Η συμπλήρωση της εκατονταετηρίδας από την αποβίβαση της πρώτης Ελληνικής μεραρχίας στην προκυμαία της Σμύρνης, στις 15 Μαΐου του 1919, δεν μπορεί παρά να επαναφέρει στο προσκήνιο ζητήματα που συνδέονται αφενός με την ενδημική ασθένεια του ελληνικού έθνους, τον διχασμό, και αφετέρου με την ύπαρξη ή μη, ενός συγκροτημένου εθνικού προτάγματος, μιας πρότασης πολιτικής στρατηγικής, για την προάσπιση-προαγωγή των εθνικών συμφερόντων.
Αν και ο αντικειμενικός στόχος του παρόντος κειμένου είναι η κατάδειξη της πολιτικής πράξης του Ελευθερίου Βενιζέλου μετά την αποδοχή της διασυμμαχικής πρόσκλησης/πρόσκλησης για την αποστολή Ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, λειτουργώντας ως θεματοφύλακας των Αγγλογαλλικών στρατηγικών συμφερόντων στην εν Ασία Ελληνική Χερσόνησο, κρίνεται σκόπιμο να προσημειώσουμε και χωρίς να παραγνωρίζουμε τους εξωτερικούς περιορισμούς (βλέπε τη μελέτη μας, Η Ελληνική στρατηγική στη Μικρά Ασία) απόρροια των ανταγωνιστικών συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής για την οριστική διαρρύθμιση του Ανατολικού Ζητήματος, ότι το Μικρασιατικό εγχείρημα υπονομεύτηκε στο εσωτερικό, από τις δυνάμεις του παλαιοκομματισμού και τον θρόνο. Παρά την καθολική τους αποκήρυξη από την Αθηναϊκή κοινωνία, ευθύς με την «ήττα» τους στο Γουδί το 1909, θα εκμεταλλευθούν την πολιτική διαφωνία του Ε. Βενιζέλου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο, ως προς το ζήτημα της ακολουθητέας πολιτικής στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, για να επανέλθουν στην πολιτική ζωή της χώρας, μετά την εξαναγκαστική, δεύτερη παραίτηση της κυβέρνησης Βενιζέλου (Σεπτέμβριος 1915) και τη δοτή τους νομιμοποίηση από τον θρόνο.
Στο πλαίσιο της ανωτέρω συλλογιστικής, θα αναλύσουμε, στις γραμμές που ακολουθούν, την πολιτική που διαμόρφωσε και εφάρμοσε ο Ε. Βενιζέλος, λίγες ώρες μετά την απόφαση της διασυμμαχικής διάσκεψης για την αποστολή Ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στη Σμύρνη. Ο κρητικός πρωθυπουργός, εκμεταλλευόμενος το αναδυόμενο παράθυρο ευκαιρίας απότοκο του γεωπολιτικού-γεωστρατηγικού πλαισίου της συγκεκριμένης χωροχρονικής συγκυρίας, μετά την αποδιάρθρωση της ηττηθείσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη διεθνή νομιμοποίηση της επέκτασης της Ελληνικής κυριαρχίας στη Σμύρνη, θα διαμορφώσει-εφαρμόσει ένα συντεταγμένο επιχειρησιακό σχέδιο για την επίτευξη του αντικειμενικού πολιτικού στόχου –διασφάλιση της εσωτερικής τάξης-εξωτερικής ασφάλειας στην επαρχία (Καζάς) της Σμύρνης και επαναφορά της οικονομικοκοινωνικής και πολιτικής κανονικότητας για τους πληθυσμούς της περιοχής, διαμορφώνοντας συνθήκες ισονομίας-ισοπολιτείας. Είναι χαρακτηριστική η πρόθεσή του, να διορίσει ύπατο αρμοστή στη Σμύρνη τον συνδαιτυμόνα του στο κίνημα του Θέρισου και μετέπειτα γενικό διοικητή Ηπείρου (1917-1919), Αριστείδη Στεργιάδη.
«Αλλ’ επιβάλλεται αποστολή πολιτικού Συμβούλου πλησίον στρατιωτικού και δέον είναι κ. Στεργιάδης όν δέον καλέσητε και παρακαλέσητε εκ μέρους μου μεταβή δι’ Αντιτορπιλικού εις Σμύρνη αμέσως. Ούτως μόνον αντιμετωπίσομεν επιτυχώς τα ποικίλα εκεί προβλήματα και παρασκευασθή από τούδε και η εν καιρώ ευθέτω ανάληψις παρ’ ημών της διοικήσεως. Εις Στεργιάδην δώσητε υπαλλήλους ους ζητήση διότι διοίκησις και παραμένουσα ιδιότης θα διατελεί υπό έλεγχο ημών».
Τοιουτοτρόπως θα επαναπροσδιορίσει τις επιχειρησιακές δυνατότητες της πρώτης Ελληνικής μεραρχίας, όπου λόγω της περιορισμένης δύναμης πυρός και επιχειρησιακής ακτίνας δράσης της, δεν δύνατο ν’ ανασχέσει τη μείζονα απειλή που δημιουργούνταν από την ανάπτυξη του εθνικιστικού (νεοτουρκικό) κινήματος αντίστασης κατά των δυνάμεων της Ανταντ. Ως εκ τούτου, ευθύς με την εγκατάσταση των Ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη, θα επιζητήσει την ταχεία επιβολή της Ελληνικής πολιτικής βουλήσεως στον αντίπαλο, αξιώνοντας από τον Έλληνα αρχιστράτηγο, Λ. Παρασκευόπουλο, την ποσοτική ενίσχυσης της πρώτης Ελληνικής μεραρχίας (Ιούνιος 1919).
«Παρακαλώ όπως πλην δευτέρου συντάγματος δεκάτης τρίτης μεραρχίας αποστείλετε άνευ τινος αναβολής και τέταρτον σύνταγμα μεραρχίας Αρχιπελάγους. Είναι ανάγκη να μη αφήσωμεν να χρονίση η εν Μικρασία κατάστασις αλλά να τερματίσωμεν αυτήν το ταχύτερον δια ραγδαίας ενεργείας».
Ποιοι ήταν όμως οι επιχειρησιακοί στόχοι των Ελληνικών δυνάμεων και πως οργανώθηκε-υλοποιήθηκε το πολιτικοστρατιωτικό εγχείρημα στην Ασιατική Ελλάδα;
Η οργάνωση –εκτέλεση του Ελληνικού πολιτικοστρατιωτικού εγχειρήματος, πραγματώνεται μέσα από τη διαμόρφωση-εφαρμογή μιας ολιστικής υψηλής στρατηγικής από τον Ε. Βενιζέλο, αξιοποιώντας το μοναδικό παράθυρο ευκαιρίας που διανοίγονταν με τη διασυμμαχική εντολή για την αποστολή Ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη, και κινητοποιώντας, ακαριαία, το σύνολο των διαθέσιμων πολιτικοστρατιωτικών μέσων για την ταχεία μεταφορά και πλήρη επιμελητεία της πρώτης Ελληνικής μεραρχίας, συνεπικουρούμενη από μια σειρά πολιτικών-διοικητικών και αστυνομικών αρχών στην περιοχή, για την πραγματική άσκηση της Ελληνικής πολιτικής κυριαρχίας. Όπως περιγράφεται σε τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς το Ελληνικό υπουργείο εξωτερικών, (24.4.1919):
«Πάντα διαθέσιμα πλοία δέον καταπλεύσωσι όσον τάχιστα εις λιμένα Ελευθερών όπως εκείθεν παραλάβωσι πρώτην Μεραρχίαν και μεταφέρωσιν αυτήν εις Σμύρνην όπως καταλάβη στρατιωτικώς την πόλιν. Ταύτα γίνονται κατά απόφασιν Προέδρον Ουίλσων Κλεμανσώ και Λούδ Τζώρτζ ανακοινωθείσαν μοι υπό τελευταίου ολίγα λεπτά προ επισήμου συνεδριάσεως Συνδιασκέψεως. Κατάληψις επισπεύδεται διότι σύμμαχοι διαβλέπουσιν ότι Ιταλοί καταλάβοντες Μάκρην και Καισάριαν καταλαμβάνουσι προσεχώς και Αλικαρνασόν. Πλοία θα συνοδεύθωσι υπό Αγγλικών Πολεμικών. Η κατάληψις δεόν να έχη επί του παρόντος τύπον στρατιωτικής κατοχής ασκούσης επί υπαρχούσης πολιτικής διοικήσεως τον νενομισμένον εν τοιαύτη περιπτώσει ελέγχου.[…]. Νομίζω καλόν διαταχθή Νομάρχης Δράμας απέλθη μετά στρατευμάτων εις Σμύρνην ανάγκη επίσης ετοιμασθή δύναμις χωροφυλάκων 500 ανδρών υπό αρίστους αξιωματικούς ήτις αναχωρήση όσον τάχιστα περιμένουσα εν ανάγκη εις Σάμον άφιξιν στρατού όπως αποβιβασθή μετά απόβασιν Ελληνικού στρατού. Παρομοίως Αθανασάκις παρακαλείται λάβη πάντα τα αναγκαία μέτρα δια υγειονομικήν υπηρεσίαν αποβατικού σώματος. Είναι περιττόν προστεθή ότι δέον πάσα εχεμύθεια τηρηθή όπως γενόμενα γνωσθώσιν όσον το δυνατόν βραδύτερον ίνα απόβασις γίνη ει δυνατόν άνευ προειδοποιήσεως Τούρκων».
«Διοικητής πρώτης Μεραρχίας θα υπόκειται απ’ ευθείας εις … διαταγάς κυβερνήσεώς του και εις ουδεμίας άλλης. Τούτο βέβαια δεν πρέπει να εμποδίση όπως διατηρήση αρίστας σχέσεις μετά των εκεί επιτελείων των εκ Σμύρνης ορμούντων Συμμαχικών πλοίων. Αλλά αυτός ως κατέχων στρατιωτικώς εχθρικήν χώραν έχει όλα τα δικαίωματα α δίδει εις τον Αρχηγόν του στρατού η στρατιωτική κατοχή».
Αντίστοιχα, στους κεντρικούς πολιτικούς στόχους της Ελληνικής πολιτικοστρατιωτικής αποστολής στη Σμύρνη περιλαμβάνονταν:
1. Η αποκατάσταση της δημόσιας τάξης στην πόλη και στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης.
2. Η διασφάλιση της ειρηνικής συμβίωσης των διαφόρων σύνοικων πληθυσμών.
3. Η επάνοδος των εκδιωχθέντων (από το 1914) Ελλήνων της Ιωνίας στις εστίες τους.
4. Η καταστολή των Κεμαλικών οργανώσεων κατά τη συγκρότησή τους.
5. Η εφαρμογή των όρων της Συνθήκης των Σεβρών (μετά τον Αύγουστο του 1920) στην παραχωρηθείσα Ελληνική ζώνη κατοχής.
Όσον αφορά το μέτρο αποτελεσματικότητας των Ελληνικών δυνάμεων, μπορούμε να παραθέσουμε τη διαπιστωτική απόφανση των αντιβενιζελικών κυβερνήσεων Γούναρη-Καλογερόπουλου, όπως καταγράφεται στο υπόμνημα που κατέθεσαν στη Διάσκεψη του Λονδίνου (Φεβρουάριος-Μάρτιος 1921):
«Είναι γνωστή η δράσις του Ελληνικού Στρατού κατά Ιούνιον του 1920 όταν μετά την δοθείσαν αυτώ εντολήν υπό των Μεγάλων Δυνάμεων συνέτριψε την Κεμαλικήν Δύναμιν εις διάστημα ολιγωτέρον του μηνός και επεξέτεινε το μέτωπον μέχρι Προύσσης-Νικομήδειας-Ουσακίου-Ναζλή».
Αναμφίλεκτα το πολιτικοστρατιωτικό εγχείρημα στην Ασιατική Ελλάδα συνωθούνταν από τον ανεκρίζωτο στόχο της εθνικής ολοκλήρωσης και ενισχύονταν από την απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων να προχωρήσουν στην οριστική επίλυση του Ανατολικού ζητήματος με τον διαμελισμό-αποδιάρθρωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Επιπρόσθετα οι μείζονες απειλές για την ύπαρξη-διαβίωση του ελληνισμού της περιοχής, μετά την απόφαση του Συνεδρίου των Νεότουρκων (1911) για την εθνική ομογενοποίηση των πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μέσω της «εξόντωσης-αφανισμού» όλων των μη τουρκικών εθνοτήτων, σε συνδυασμό με τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των Ιταλών στη Σμύρνη, καθιστούσαν επιβεβλημένη την Ελληνική πολιτικοστρατιωτική παρουσία. Μάλιστα, ο κύριος πολέμιος της επέκτασης της Ελληνικής πολιτικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία και πρώην διοικητής του Γενικού Επιτελείου Στρατού, Ιωάννης Μεταξάς, θα αποφανθεί περί του εφικτού του εγχειρήματος (18.5.1919): «Το βράδυ αι εφημερίδες: Οι Έλληνες κατέλαβον την Σμύρνην! Στρατιωτική κατοχή. Βεβαιότης ότι θα την λάβη. Ετελείωσε! Ημείς ηττήθημεν οριστικώς πολιτικώς, αλλά ας μεγαλυνθή η Ελλάς, και ας ευδαιμονήση, όπως αυτή νομίζει καλλίτερον».