Είναι περίεργο τι ανακαλύπτει κανείς όταν είναι περίεργος. Ή έστω να νομίζει ότι ανακαλύπτει! Νομίζω λοιπόν ότι ανακάλυψα ποιος εφηύρε την ευθεία γραμμή. Και θα σας πω πώς. Αν το είχε ήδη ανακαλύψει κάποιος άλλος θα το ξέραμε. Έτσι δεν είναι;
Ένας φίλος μου, Έλληνας και συνεξόριστος στο Παρίσι λόγω Χούντας ο ’Ίωνας, άξιος αρχιτέκτονας, είχε διοριστεί Υπεύθυνος της Πολεοδομίας και Περιβάλλοντος στο Σεν-Σαιν-Ντενί ένα από τα μεγαλύτερα προάστια του Παρισιού. Τα οποία έχουν και σοβαρά προβλήματα με την διαχείριση της κατοίκησης. Είναι παντού η κύρια παθογένεια όλων των μεγάλων αστικών συμπλεγμάτων. Και ιδιαίτερα στις banlieues του Παρισιού, όπως λέγονται τα περίχωρά του. Αυτά, σαν αστικά κέντρα, άρχισαν να εμφανίζονται στον 19ο αιώνα, την εποχή του Ναπολέοντα του 3ου ο οποίος και τα δημιούργησε. Όταν ήρθε από την εξορία του στο Λονδίνο, εντυπωσιασμένος από την ρυμοτομία της αγγλικής πρωτεύουσας, αποφάσισε να «εκσυγχρονίσει» το Παρίσι. Και ανέθεσε στον Βαρώνο Ωσμάν το έργο της μεταμόρφωσής του. Όλο το κέντρο της πόλης γκρεμίστηκε για να ανοιχτούν οι σημερινές πλατείες και λεωφόροι. Όπως τα Champs Elysés, ή αν θέλετε πιο ελληνικά, τα Ηλύσια Πεδία.
Αποτέλεσμα αυτής της υπέρβασης ήταν να εκδιωχθούν όλοι οι κάτοικοι των φτωχογειτονιών οι οποίοι θα εγκατασταθούν στις περιοχές έξω από τα τείχη. Που σήμερα είναι ο αυτοκινητόδρομος που περικυκλώνει την πόλη. Και κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες πολυκατοικίες. Στις οποίες οι πλουσιότεροι έμεναν στο ισόγειο και οι φτωχότεροι στο ρετιρέ.
Μια από αυτές τις banlieues που σχηματίστηκαν ήταν και το σημερινό Σεν-Σαιν-Ντενί Βan-lieue, που σημαίνει «τόπος απαγορευμένων» γιατί μόνο μέχρι εκεί μπορούσαν να μείνουν όσοι είχαν καταδικαστεί εκείνη την εποχή με ποινή την απαγόρευση εισόδου στην πόλη του Παρισιού. Μάλιστα και πολλοί δωσίλογοι της Γερμανικής Κατοχής είχαν εισπράξει την ίδια ποινή.
Ο φίλος μου ο Ίωνας με παρακάλεσε να γυρίσω ένα ντοκιμαντέρ με θέμα την κατοικία. Οι κάτοικοι των περιχώρων ήταν συνήθως επαρχιώτες που ανεβαίνουν στις μεγαλουπόλεις την εποχή της βιομηχανικής ανάπτυξης. Όπως γίνεται παντού. Φαίνεται μάλιστα και από τις τεράστιες φωτογραφίες με δέντρα και κήπους που συνάντησα στα περισσότερα διαμερίσματα στις εργατικές πολυκατοικίες, κατά το γύρισμα της ταινίας. Οι άνθρωποι είχαν φέρει μαζί τους και το χωριό τους.
Για την ταινία που μου ζήτησε ο Ίωνας σκέφτηκα, εκτός από το πρόβλημα της εξορίας του προλεταριάτου της εποχής του Ναπολέοντα του Τρίτου, να προσθέσω και μια σύντομη ιστορία της κατοικίας. Να δούμε πού ζούσαν οι άνθρωποι πότε εγκατέλειψαν τος σπηλιές και πώς εξελίχτηκε η κατοικία. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι οι πρώτες κοινωνίες αναπτύχθηκαν εκεί που ξεκίνησε η καλλιέργεια. Και η καλλιέργεια έχει ανάγκη από πότισμα. Και το πότισμα μόνο το ποτάμι μπορούσε να το εξασφαλίσει. Οι κοινωνίες αυτές έγιναν από ανθρώπους που σταμάτησαν να μετακινούνται συνέχεια για να βρουν την τροφή τους. Και που έπρεπε να διαμένουν κοντά στην καλλιέργειά τους.
Δεν είναι τυχαίο ότι στην Μεσοποταμία και στην Κοιλάδα του Νείλου εμφανίστηκαν οι πρώτες πόλεις (την Εποχή του Χαλκού). Των οποίων γνωρίζουμε λίγο ως πολύ την ιστορία. Χάρη στις ανασκαφές που έφεραν στην επιφάνεια όχι μόνο δείγματα από κτίσματα αλλά και αλφάβητα, κείμενα με εμπορικές πράξεις, δικαστικές αποφάσεις (αυτές κυρίως στην Αίγυπτο) αλλά και με ποιήματα! Θα βρούμε ένα στις «Μεταμορφώσεις της Αγροδίτης»(1). Τα περισσότερα ευρήματα είναι από την Εποχή του Χαλκού, γύρω στο 3000 προ Χριστού.
Οι νομάδες που περιφέρονταν για κυνήγι ή με τα κοπάδια τους έβρισκαν στέγη σε σπήλαια ενίοτε δε σε υπόγειες κατοικίες, όπως αυτές που περιγράφει ο Ξενοφών στην Κύρου Ανάβαση (2), πάνω στα βουνά της Μικράς Ασίας. Οι πρώτες επιφάνειες που γνώρισαν οι άνθρωποι ήταν λίγο εως πολύ στρογγυλές. Κανείς δεν ενδιαφερόταν να αλλάξει το σχήμα που είχε η είσοδος του σπηλαίου. Το οποίο βέβαια έμοιαζε στρογγυλό.
Πρός το τέλος της Νεολιθικής εποχής (6000- 3000 π.Χ.) δημιουργήθηκαν οι πρώτοι μόνιμοι οικισμοί. Οι πρώτοι μετανάστες που έρχονταν να εγκατασταθούν ανάμεσα στον Τίγρη και στον Ευφράτη και να καλλιεργήσουν τη γη την δροσισμένη από τα δύο αυτά ποτάμια, στην αρχή έμεναν σε καλύβες που κατασκεύαζαν με κλαδιά δέντρων. Καλύβες στρογγυλές. Αυτή ήταν η αρχαιότερη κατασκευή κατοικίας. Μπορούμε να πούμε πως ο κύκλος ήταν η επιφάνεια που πρωτογνώρισε ο άνθρωπος.
Τα πρώτα εργαλεία ήταν ξύλινα και πέτρινα. Μέχρι την Εποχή του Χαλκού. Μέχρι τότε η κοινωνία ήταν αταξική. Οι κάτοικοι των παραποτάμιων χωραφιών καλλιεργούσαν ομαδικά τη γη σκάβοντάς την με πέτρινα εργαλεία. Και μοιράζοντας το αποτέλεσμα των κόπων τους. Ήταν άλλωστε δύσκολο να αναγνωρίζουν πού έσκαψε ο καθένας. Χώρια που η συγκομιδή δεν ήταν παντού η ίδια. Μάλλον η ανακάλυψη του χαλκού είναι που θα δημιουργήσει ένα ρήγμα στην κοινότητα. Και που θα φέρει την «ταξική κοινωνία». Τα άτομα (οι οικογένειες, οι φυλές) που βρέθηκαν να έχουν στη διάθεσή τους καινούρια εργαλεία που δίνουν καλύτερα αποτελέσματα στην παραγωγή θα αποτελέσουν την άρχουσα τάξη.
Η κατοχή επαναστατικών εργαλείων, χαλκός στην αρχή, σίδηρος αργότερα (ατά το 1500 π.Χ ο τελευταίος), θα οδηγήσει στη διάσπαση του πληθυσμού, σ’αυτούς που έχουν εργαλεία και ς’ αυτούς που δεν έχουν. Θα έρθει η στιγμή που ο έχων θα τα νοικιάζει στο μη έχοντα. Π.χ, θα νοικιάζει το περιζήτητο σιδερένιο δρεπάνι. Ή έστω και χάλκινο. Και η αταξική κοινωνία γίνετα ξαφνικά ταξική.
Τον σεισμό που έφεραν τα μέταλλα μπορούμε να τον καταλάβουμε από μια Ελλαδική ιστορία. ’Οταν οι Δωριείς που είχαν γνωρίσει πρώτοι την Εποχή του Σιδήρου εισήλθαν στον Ελλαδικό χώρο – το 1200 π.Χ. περίπου 0 - αποδεκάτισαν τους Ελλαδικούς πληθυσμούς που ήταν ακόμα στην Εποχή του Χαλκού. Οι Ίωνες (κάτοικοι της Αθήνας, όπως ονομάζονταν τότε ολόκληρη η Αττική) και οι Αιολείς (κάτοικοι της Θεσσαλίας και της Βοιωτίας) κατέφυγαν στα παράλια της Μικράς Ασίας και σε ορισμένα από τα κοντινά νησιά. Οι Δωριείς θα καταλήξουν βασικά στην Πελοπόννησο και βασικότερα στη Σπάρτη.
Όταν λοιπόν έγινε ο σεισμός και οι πληβείοι της εποχής υποτάχτηκαν στην άρχουσα τάξη, πληρώνοντας ενοίκιο για τα εργαλεία, χρειάστηκε να οριοθετηθούν τα χωράφια του ενός και του άλλου γιατί η πληρωμή γινόταν με ποσοστό επί της συγκομιδής.
Μέχρι εδώ όλα είναι γνωστά. Αυτό που δεν ειπώθηκε είναι ότι για να τα χωρίσουν χωράφια τους οι καλλιεργητές ανακάλυψαν την Ευθεία Γραμμή. Δεν ήταν δυνατό να τα χωρίσουν κυκλικά! Ήταν η αρχή της Γεωμετρίας που επέτρεψε στους κατοίκους να να εγκαταλείψουν τις καλύβες, ή τα στρογγυλά τους σπίτια (στα οποία μπαινόβγαιναν από τη στέγη!) και να χτίσουν... τετράγωνα. Η ευθεία γραμμή, που μοιάζει με φυλακή - θα πουν μερικοί με βιαστική σκέψη - έγινε το κληροδότημα του καπιταλισμού. Ο κύκλος θα παραμείνει ανέγγιχτος και ποιητικότερος όπως ο ήλιος και η σελήνη.
Έτσι κατέληγε το ντοκιμαντέρ μου για την κατοικία, που μου ζήτησε ο φίλος μου ο Ίωνας.
1.Ρ.Μανθούλη «Μεταμορφώσεις της Αγροδίτης».
2.«Κύρου Ανάβαση» του Ξενοφώντα, Μετάφραση & Σχόλια Ρ. Μανθούλη