Το φετινό καλοκαίρι του 2023 ήταν ένα καλοκαίρι ακραίων καιρικών φαινομένων και σφοδρών φυσικών καταστροφών. Ο παρατεταμένος καύσωνας του Ιουλίου, αποτέλεσε αιτία για το ξέσπασμα σφοδρών πυρκαγιών σε ολόκληρη τη χώρα, με κυριότερες της Ρόδους και του Έβρου ενώ, ύστερα ακολούθησε ο σφοδρότατος «Δανιήλ» (Daniel) που βούλιαξε τον θεσσαλικό κάμπο, και έπληξε καίρια την πρωτογενή παραγωγή σε εθνικό επίπεδο.
Ο οικονομικός αντίκτυπος των καταστροφών αυτών είναι ακόμα δύσκολος να αποτιμηθεί· μια πρώιμη εκτίμηση υπολογίζει περί τα 3,75 δισ.€, για τις πλημμύρες και τις πυρκαγιές.1
Η ανησυχία, ωστόσο, έγκειται στην προοπτική επανάληψης ή μονιμοποίησης παρόμοιων φαινομένων στο μέλλον. Και ο «Ιανός», υπήρξε φαινόμενο πρωτοφανούς κακοκαιρίας, η οποία έπληξε την ευρύτερη περιοχή της Καρδίτσας το 2020. Και τότε, η ένταση, η έκταση και ο εξαιρετικός χαρακτήρας του φαινομένου αιφνιδίασε –ο ισχυρότερος Μεσογειακός κυκλώνας από τα μέσα του αιώνα, έλεγαν τότε οι επιστήμονες. Καμία εκτίμηση, όμως, δεν προέβλεπε ότι δύο χρόνια μετά θα ξεσπάσει ένα φαινόμενο πολλαπλάσιας έντασης, που μάλιστα θα καλύψει ολόκληρο το Θεσσαλικό κάμπο.
Υπάρχει, δηλαδή, μια τάση προς την κλιμάκωση των φαινομένων, η οποία αντικατοπτρίζεται και σε επίπεδο δαπανών για την αποκατάσταση των φυσικών καταστροφών: την περίοδο 2015-2018 το συνολικό κόστος τους άγγιξε τα 1,4 δισ.€, υπερδιπλασιάστηκε μέσα στην επόμενη τριετία (2019-2022) αυξανόμενο στα 3,4 δισ.€, ενώ μόνο για το 2023 έφτασε, όπως είδαμε, στα 3,76€2.
Η κλιμάκωση αυτή φέρνει στο προσκήνιο τη συζήτηση για την κλιματική αλλαγή, τις συνέπειές της για την Ελλάδα, καθώς και τις βαθύτερες αλλαγές σε επίπεδο κοινωνίας, πολιτικής και οργάνωσης του κράτους που απαιτούνται από αυτήν.
Αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας και ευθραυστότητα του μεσογειακού χώρου
Αυτή τη στιγμή τα Ηνωμένα Έθνη δίνουν πέντε σενάρια για την εξέλιξη της παγκόσμιας θερμοκρασίας: τα αισιόδοξα σενάρια –και συνάμα λιγότερο πιθανά– προβλέπουν μηδενισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου το 2050 ή το 2070 και εκτιμούν ότι η παγκόσμια αύξηση εξαιτίας των σωρευτικών επιπτώσεων της συγκέντρωσης των αερίων στην ατμόσφαιρα θα κυμανθεί μεταξύ 1,5o-2οC. Τα ενδιάμεσα σενάρια, προβλέπουν αύξηση της θερμοκρασίας ανάμεσα στους 2ο και 4οC, εφ’ όσον οι εκπομπές διατηρηθούν στα σημερινά τους επίπεδα. Το δε απαισιόδοξο σενάριο, προβλέπει διπλασιασμό των εκπομπών και αύξηση της θερμοκρασίας μεταξύ 4ο και 5οC.
Όλα, πάντως, τα σενάρια συγκλίνουν στο ότι μέχρι τα μέσα του αιώνα θα καταγραφεί οπωσδήποτε μια αύξηση που θα ξεπεράσει τον 1,5οC. Στα 2 αισιόδοξα σενάρια, απλώς, ο εκμηδενισμός των ρύπων το 2050 ή το 2070 θα βελτιώσει την κατάσταση, κι έτσι στο τέλος του αιώνα η αύξηση θα επανέλθει στους 1,5ο C. Σύμφωνα, δε, με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Μετεωρολογίας, η αύξηση αυτή αναμένεται να καταγραφεί ήδη σε κάποιο έτος μεταξύ 2023-2027, λόγω της επανεμφάνισης του φυσικού φαινομένου El Niño3.
Ως προς τα σενάρια του ΟΗΕ, αξίζει να σημειώσουμε δύο πράγματα: πρώτον, συνήθως αναθεωρούνται επί τα χείρω, καθώς επιστήμονες εντοπίζουν πολλαπλασιαστικά φαινόμενα που δεν είχαν προβλέψει. Δεύτερον, ότι ήδη στο σενάριο της αύξησης κατά 1,5οC προβλέπονται σημαντικές κλιματικές μεταβολές ικανές να προκαλέσουν συστημική απορρύθμιση. Κάτι που αντικατοπτρίζεται χαρακτηριστικά στις προβλέψεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Μετανάστευσης για τους κλιματικούς πρόσφυγες, οι οποίες κυμαίνονται απο τα επιπλέον 44 εκ. που θα αναγκαστούν να μεταναστεύσουν ως το 2050 εξαιτίας της ξηρασίας, της διάβρωσης των εδαφών, και της ανόδου της στάθμης της θάλασσας, μέχρι τα 216 εκ.4 Αν δε η αύξηση ξεπεράσει τους 2,5οC, οι επιπτώσεις αγγίζουν τα όρια της συστημικής κατάρρευσης, καθώς, οι ίδιοι παράγοντες θα πλήξουν τόσο πολύ τις καλλιέργειες, ώστε ο πλανήτης να καταστεί ελλειμματικός στο διατροφικό ισοζύγιο, παράγοντας λιγότερες θερμίδες από εκείνες που χρειάζεται να καταναλώσει5.
Τα νέα αυτά είναι ιδιαιτέρως ανησυχητικά για την Μεσόγειο και για την Ελλάδα συγκεκριμένα, καθώς, η ευρύτερη περιοχή υπεραντιδρά στην τάση για την αύξηση της θερμοκρασίας. Από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα έχει καταγράψει άνοδο της θερμοκρασίας κατά 1,4ο C, περισσότερο δηλαδή από τον μέση γενική αύξηση του πλανήτη, που ήταν 1,1ο. Οξύτερα, επομένως, αναμένεται να αντιδράσει και στην επικείμενη αύξηση της θερμοκρασίας των 1,5ο C που ούτως ή άλλως θα συμβεί.
“η Ελλάδα καταβάλει το υψηλότερο κόστος/κάτοικο για την κλιματική αλλαγή (92€ την ίδια στιγμή που η Γαλλία πληρώνει 62€ και η Ιρλανδία 32€)”
Οι επιπτώσεις της εξέλιξης αυτής περιλαμβάνουν μεταξύ πολλών άλλων και τον κύκλο ο οποίος καταγράφηκε (και) στην ελληνική εμπειρία του τελευταίου καλοκαιριού: παρατεταμένοι καύσωνες, εντόντερα φαινόμενα ξηρασίας & πολλαπλασιασμός της έντασης και της έκτασης των πυρκαγιών κατά τους θερμούς μήνες, αύξηση της θερμοκρασίας και των θαλάσσιων υδάτων, υπερεξάτμιση, κίνδυνος ακραίων βροχοπτώσεων και πλημμυρικών φαινομένων κ.ά6. Επιπροσθέτως, η μεταβολή στο κλίμα προς το θερμότερο και το ξηρότερο αναμένεται να επηρεάσει σαφώς τις καλλιέργειες, την κτηνοτροφία, τα αλιευτικά αποθέματα.
Και υπάρχουν και ευρύτερα ζητήματα. Η άνοδος των θερμοκρασιών μεταβάλει τις πόλεις σε θερμικές νησίδες7 και οι επιπτώσεις στην παραγωγικότητα, την ποιότητα ζωής, και στην υγεία είναι τεράστιες: Σε έρευνά της η Allianz –η οποία ειρήσθω εν παρόδω, πριν ξεσπάσει η πυρκαγιά στον Έβρο, και πλημμυρίσει ο Θεσσαλικός κάμπος προσδιόριζε ήδη τις απώλειες του ΑΕΠ λόγω παρατεταμένου καύσωνα στο 0,9%– μιλάει για πτώση της παραγωγικότητας κατά 40% εφ’ όσον η θερμοκρασία ξεπεράσει τους 32οC, και 66,5% καθώς ξεπερνάει τους 38oC8. Σύμφωνα δε με τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Ανδρέα Φλουρή, το κόστος της θερμικής καταπόνησης των εργαζομένων ανέρχεται ετησίως για την Ελλάδα στα 1,6 δισ.€9. Και βέβαια είναι και οι επιπτώσεις στην υγεία του πληθυσμού, καθώς, οι παρατεταμένοι καύσωνες αποδεδειγμένα σχετίζονται με την αύξηση των καρδιακών παθήσεων, και των θανάτων από καρδιακή προσβολή10.
Πίνακας 1: Οι καύσωνες στην Αθήνα γίνονται πιο έντονοι και επίμονοι11
Η κλιματική αυτή αναταραχή, είναι γενική και πιέζει σύσσωμο το μοντέλο με ριζικές αλλαγές. Το ένα τους σκέλος αφορά στην αντιμετώπιση της ανόδου της θερμοκρασίας που θα συμβεί προσωρινώς ή όχι, πάντως ούτως ή άλλως· το άλλο, την μείωση των εκπομπών αυτών καθεαυτών.
Προσαρμογή στις νέες συνθήκες
Σε προηγούμενο δημοσίευμα12 αναφερθήκαμε στις αλλαγές που επιφέρει η κλιματική αναταραχή στις προτεραιότητες της πολιτικής, της κοινωνίας, και της οικονομίας: η ασφάλεια αποκτά μια έντονη περιβαλλοντική διάσταση, έννοιες όπως η ανθεκτικότητα και η θωράκιση περνούν στο προσκήνιο· ”πολιτικές της φροντίδας”, είτε περιβαλλοντικές είτε κοινωνικές αποκτούν σημαίνουσα θέση στην πολιτική ατζέντα, καθώς τα αντικείμενά τους αποκτούν καίρια σημασία για τη βιωσιμότητα των κοινωνιών: το βιώσαμε με τις πολιτικές υγείας και τον κορωνοϊό, τώρα, με την διαχείριση των δασών, τις ζητούμενες βέλτιστες πολιτικές στα αντιπλημμυρικά έργα, και τη διαχείριση των υδάτων.
Οι πολιτικές προσαρμογής στις νέες κλιματικές συνθήκες συνεπάγονται για την Ελλάδα μεγαλύτερη προσπάθεια, καθώς οι διαχρονικές παθογένειες της δημόσιας διοίκησης, τα ιδεολογικά και προγραμματικά κενά του πολιτικού συστήματος –και άρα των κυβερνήσεων που αναδεικνύονται μέσω αυτού– είναι μεγάλα και πολλαπλασιάζουν τις επιπτώσεις. Αυτός είναι ο λόγος που η Ελλάδα, εξ άλλου, καταβάλει το υψηλότερο κόστος/κάτοικο για την κλιματική αλλαγή (92€ την ίδια στιγμή που η Γαλλία πληρώνει 62€ και η Ιρλανδία 32€)13.
Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και στην περίπτωση της Θεσσαλίας. Ενώ η συζήτηση για την εντατικοποίηση της κλιματικής αλλαγής βρίσκεται διεθνώς στην πρώτη γραμμή της ημερήσιας διάταξης, ενώ οι δημοσιεύσεις και οι έρευνες για την σοβαρή κλιματική ευθραυστότητα της Θεσσαλίας έχουν ήδη πυκνώσει μέσα στην τελευταία δεκαετία, ο ίδιος ο Πρωθυπουργός μίλησε για «πολύ μεγάλη αναποδιά». Η οπτική των κρατούντων, δηλαδή, επιμένει στην προσέγγιση του γεγονότος ως έκτακτου. Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκε και ο Υπουργός Επικρατείας, Μάκης Βορίδης ο οποίος αναρωτήθηκε για το αν «θα κάνουμε αντιπλημμυρικά έργα για ένα φαινόμενο που εμφανίζεται μια φορά τα 1.000 ή κάθε 20 χρόνια».
“Οι τελευταίες εξελίξεις εκθέτουν και την διατροφική κυριαρχία της Ελλάδας, τις εξαγωγές της, το τουριστικό μοντέλο, την οργάνωση των μεγάλων πόλεων, ή της περιφέρειάς της. Όλα τα παραπάνω συνεπάγονται την εμφάνιση και την κλιμάκωση ενός οικολογικού πληθωρισμού ο οποίος ενδέχεται να ανασχέσει κάθε ανοδική τάση του μέσου και κατά κεφαλήν εισοδήματος, πιέζοντας έτι περαιτέρω τις μεσαίες και κατώτερες τάξεις.”
Εδώ όμως έχουμε να κάνουμε με την κλιματική αναταραχή ως νέα κανονικότητα. Και άρα το ζητούμενο δεν είναι μόνο η θωράκιση της Ελλάδας απέναντι στις επερχόμενες φυσικές καταστροφές, αλλά και η προσαρμογή της οικονομίας, της υπαίθρου και των πόλεών της, στις νέες συνθήκες. Πρόσφατη έρευνα της Διανέοσις (2021), εξάλλου, αναφέρει την αγροκτηνοτροφική δραστηριότητα της Θεσσαλίας, εκείνη του Νομού Θεσσαλονίκης, καθώς και την κτηνοτροφία της Κρήτης ως μερικές από τις κατ’ εξοχήν ευάλωτες δραστηριότητες της επιδείνωσης των κλιματικών συνθηκών14.
Οι τελευταίες εξελίξεις, επομένως, δεν φέρνουν στο προσκήνιο μόνον τις χρόνιες παθογένειες σε επίπεδο αντιπλημμυρικού σχεδιασμού, εφαρμογής της πολεοδομικής νομοθεσίας, συντονισμού των κρατικών φορέων, υδροκεφαλισμού του κράτους, αναποτελεσματικότητας της τοπικής αυτοδιοίκησης ή άθλιας ποιότητας και αστοχίας των δημόσιων έργων (που σχετίζεται και πάλι με την αποτυχία της δημόσιας διοίκησης να την διασφαλίσει). Το κυριότερο, εκθέτουν και την διατροφική κυριαρχία της Ελλάδας, τις εξαγωγές της, το τουριστικό μοντέλο, την οργάνωση των μεγάλων πόλεων, ή της περιφέρειάς της. Και σε οποιαδήποτε περίπτωση όλα τα παραπάνω συνεπάγονται την εμφάνιση και την κλιμάκωση ενός οικολογικού πληθωρισμού ο οποίος ενδέχεται να ανασχέσει κάθε ανοδική τάση του μέσου και κατά κεφαλήν εισοδήματος, πιέζοντας έτι περαιτέρω τις μεσαίες και κατώτερες τάξεις.
Η συζήτηση για τη Θεσσαλία, επομένως, δεν είναι δυνατόν να στηριχθεί μόνον στην αποκατάσταση των πληγεισών περιοχών. Οφείλει να πάρει ευρύτερες διαστάσεις, και να αφορά ριζικές μεταρρυθμίσεις όχι μόνο στο επίπεδο του κράτους, αλλά και της παραγωγής. Η ευκαιρία του Ταμείου Ανάκαμψης υπάρχει, ωστόσο, είναι μοναδική για την εξυγίανση του ελληνικού μοντέλου. Αν την χάσουμε, και απορροφήσουμε το Ταμείο τις πρακτικές που συνηθίζεται στους κοινοτικούς πόρους (κατανομή στους συνήθεις εργολάβους, έργα ρουτίνας ή βιτρίνας, ελάχιστη προστιθέμενη κοινωνική αξία, μηδενική αξιολόγηση επενδύσεων κ.ο.κ.) δεν θα έχουμε δεύτερη.
Μείωση των εκπομπών: η χαριστική βολή στην παγκοσμιοποίηση
Οσο για τη μείωση των εκπομπών, πρόκειται για ένα παγκόσμιο ζήτημα το οποίο χρήζει ειδικότερης συζήτησης.
Εδώ μπορεί να θιγεί μόνον περιληπτικά, και αξίζει ως προς αυτό να σημειώσουμε ένα πράγμα: στην πραγματικότητα η κλιμάκωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και άλλων αερίων που προκαλούν την ανθρωπογενή θέρμανση του πλανήτη (42%) κατά την τελευταία εικοσαετία, προέρχεται εκτός Δύσης. Το 68% των συνολικών υφιστάμενων εκπομπών αντιστοιχούν στην Ανατολική και την Κεντρική Ασία, τη Λατινική Αμερική, την Αφρική ή τη Μέση Ανατολή15.
Εδώ υπεισέρχεται η ετερογονία των σκοπών, για το ίδιο το περιβαλλοντικό κίνημα –τουλάχιστον στη Δύση. Γιατί τις προηγούμενες δεκαετίες θα πιέσει άμεσα ή έμμεσα, με ασφυκτικούς περιβαλλοντικούς περιορισμούς για την αποβιομηχάνιση, ενθαρρύνοντας επομένως την μεταφορά των βιομηχανιών στις περιοχές του πλανήτη που σήμερα ευθύνονται για τις εντονότερες εκπομπές. Η ”πράσινη μετάβαση” επομένως, επειδή στηρίχτηκε στην έξωση και όχι στην οικολογική αναβάθμιση της παραγωγικής διαδικασίας εν τέλει… επιτάχυνε και δεν καθυστέρησε την κλιματική αλλαγή.
Την ίδια στιγμή το τίμημα για την κατάπτωση των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων υπήρξε πολύ βαρύ: το ρήγμα στην κοινωνία και την δημοκρατία των ΗΠΑ ή της Δυτικής Ευρώπης που άνοιξε η αποβιομηχάνιση παραμένει ακόμα δίχως επούλωση. Τούτο αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το ότι δεν υπάρχει μία ”πράσινη μετάβαση”, αλλά πολλές και το ζήτημα που τίθεται αφορά στον εκδημοκρατισμό της περιβαλλοντικής πολιτικής: να μην κατανέμει τα οικολογικά βάρη άνισα, καταλήγοντας να προφυλάσσει μόνον μια ολιγαρχία που ζει σ’ έναν περιβαλλοντικά ενάρετο κόσμο ”πράσινου καταναλωτισμού” την ίδια στιγμή που η υπόλοιποι κοινωνία κλυδωνίζεται.
“Το γεγονός ότι οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου θα πρέπει να μειωθούν στα παραγωγικά και δημογραφικά κέντρα του πλανήτη, άρα και πια, έξω από τη Δύση, είναι το στοιχείο που φέρνει στα όριά του το κυρίαρχο μοντέλο εν γένει, ειδικότερα, το επίπεδο παγκοσμιοποίησης της παραγωγής που έχει επιτύχει.”
Σε οποιαδήποτε περίπτωση, πάντως, το στοίχημα αυτοπεριορισμού της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής θα κριθεί έξω από την Δύση. Εκεί που υφίστανται τα μεγέθη, ώστε οι μειώσεις να γίνουν αισθητές στο σύνολο, κι έτσι η άνοδος της θερμοκρασίας να καταλήξει κατά το δυνατόν μικρότερη.
Μέχρι τα τώρα, ο κόσμος έξω από τη Δύση παρέκαμπτε το ζήτημα. Η προεξάρχουσα Κίνα ισχυρίστηκε ουκ ολίγες φορές ότι η σωρευτική βλάβη που έχει επιφέρει στο περιβάλλον η Δύση είναι σοβαρότερη, επομένως τίθεται ζήτημα ”κλιματικής δικαιοσύνης”, ενώ, η επίκληση του περιβαλλοντικού ζητήματος από τη Δύση είναι προσχηματική προκειμένου να τεθούν φραγμοί στο άλμα που θα εντάξει τον υπόλοιπο πλανήτη στον ανεπτυγμένο κόσμο.
Η θέση αυτή καταρρίφθηκε από τις εξελίξεις στο εσωτερικό της ίδιας της Κίνας. Το δικό της αναπτυξιακό άλμα έχει προκαλέσει ήδη μια σφοδρή περιβαλλοντική κρίση στο εσωτερικό (το 80% των υδάτινων αποθεμάτων της είναι σοβαρά μολυσμένα, και η διάβρωση των εδαφών της καλπάζει) η οποία θέτει υπό αίρεση το κινεζικό θαύμα. Ακόμα και ο κορονοϊός, καθώς παραμένει ως επικρατέστερη ερμηνεία της προέλευσής του, εκείνη του ζωοτικού ιού, ο οποίος μεταφέρθηκε σταδιακά στον άνθρωπο, καθώς η κατασκευή του Φράγματος των 3 Φαραγγιών προκάλεσε εκτεταμένες περιβαλλοντικές ανατροπές, και ώθησε άγρια είδη προς ημιαστικά περιβάλλοντα. Επομένως, η οικολογική παράμετρος είναι αντιθέτως ζωτικό ζήτημα και για την περαιτέρω ανάπτυξη του μη δυτικού κόσμου.
Το γεγονός ότι οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου θα πρέπει να μειωθούν στα παραγωγικά και δημογραφικά κέντρα του πλανήτη, άρα και πια, έξω από τη Δύση, είναι το στοιχείο που φέρνει στα όριά του το κυρίαρχο μοντέλο εν γένει, ειδικότερα, το επίπεδο παγκοσμιοποίησης της παραγωγής που έχει επιτύχει.
Μετά τον κορωνοϊό, λοιπόν, και την ανάδυση του γεωπολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ Ευρασίας και Δύσης, η κλιματική αλλαγή με την επιτάχυνση που πραγματοποιεί σε αυτήν την δεκαετία, και κατά πάσα πιθανότητα και τις επόμενες μέχρι το μισό του αιώνα, δίνει την χαριστική βολή στο παγκόσμιο σύστημα έτσι όπως το γνωρίσαμε.
Η συζήτηση, επομένως, όλων αυτών των παραμέτρων οφείλει να λάβει τον χώρο που της αναλογεί στην δημόσια συζήτηση, τις ατζέντες των κομμάτων, και την πολιτική ζωή. Οι καιροί της περιβαλλοντικής αμεριμνησίας έχουν παρέλθει, και πλέον το ζήτημα εντάσσεται στις βασικές παραμέτρους επιβίωσης και βιωσιμότητας της χώρας.
1 Γιάννης Αγουρίδης, «Ελληνική Οικονομία, οι καταστροφές ξαναγράφουν τον προϋπολογισμό», Τα Νέα, 10/09/2023.
2 «Κλιματική αλλαγή: Η κρυφή βόμβα στον προϋπολογισμό», Οικονομικός Ταχυδρόμος, 08/09/2023.
3 WMO Global Annual to Decadal Climate Update (Target years: 2023-2027), 17 Μαΐου 2023. Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://reliefweb.int/report/world/wmo-global-annual-decadal-climate-update-target-years-2023-2027.
4 International Organization on Migration, “Climate Change and future Human Mobility”,Thematic Brief, n. 1, Νοέμβριος 2022.
5 David Wallace-Wells, The Uninhabitable earth: life after Warming, Tim Duggan Books, Νέα Υόρκη 2019, σελ. 58.
6 McKinsey Global Institute, A Mediterranean basin without a Mediterranean climate?, Case Study, Μάιος 2020. Διαθέσιμη στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.mckinsey.com/capabilities/sustainability/our-insights/a-mediterranean-basin-without-a-mediterranean-climate.
7 Νίκος Ντάσιος, «Πόλεις: Θερμικές νησίδες», ardin-rixi.gr, 21/07/2023.
8 Ελευθερία Κούρταλη, «Ο καύσωνας έκαψε 0,9% του ΑΕΠ», Καθημερινή, 9/8/2023.
9 «Θερμική καταπόνηση εργαζομένων: Η Ελλάδα χάνει 1,6 δισ. ευρώ ετησίως», Οικονομικός Ταχυδρόμος, 04.07.2023.
10 Dr. Lily Nedda Dastmalchi, «Rise in heart disease may be explained by extreme weather conditions: Study», ΑΒC News, 20/08/2022.
11 Founda, D.; Katavoutas, G.; Pierros, F.; Mihalopoulos, N. The Extreme Heat Wave of Summer 2021 in Athens (Greece): Cumulative Heat and Exposure to Heat Stress. Sustainability 2022, 14, 7766. https://doi.org/10.3390/su14137766.
12 Γιώργος Ρακκάς, «Μονιμοκρίση και πολιτικές της φροντίδας», Huffington Post, 07/09/2023.
13 «2,03 δισ., το κόστος ακραίων καιρικών φαινομένων στην Ελλάδα σε 5 χρόνια», Καθημερινή, 03/08/2023.
14 Kων/νος Καρτάλης, Χάρης Κοκκώσης, Κων/νος Φιλιππόπουλος, Αναστάσιος Πολύδωρος,
Καλλιρόη Λάππα, Θάλεια Μαυράκου, Ενσωματώνοντας την κλιματική αλλαγή στον μετασχηματισμό του αναπτυξιακού μοντέλου της Ελλάδας, Διανέοσις, Οκτώβριος 2021
15 IPCC, 2023: Climate Change 2023: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Core Writing Team, H. Lee and J. Romero (eds.)]. IPCC, Geneva, Switzerland, σσ. 4, 45. doi:10.59327/IPCC/AR6-9789291691647.