Στις 26 Οκτωβρίου, η Ορθόδοξη Εκκλησία γιορτάζει τον Άγιο Δημήτριο, ο οποίος έχει δώσει στο μήνα Οκτώβριο την προσωνυμία «Αι-Δημητριάτης» ή «Αι-Δημήτρης».
Σύμφωνα με την αγιολογική παράδοση, ο Άγιος Δημήτριος μαρτύρησε επί της εξουσίας του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Διοκλητιανού (284-305 μ.Χ.) ο οποίος είχε εξαπολύσει δριμείς διωγμούς εναντίον των Χριστιανών. Με παρακίνηση του βοηθού του Γαλέριου που υπήρξε μέλος της συστήματος διακυβέρνησης της Τετραρχίας και ως εκ τούτου υπεύθυνος για την Ανατολή, έλαβε χώρα ο πιο σκληρός διωγμός των Χριστιανών στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Ο Βίος του Αγίου
Ο Άγιος Δημήτριος γεννήθηκε το 280 στη Θεσσαλονίκη. Προερχόταν από ευσεβείς και επιφανείς Χριστιανούς γονείς και είχε πολλά χαρίσματα, σωματικά και πνευματικά. Η φήμη του έφθασε μέχρι τον Γαλέριο, ο οποίος εκτιμώντας τις αρετές του τον έκανε μέλος της Συγκλήτου της πόλης και τον διόρισε στρατηγό της Θεσσαλίας και ανθύπατο.
Ο νεαρός Δημήτριος, παρά τη θέση του, δεν σταμάτησε την δράση του, κατηχόντας τους συμπολίτες του στον Χριστιανισμό. Προσευχόταν στις συγκεντρώσεις στη Χαλκευτική στοά (cryptoporticus) της Ρωμαϊκής Αγοράς της Θεσσαλονίκης και ενίσχυε τους οικονομικά ανήμπορους συμπολίτες του. Δημώδες μεταβυζαντινό κείμενο για το «Μαρτύριον του Αγίου Ενδόξου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου του Μυροβλήτου» περιγράφει τη βαθιά θρησκευτική κατάνυξη που επικρατούσε στο ακροατήριο του.
Η δράση του έγινε γνωστή στον Γαλέριο, ο οποίος διέταξε τους στρατιώτες να τον συλλάβουν. Ζήτησε μάλιστα να συλληφθεί και να κλειστεί στις υπόγειες «καμάρες» που γειτόνευαν με το δημόσιο λουτρό. Σύμφωνα με τα αγιολογικά κείμενα, ο Δημήτριος κρατήθηκε έγκλειστος «περὶ τῶν καμίνων καμάρας (δημοσίου βαλανείου)», δηλαδή στα προπνιγεία (praefurnia) του ρωμαϊκού λουτρού.
Από το χώρο των φυλακών ο Δημήτριος εμψύχωσε το φίλο και μαθητή του Νέστορα, ο οποίος αντιμετώπισε τον μονομάχο Λυαίο. Αφού ο Νέστορας νίκησε τον Λυαίο, θανατώθηκε από τον Γαλέριο που θεώρησε την ήττα του Λυαίου ως προσωπική του ήττα. Όταν πληροφορήθηκε ότι ο Νέστορας ήταν μαθητής του Δημητρίου, διέταξε να φέρουν τον Δημήτριο μπροστά του για να αποκηρύξει την πίστη του. Ο Δημήτριος αρνήθηκε και με διαταγή του Γαλέριου θανατώθηκε στις υπόγειες φυλακές πιθανότατα το 306 μ.Χ. σε ηλικία 36 ετών.
Μετά τον θάνατό του, οι υπόλοιποι Χριστιανοί τον έθαψαν την ίδια ή την επόμενη νύχτα πρόχειρα στον ίδιο χώρο, όπου άρχισε να αναβλύζει μύρο, γι′ αυτό και ο Δημήτριος έλαβε το προσωνύμιο Μυροβλήτης. Στο τόπο του μαρτυρίου του εκτίσθηκε ένας μικρός ναός το 313 αφιερωμένος στο όνομά του. Το 324 στον ίδιο τόπο ανεγέρθηκε μία τρίκλιτη Βασιλική και το 413 κτίστηκε μία μεγαλύτερη. Η σημερινή μορφή του Ναού ανάγεται στο 1950.
Η αγιολογική παράδοση θέλει τον μαθητή του, Λούπο, να μαζεύει το αίμα του Αγίου Δημητρίου, το δαχτυλίδι και τον χιτώνα του, και να διενεργεί θαύματα. Τη δράση του πληροφορήθηκε ο Γαλέριος και ζήτησε να τον αποκεφαλίσουν.
Από τη συγκεκριμένη παράδοση, η οποία είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στη χριστιανική πίστη, καθολική και ορθόδοξη, άντλησε την έμπνευσή του και ο συγγραφέας Λόιντ Ντάγκλας το 1942 όταν έγραψε το ιστορικό μυθιστότημα «Ο Χιτών» που αναφέρεται στην ιστορία ενός Ρωμαίου αξιωματικού, του Μάρκελλου, που έλαβε μέρος στην σταύρωση του Χριστού. Το μυθιστόρημα γυρίστηκε ταινία το 1953 με τίτλο The Robe για να ακολουθήσει το 1954 το θρησκευτικό δράμα και σίκουελ της αρχικής ιστορίας με τίτλο: Demetrius and the Gladiators, το οποίο αναφέρεται στις μάχες ενός Χριστιανού σκλάβου με το όνομα Δημήτριος στις ρωμαϊκές αρένες.
Η μνήμη των δυο μαθητών του Αγίου Δημητρίου, Νεκτάριου και Λούπου, τιμάται από την εκκλησία μας στις 27 Οκτωβρίου.
Πολιούχος και προστάτης της Θεσσαλονίκης
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη ήταν ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Αριστείδη Μέντζο και το βιβλίο του «Το προσκύνημα του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης στα βυζαντινά χρόνια», τα λείψανα του αγίου δεν ήταν μόνον αντικείμενα αλλά και χώμα ποτισμένο με αίμα (λύθρον), το οποίο κάποτε φυλασσόταν στο σκευοφυλάκιο του ναού της Αγίας Σοφίας της Θεσσαλονίκης.
Σ′ αυτό συνηγορεί και η μαρτυρία ότι ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527-565) αναζητούσε τα λείψανα του Αγίου Δημητρίου, που σημαίνει ότι ήταν γνωστή η ύπαρξη λειψάνων. Η προσκύνηση χώματος-λύθρου συνδέεται με τον Άγιο Δημήτριο από τα πρώτα χρόνια της λατρείας του μέχρι τον 20ο αιώνα στη Θεσσαλονίκη. Η κάρα του αγίου αφαιρέθηκε από το ναό του, από τους Νορμανδούς κατακτητές το 1185, για να καταλήξει σε Ιταλικό μοναστήρι και να επιστρέψει πολύ αργότερα στην Ελλάδα.
Η σημασία που έδιναν οι Βυζαντινοί στην εορτή του Αγίου διαφαίνεται και από τον πολιτιστικό θεσμό των Βυζαντινών Δημητρίων. Ο θεσμός είχε την προέλευσή του στην παράδοση να ανταλλάσσονται τα προϊόντα της ενδοχώρας με τα θαλασσινά. Ας μη λησμονούμε πως η Θεσσαλονίκη υπήρξε η δεύτερη εμπορική και βιοτεχνική πόλη της Ανατολικής Αυτοκρατορίας.
Τα καραβάνια κατέφθαναν με ποικιλία εμπορευμάτων και βιοτεχνικών ειδών. Στο λιμάνι και στην αγορά υπήρχαν διαθέσιμα τρόφιμα, υφάσματα, λάδια, κρασιά από την Ιταλία και την Ισπανία, σαπούνια από τη Βενετία, ακόμη και δέρματα και χαβιάρι από τη Ρωσία και πολύτιμοι λίθοι, χρυσός και ασήμι. (Φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Δημητρίων οι Θεσσαλονικείς μετέδωσαν στους σλαβόφωνους Χριστιανούς την αγάπη για τον Άγιο Δημήτριο.)
Τα «Δημήτρια» πραγματοποιούνταν κατά τις ημέρες εορτασμού της μνήμης του πολιούχου της Θεσσαλονίκης Αγίου Δημητρίου και είχαν θρησκευτικό αλλά και εμπορικό χαρακτήρα. Παράλληλα όμως ο λαός της πόλης κατά τα «Δημήτρια» έβρισκε πολλές διασκεδάσεις και ευκαιρίες ψυχαγωγίας με σχοινοβάτες, γελωτοποιούς, μίμους και θεατρίνους οι οποίοι γύριζαν τις αγορές και τις γειτονιές. Επίσης κατά τη γιορτή, σύμφωνα με τις πηγές, παρουσιάζονταν θεατρικά έργα του αρχαιοελληνικού δραματολογίου καθώς και διαλέξεις φιλοσόφων και λογίων.
Η πανήγυρη με την ονομασία αυτή άκμασε τον 14ο αιώνα, τον επονομαζόμενο και «χρυσό αιώνα» της Θεσσαλονίκης. Η ακμή αυτή επιβραδύνθηκε ιδιαίτερα από την πολιορκία των Οθωμανών, από το 1422 έως και το 1430, χρονιά άλωσης της πόλης. Αναβίωσε ως πλαίσιο πολιτιστικών εκδηλώσεων από το 1966 και μέχρι σήμερα αποτελεί τον κορυφαίο πολιτιστικό θεσμό του Δήμου Θεσσαλονίκης.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος ως προστάτης της Θεσσαλονίκης φρόντισε για τη διάσωση της.
Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της βυζαντινής Θεσσαλονίκης τον Οκτώβριο του 1207 από τους βούλγαρους, ο ηγεμόνας των Βουλγάρων Ιωαννίτζης (γνωστός ως Καλογιάν ή Καλογιάννης ο Ρωμαιοκτόνος πέθανε αιφνιδίως με τις συνθήκες του θανάτου του να είναι αβέβαιες. Ο Ακροπολίτης αναφέρει ότι πέθανε από πλευρίτιδα. Ωστόσο ο ίδιος κατέγραψε επίσης μια φήμη που υποστήριζε ότι «ο θάνατος (του Καλογιάν)προκλήθηκε από θεϊκή οργή, γιατί του φάνηκε ότι ένας οπλισμένος άντρας εμφανίστηκε μπροστά του στον ύπνο του και χτύπησε την πλευρά του με ένα δόρυ».
Θρύλοι για παρέμβαση του Αγίου Δημητρίου υπέρ της πολιορκημένης πόλης στην πραγματικότητα εμφανίστηκαν λίγο μετά το θάνατο του Καλογιάν. Ο Ρομπέρ ντε Κλαρί έγραψε ήδη πριν από 1216 ότι ο ίδιος ο άγιος ήρθε στη σκηνή Καλογιάν και «τον χτύπησε με μια λόγχη», προκαλώντας το θάνατό του.
Ο Στέφανος Νεμάνιτς (Μεγάλος Πρίγκιπας της Σερβίας ο ο οποίος έγραψε το έργο «Η ζωή του Στέφανου Νεμάνια», μια βιογραφία του πατέρα του) κατέγραψε τον ίδιο μύθο το 1216 στο βίο αγίων. Ο λόγιος Ιωάννης Σταυράκιος, που συνέλεξε τους θρύλους για τον Αγιο Δημήτριο στα τέλη του 13ου αιώνα, κατέγραψε ότι ένας ιππέας πάνω σε άσπρο άλογο χτύπησε Καλογιάν με μια λόγχη.
Ο Καλογιάν, συνέχισε ο Σταυράκιος, συσχέτισε τον επιτιθέμενο με το Μανάστρα, διοικητής των Κουμάνων μισθοφόρων του, που ως εκ τούτου έπρεπε να φύγει πριν από το θάνατο του Καλογιάν. Ο μύθος αυτός απεικονίστηκε στους τοίχους πάνω από πέντε ορθόδοξων εκκλησιών και μοναστηριών. Για παράδειγμα, μια τοιχογραφία στη Μονή Ντετσάνι ( σερβική Μονή που βρίσκεται στο Κόσοβο) απεικονίζει τον Άγιο Δημήτριο να σκοτώνει τον Τσάρο Σκαλογιάν. Ανάλογη εικόνα, όπου ο Άγιος Δημήτριος πάνω σ΄ένα κόκκινο άλογο, λογχίζει τον Ιωαννίτζη έξω απο τα τείχη της Θεσσαλονίκης, διατίθεται στο Μουσείο Clinton Μασαχουσέτης.
Σύμφωνα με τον Τίτο Παπαμαστοράκη, ιστορικό τέχνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου, στο άρθρο του «Ο Άγιος Δημήτριος και τα άλλα παλικάρια» (Καθημερινή - Οκτώβριος 2001) παλικάρια που πορεύονται προς μεγάλους κινδύνους με στόχο να τους εκμηδενίσουν και να προστατέψουν μια κοινωνική ομάδα και στη συνέχεια αφηρωϊζονται, υπάρχουν στη συλλογική μνήμη κάθε κοινωνίας. Οι διαχρονικοί αυτοί ήρωες είναι καταρχής και κυρίως στρατιώτες, όπως ο Άγιος Δημήτριος, ο Άγιος Γεώργιος και ο Άγιος Θεόδωρος. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Παπαμαστοράκη δεν τριγυρίζει σκοτώνοντας δράκους και θηρία και σώζοντας βασιλοπούλες, αλλά μένει συνεχώς στην πόλη του και την προστατεύει.
Η εορτή του Αγίου ως ορόσημο του χειμώνα
Όπως μας αναφέρουν οι Στράτος Θεοδοσίου και Μάνος Δανέζης: «Η γιορτή αυτή, που θεωρείται από το λαό μας ορόσημο του χειμώνα, συνδυάζεται με τη γιορτή του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου. Στο γεωργικό καλαντάρι οι δυο αυτές γιορτές αποτελούν τις χρονικές τομές που χωρίζουν το έτος σε δυο ίσα μέρη, στο χειμερινό και στο θερινό εξάμηνο αντίστοιχα».
Δεν είναι τυχαίο μάλιστα πως σύμφωνα με τη ρωσική παράδοση τη ημέρα του Αγίου Δημητρίου ο χειμώνας σκαρφαλώνει στο φράχτη ενώ οι Βούλγαροι θεωρούν ότι ο Άγιος Δημήτριος τινάζει τα γένια του και έρχονται τα χιόνια, καθώς κοντά στη γιορτή του εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια του χειμώνα.
Έως και τα μέσα του 20ου αιώνα, οι νομάδες ποιμένες της ελληνικής υπαίθρου, όπως οι Βλάχοι και οι Σαρακατσάνοι, όριζαν τις εποχικές μετακινήσεις των ποιμνίων τους το φθινόπωρο και την άνοιξη με βάση τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου και του Αγίου Γεωργίου αντίστοιχα.
Στην αρχαιότητα, οι εποχικές αυτές μετακινήσεις των ποιμνίων ορίζονταν από γιορτές του Απόλλωνα την ίδια περίπου εποχή, όπως τα Θαργήλια την άνοιξη και τα Πυανόψια το φθινόπωρο όπως αναφέρει ο συγγραφέας Noel Robertson στο «The Concept of Purity in Greek Sacred Laws».
Τα Πυανόψια ή Πυανέψια ήταν γιορτή στην αρχαία Αθήνα προς τιμήν του Απόλλωνα με αναίμακτη θυσία καρπών και φρούτων, των πρώτων καρπών μετά τη συγκομιδή. Η γιορτή γινόταν στις 7 του ομώνυμου μήνα, ο οποίος αντιστοιχούσε περίπου στη χρονική περίοδο μεταξύ Οκτωβρίου και Νοεμβρίου.
Η ετυμολογία της λέξης σημαίνει «ημέρα της φασολάδας» (πύανα/κύανα, κύαμοι=κουκιά). Οι Αθηναίοι έβραζαν κάθε είδους όσπρια μαζί με κριθάρι και κάναν φασολάδα, από την οποία προσέφεραν μια πιατέλα στον θεό Απόλλωνα, τον Ήλιο, την Αθηνά και τις Ώρες.
Η σχέση όμως του Αγίου Δημητρίου με τις γη και τη συγκομιδή προέρχεται από το όνομά του. Το όνομα Δημήτριος προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό όνομα της θεάς Δήμητρας. Δημήτριος σημαίνει ο «αφιερωμένος στη Δήμητρα», τη θεά των γεωργικών εργασιών, της γονιμότητας και του γάμου στην αρχαιοελληνική μυθολογία.
Η επικρατέστερη ετυμολογική άποψη θεωρεί ότι η λέξη Δήμητρα (Δημήτηρ στα Αττικά, Δαμάτηρ στα Δωρικά) είναι σύνθετη και σημαίνει Μητέρα γη, προέρχεται από τη λέξη Μήτηρ (Μάτηρ στα Δωρικά) που έχει πρώτο-ινδο-ευρωπαϊκή ριζά méh₂tēr (Μητέρα) και τη λέξη Δα που αντιστοιχεί στην Αττική λέξη Γη.
Άξιο αναφοράς είναι και το γεγονός πως σύμφωνα με την παράδοση, κυρίως των σλαβόφωνων περιοχών, την παραμονή της εορτής του Αγίου Δημητρίου, όπου έχουμε και την εναλλαγή των εποχών, οι μάγισσες μπορούσαν να κάνουν μάγια και να κατεβάσουν το φεγγάρι από τον ουρανό (την παράδοση αυτή με το κατέβασμα του φεγγαριού τη συναντάμε και στη λαογραφία της Θεσσαλίας σύμφωνα με τον Νικόλαο Πολίτη, αλλά δεν αναφέρεται στην παραμονή του Αγίου Δημητρίου, αλλά στο ολόγιομο φεγγάρι πάνω από το θεσσαλικό κάμπο).
Κατά μια άλλη παράδοση, οι ψυχές την ημέρα της γιορτής του Αγίου επιστρέφουν στους τάφους τους, γι΄αυτό και το Σάββατο πριν από τη γιορτή του Αγίου έχει καθιερωθεί ως Ψυχοσάββατο. Αν και η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει καθορίσει δύο Ψυχοσάββατα το ένα πριν από την Κυριακή της Απόκρεω και το άλλο πριν από την Κυριακή της Πεντηκοστής, σε Μακεδονία και Θράκη δημιούργησε ένα ακόμη ψυχοσάββατο. Αυτό του Αγίου Δημητρίου. Ονομάζεται έτσι γιατί τελείται το Σάββατο πριν από την εορτή του Αγίου Δημητρίου.
Σύμφωνα με τον Ιωάννη Φουντούλη ( διαπρεπή λειτουργιολόγο και καθηγητή Λειτουργικής και Ομιλητικής της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ.) , η εορτή του Αγίου Δημητρίου είναι το χρονικό σημείο όπου οι κτηνοτρόφοι κατεβάζουν τα ζωντανά από τα ψηλά βουνά στις περιοχές που θα ξεχειμωνιάσουν.
Συνήθως κτηνοτρόφοι και γεωργοί εξαιτίας της απασχόλησης τους δεν προλάβαιναν τα δυο άλλα ψυχοσάββατα. Έτσι αναζητούσαν χρονική στιγμή και ευκαιρία να προσευχηθούν στην Εκκλησία για τους κεκοιμημένους τους. Λίγες ημέρες πριν την μεγάλη εορτή του Αγίου Δημητρίου ήταν το καλύτερο χρονικό διάστημα. Σιγά σιγά επεκτάθηκε και καθιερώθηκε σε Μακεδονία και Θράκη.
Επίσης, η εορτή του Αγίου Δημητρίου είχε ιδιαίτερη σημασία για να μαζευτεί όλη η οικογένεια και να τιμήσει τους νεκρούς της, διότι τις ημέρες εκείνες συνέβαινε ο παραδοσιακός γυρισμός των μαστόρων στις οικογενειακές εστίες, προκειμένου να ξεχειμωνιάσουν και να επιστρέψουν στις εργασίες τους με την έλευση της άνοιξης.
Σήμερα πλέον ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει αλλάξει τις συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα των Ελλήνων, μετατρέποντας τις παλαιότερες αγροτικές κοινωνίες σε αστικές. Αυτό όμως δεν εμποδίζει τις νοικοκυρές να ετοιμάσουν την παραμονή του Αγίου Δημητρίου τα σπίτια για το χειμώνα, στρώνοντας χαλιά και βγάζοντας τα χειμερινά ρούχα. Όπως δεν εμποδίζει και τους Θεσσαλονικείς να τιμήσουν τον Άγιο της πόλης τους.
Χρόνια Πολλά Θεσσαλονίκη!