντηση που πρέπει να δώσει άμεσα η Ευρώπη. Ο στόχος για 50% αυτάρκεια το 2030 που έχει θέσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι φιλόδοξος, αλλά πολύ φοβούμαι ότι η πολεμική αναταραχή από τη Βαλτική στη Μαύρη Θάλασσα, από το Αιγαίο στη Κύπρο και μέχρι το Σουέζ, που φέρνει αντιπάλους τις δυνάμεις της ”θάλασσας” με τις δυνάμεις της ”ξηράς” θα επιταχύνει τις εξελίξεις. Ο Καύκασος, το Ιράκ, οι διάδρομοι ενέργειας είναι μέρος του παιχνιδιού αλλά πιθανώς όχι το διακύβευμα, όπως στον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. If you are not at the table then you’re probably on the menu – δε ξέρω αν η Ευρώπη έχει λάβει πρόσκληση. «Οψόμεθα» για την Ευρώπη και φοβούμαι «οψόμεθα εις Φιλίππους» για την Ελλάδα!
[1] Κανόνια αντί βουτύρου – φράση που αποδίδεται στον Rudolf Heß όταν δικαιολογούσε τις δαπάνες εξοπλισμού της Γερμανίας προ του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
[2] Σπαθιά για αλέτρια – σύνθημα στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας για την ειρήνη και τον αφοπλισμό, δάνειο από τη Βίβλο, Ησαΐας 2:3-4
- Ο Ορέστης Σχινάς είναι Αν. Καθηγητής στο Τμήμα Ναυτιλίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου από το 2023. Έχει επαγγελματική πορεία στο χώρο της Έρευνας και της Ναυτιλίας από το 1994, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Το ερευνητικό ενδιαφέρον εστιάζεται στη χρηματοδότηση της πράσινης μετάβασης των θαλασσίων συστημάτων.