Ομηρία
Η συλλογική εμπειρία στο σύγχρονο ελεύθερο βίο μας είναι σημαδεμένη από την καταπίεση που ασκεί το κράτος σε βάρος του λαϊκού σώματος, του έθνους. Η φορολογία, η γραφειοκρατία, η διεκπεραίωση των υποθέσεων με διαμεσολάβηση «γνωστού», η πρόσληψη του κράτους από τον πολίτη ως μέσου επαγγελματικής αποκατάστασης μέσω του διορισμού, αλλά και η διαχείριση από το κράτος σε κεντρικό επίπεδο με βάση συμφέροντα και υποδείξεις ξένων παραγόντων και όχι της χώρας, είναι χαρακτηριστικά εμπεδωμένα πια στο DNA μας. Κάθε ενέργειά μας, κάθε προσπάθεια, πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψη της τα παραπάνω. Τα αυτονόητα για το πώς πρέπει μια Διοίκηση, μια Κυβέρνηση, ένα Κράτος να ενεργούν απέναντι στους εντολείς των είναι στη δική μας περίπτωση ζητούμενα απόμακρα, θεωρητικά μόνο, και σε επίπεδο γενικών αρχών και κατευθύνσεων, όχι σε ένα πεδίο της κοινωνικής τριβής όπου με την κατάλληλη πίεση θα εφαρμοστούν.
Γι’ αυτό κι όταν οι συμπατριώτες μας πετυχαίνουν στο εξωτερικό, αυτό αποδίδεται, πέρα από το δαιμόνιο της φυλής και τον ελληνικό τρόπο προσέγγισης των πραγμάτων, και στην απουσία των ανασταλτικών παραγόντων που θέτει το εδώ κράτος. Αυτό αφορά τους ξενιτεμένους Έλληνες αλλά και κάθε δραστηριότητα που, ακόμα κι αν η διαχείρισή της γίνεται στην Ελλάδα, δεν υπόκειται στον κρατικό έλεγχο. Εμβληματικό παράδειγμα του τελευταίου αποτελεί η ναυτιλία.
Όπως προαναφέρθηκε, η καταπίεση του συστήματος εκδηλώνεται σε ατομικό και συλλογικό/συνολικό επίπεδο: Επηρεάζει την καθημερινότητα κάθε συναλλασσόμενου με το κράτος, καθενός υποκειμένου στη δικαιοδοσία του, και επηρεάζει και τη συμπεριφορά του ίδιου του κράτους στις διεθνείς του σχέσεις.
Ο μιθριδατισμός που έχει αναπτύξει το λαϊκό σώμα στην κατάσταση αυτή, καταλήγει στη θεώρηση κάθε προσπάθειας δράσης πέραν του φαύλου αυτού κύκλου ως ματαιοπονίας· προκρίνεται η δράση εντός του συστήματος, με καταφυγή στο πολιτικό, κοινωνικό ή διοικητικό μέσο, η παράκαμψή του με πράξεις στα μουλωχτά παραβίασης του συστήματος, που οδηγούν σε μεγαλύτερη τελικά εξάρτηση από αυτό, προκειμένου να επιτευχθεί ατιμωρησία ή να πέσουμε στα μαλακά όταν μας τσακώσουν και σε εμπέδωση της εξάρτησης από το κύκλωμα των «γνωστών». Εννοείται ότι το ίδιο το σύστημα φροντίζει να διατηρεί τα εμπόδια και να δημιουργεί κι άλλα, ώστε να κρατά σε ομηρία τον πολίτη.
Κάτω το κράτος ή ένα δικό μας κράτος;
Να ξεκαθαρίσουμε κάτι: η τραυματική μας εμπειρία από το κράτος (μας), δεν σημαίνει πως πρέπει να το καταλύσουμε. Πρέπει να του αντισταθούμε με συγκεκριμένο τρόπο, που θα αναιρεί την ανασταλτική λειτουργία του και θα το μεταλλάξει σε μια κατεύθυνση λειτουργίας υπέρ των εντολέων του, ενώνοντάς το με το λαϊκό σώμα, να το αλώσομε.
Η αντίστασή μας λοιπόν οφείλει να λειτουργήσει με βάση αυτά τα δεδομένα. Κι επειδή χρειαζόμαστε κράτος κι η προσπάθεια άλωσής του δεν περιορίζεται σε μια μεγάλη νύχτα, ούτε καν σε μιαν εκλογική νίκη, αλλά είναι ένας διαρκής αγώνας ενάντια σε μηχανισμούς και παγιωμένες καταστάσεις, κι επειδή οι δυνάμεις μας δεν είναι ακόμα επαρκείς, αυτό που απαιτείται είναι μια τακτική αποδυνάμωσης των μηχανισμών που λειτουργούν παρεμποδιστικά, και οργάνωσης κι επιβίωσής μας εκτός αυτών. Από τώρα, κάθε στιγμή, σε κάθε επίπεδο.
Επιθυμητό αποτέλεσμα των ενεργειών μας είναι η αναίρεση των παγιωμένων καταστάσεων. Και κινητήριος δύναμη η υλοποίηση του αυτονόητου, του να καταστεί το κράτος η προέκταση του εαυτού μας, να ταυτιστούμε με αυτό καθώς θα νοιώθουμε πια ότι λειτουργεί για μας κι όχι εναντίον μας.
Για να γίνει αυτό, πρέπει να λειτουργήσομε ενωμένοι. Και να ξεκινήσομε από κάπου, σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας και προσπάθειας. Στην αρχή λίγοι, που θα πληθαίνουν όσο προχωρά η διαδικασία αυτή. Μια διαδικασία κατ’ εξοχήν πολιτική, με την έννοια της παρέμβασης στο δημόσιο βίο συνολικά, σε κάθε πτυχή του, σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Ένα θεσμικό αντάρτικο
Μέχρι να αλώσει το κράτος, ο ελληνικός λαός θα υφίσταται την καταπίεση και τα εμπόδια που αυτό του θέτει, οφείλει λοιπόν να τα αντιμετωπίσει εδώ και τώρα, για να επιβιώσει και να συνεχίσει να δημιουργεί (και να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση βέβαια). Πρέπει λοιπόν να υποκαταστήσει το κράτος όπου και σε όποιο βαθμό αυτό είναι εφικτό.
Αυτό μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, που θα προσδιορίζει η φύση κάθε τομέα στον οποίο θα επεμβαίνομε. Κάποιες γενικές σκέψεις δράσης, που η πράξη θα δοκιμάσει, θα δικαιώσει, θα απορρίψει, θα μεταβάλει, θα εμπλουτίσει, μπορεί να είναι και οι εξής:
Δίκτυα πληροφόρησης
Η μικρομεσαία δομή της ελληνικής κοινωνίας είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της, στο οποίο οφείλει πολλά θετικά στοιχεία. Συγχρόνως όμως, παρουσιάζει κάποια ζητήματα όταν αναζητούνται κρίσιμα μεγέθη που να επιτρέπουν ορισμένες δραστηριότητες. Εκεί, μπορεί η δημιουργία δικτύων που θα ενώνουν τους ενδιαφερόμενους σε κάποια κοινή δράση να αναιρέσει τις αδυναμίες που μπορεί να παρουσιάζει καθένας μόνος του.
Στο επίπεδο αυτό, οι ενδιαφερόμενοι να δημιουργήσουν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες και τεχνογνωσία που κανονικά θα έπρεπε να παρέχει το κράτος. Αυτό το κενό υποκαθιστά εδώ η συλλογική δράση των δικτύων πληροφόρησης.
Δίκτυα δράσης
Σε ένα άλλο επίπεδο, οι συνέργειες μεταξύ των πολιτών μπορούν να πάρουν απτό περιεχόμενο· είτε έρχονται ως εξέλιξη της λειτουργίας των δικτύων πληροφόρησης είτε αυτόνομα, περνούν στην υλοποίηση πρακτικών που ανεβάζουν εκθετικά την αποτελεσματικότητά τους σε όποιες προσπάθειες γίνονται.
Μπορούν να αφορούν τα πάντα: προμήθεια επαγγελματικού εξοπλισμού για κοινή χρήση· από κοινού διαπραγμάτευση με αγοραστές για διάθεση κρίσιμης ποσότητας προϊόντων, με παρόχους υπηρεσιών στο κομμάτι της μεταποίησης και της τυποποίησης. Καλύπτουν εδώ την έλλειψη κρατικής μέριμνας για άρση των αδυναμιών του μικρού μεγέθους των εκμεταλλεύσεων, και υποκαθιστούν την κρατική δράση.
Δίκτυα αλληλεγγύης
Στη σφαίρα της κοινωνικής δράσης, οι πολίτες μπορούν να προχωρήσουν σε πράξεις υποστήριξης των αδύναμων και ευπαθών συμπολιτών τους με συντονισμένες ενέργειες, από την προμήθεια ειδών πρώτης ανάγκης μέχρι την εύρεση εργασίας, καταλύματος και την επιμόρφωση ανθρώπων που χρειάζονται δεξιότητες για να ξαναμπούν στην αγορά εργασίας, ως υπάλληλοι ή και φτιάχνοντας κάτι δικό τους. Ο εθελοντισμός είναι εδώ κυρίαρχος και μπορεί να υποκαταστήσει την ανεπάρκεια του κράτους σε αυτό τον τομέα.
Μια προσπάθεια που δεν προϋποθέτει κρίσιμη μάζα για να ξεκινήσει
Τα δίκτυα αυτά δεν είναι κλειστά· μπορεί να ξεκινήσουν από ελάχιστους που αλληλοϋποστηρίζονται στοιχειωδώς και στην πορεία να μεγαλώσουν προσελκύοντας κι άλλους, δημιουργώντας ένα πόλο δράσης.
Δεν είναι μορφές πολιτικού ακτιβισμού, αν και η δράση τους είναι εκ του αποτελέσματος πολιτική· δεν έχουν πολιτική στόχευση αλλά επεμβαίνουν στην οργάνωση της παραγωγής, της καθημερινότητας, της ζωής των συμμετεχόντων σε αυτά, και ωφελούν περισσότερους.
Τα δίκτυα δεν έχουν συγκεκριμένη σύνθεση και μπορεί να είναι ασύμβατα ή επάλληλα· άλλοι μπορεί να συμμετέχουν σε ένα δίκτυο που ανταλλάσσει πληροφορίες για μια καλλιέργεια, άλλοι σε ένα δίκτυο που κάνει συμβουλευτική σε όποιον προσπαθεί να επιδοτηθεί ή να εξαγάγει την παραγωγή του, άλλοι σε μια προσπάθεια για την απομάκρυνση μιας κεραίας κινητής τηλεφωνίας κοκ. Και στα παραδείγματα αυτά μπορεί κάποιοι να συνυπάρχουν σε ένα δίκτυο και σε άλλο όχι.
Χαρακτηριστικό εδώ είναι ο εθελοντισμός και η επέμβασή του σε τομείς της εκδήλωσης της παραγωγικής και όχι μόνο δραστηριότητας. Η διάθεση των εμπλεκομένων να συνεισφέρουν με τις επί μέρους γνώσεις, δυνάμεις, δράση και εμπειρίες τους και να τις μοιραστούν με αυτούς που τις χρειάζονται (ή και την κοινωνία, τοπική ή ευρύτερη) με αμοιβαίο συνήθως όφελος.
Μπορεί να είναι άνθρωποι που ήδη έχουν παρόμοια εμπειρία, που κατέχουν τη διαδικασία. Το βασικό είναι να υπάρχουν κάποιοι που γνωρίζουν και θέλουν να μοιραστούν κάποια γνώση που έχουν, και κάποιοι που έχουν ένα όραμα και χρειάζονται γνώση ή/και κινητοποίηση για να το υλοποιήσουν και τη διάθεση για συλλογική δράση.
Τα δίκτυα μπορούν να είναι άτυπα ή να έχουν κάποια μορφή· Μπορεί να επιτελούν τη λειτουργία τους με μερικά τηλεφωνήματα ή συναντήσεις σε καφενεία, να λαμβάνουν θεσμικές μορφές όπως ομάδα παραγωγών, εταιρεία, να είναι ανεπίσημες, όπως συνιδιοκτησία στην πράξη υλικών κι εξοπλισμού που στα χαρτιά φαίνεται να ανήκει σε έναν, ομάδα σε κοινωνικά δίκτυα που συνεννοείται για θέματα κοινού ενδιαφέροντος κλπ.
Τα δίκτυα ως μέσα άσκησης υψηλής πολιτικής στην πράξη
Τα δίκτυα δεν έχουν προκαθορισμένους στόχους ή συγκεκριμένα στοχευμένη αποτελεσματικότητα· το καθένα δραστηριοποιείται εκεί που κρίνει πως υπάρχει ανάγκη, ανάλογα με την διαθεσιμότητα των εμπλεκομένων, και επεκτείνεται μέχρι εκεί που το επιτρέπουν οι υποκειμενικές του δυνατότητες και οι αντικειμενικές συνθήκες.
Για παράδειγμα, δε μπορεί να χορηγήσει άδειες εξαγωγής προϊόντων, αφού η διαδικασία τούτη αποτελεί κρατικό προνόμιο, αλλά μπορεί συμβουλευτικά να βοηθήσει τους ενδιαφερόμενους να ετοιμάσουν ένα πλήρη φάκελο που θα επιτρέψει την απρόσκοπτη και ταχεία διεκπεραίωση της σχετικής διαδικασίας. Δε θα ασκήσει αμυντική ή εξωτερική πολιτική αλλά θα μαζέψει χρήματα για την αγορά αμυντικών συστημάτων. Θα μπορεί να βοηθήσει μη εξοικειωμένους με τη γραφειοκρατία παραγωγούς ή τεχνίτες να εκμεταλλευτούν τις δυνατότητες απόκτησης εξοπλισμού μέσω προγραμμάτων, στη βάση εθελοντικής πλατφόρμας αλληλοενημέρωσης.
Και οι ίδιοι θα μπορούν να αποφασίσουν να χρησιμοποιούν από κοινού τον εξοπλισμό αυτόν, εκ περιτροπής, ανάλογα με τις ανάγκες μιας μικρής εκμετάλλευσης, της οποίας ο κύκλος εργασιών δε θα δικαιολογούσε πιθανόν την απόκτηση και πλήρη χρήση και απόσβεση ενός εξοπλισμού προορισμένου να εξυπηρετήσει μόνο την ίδια.
Η λειτουργία και ο ρόλος των δικτύων μπορεί να ποικίλει λοιπόν, ανάλογα τις ανάγκες που προορίζονται να καλύψουν. Από μια μικρή παρέα σε τοπικό επίπεδο μέχρι πολυπλόκαμα σχήματα συνεργασίας και δράσης σε περισσότερα επίπεδα, από την παραγωγή μέχρι την κοινωνική παρέμβαση.
Η λειτουργία τους είναι πάντα όμως μια προβολή κρατικής λειτουργίας, τί θα κάναμε εμείς αν ήμασταν το κράτος και βέβαια η εμπειρία αυτή θα εφαρμοστεί όταν το αλώσουμε. Αλλά ήδη, και δίχως να το καταλάβομε, θα το έχομε υποκαταστήσει σε μεγάλο βαθμό, θα έχομε μειώσει την εξάρτησή μας από αυτό στα απολύτως απαραίτητα.
Τα δίκτυα μπορούν ακόμα να αποτελέσουν το όχημα για την άσκηση ουσιαστικής πολιτικής σε θέματα που αποτελούν κεντρικούς στόχους μιας εναλλακτικής προσέγγισης. Για παράδειγμα, μια πολιτική παραγωγικής ανασυγκρότησης, λειτουργεί ενάντια στην παρασιτική δομή της ελληνικής οικονομίας. Αυτή, πέρα από επί μέρους προσπάθειες στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα, πρέπει να αντιμετωπίσει και το ζήτημα της χρηματοδότησης των προσπαθειών αυτών.
Εδώ τα δίκτυα θα μπορούσαν να ασκήσουν πολιτική μέσα από μια λαϊκής βάσης εταιρεία μικροχρηματοδοτήσεων, το θεσμικό πλαίσιο για την οποία ήδη υπάρχει. Μια τέτοια συλλογική προσπάθεια, θα έδιδε συγκεκριμένη κατεύθυνση στη χρηματοδότηση αποκλειστικά παραγωγικών δραστηριοτήτων. Εδώ, τα μικρά μεγέθη της ελληνικής οικονομίας βρίσκουν δικαίωση και στήριγμα.
Υποκατάσταση του κράτους
Από τη στιγμή που δύο άνθρωποι αρχίζουν να συνεννοούνται προς αυτή την κατεύθυνση, δημιουργείται μια δομή που προχωράει, παράλληλα κι ανεξάρτητα από τις κρατικές διαδικασίες. Μέσα από λάθη κι εμπειρίες, χτίζει ένα μηχανισμό, που όσο πληθαίνει η ομάδα τόσο εξαπλώνεται. Φτιάχνει στο δικό του επίπεδο και μέτρα μιαν άλλη δομή, που λειτουργεί ανεξάρτητα από το κράτος, αφού αυτά που θα ζητούσε από εκείνο τα δημιουργεί η ίδια, οι άνθρωποι που την αποτελούν.
Όσο βαθαίνει η λειτουργία αυτή, τόσο εμπεδώνεται η αυτονομία της ως μηχανισμού κι επιτυγχάνεται η απαγκίστρωσή της από το κράτος. Μέχρι ένα όριο βέβαια, όπως εκτέθηκε ήδη παραπάνω, αλλά το κέρδος εδώ είναι διπλό: Αφενός η μέγιστη δυνατή απεξάρτηση από το κράτος, αφετέρου η προσομοίωση της λειτουργίας του, η τριβή με διοικητικές και γραφειοκρατικές διαδικασίες από την πλευρά που συνήθως τις υφίσταται, έτσι ώστε να τις περιορίζει στις απολύτως απαραίτητες με γνώμονα τη διευκόλυνση της ζωής του πολίτη.
Έτσι όμως, αποκτά το λαϊκό σώμα, μέσα από αυτή τη διαδικασία, εμπειρία λειτουργίας κράτους· καταλαβαίνει πώς πρέπει να λειτουργεί, τί χρειάζεται, διαμορφώνει άποψη για το τί χρειάζεται και τί όχι, πώς θα γίνει αποτελεσματικότερο, πώς θα τον εξυπηρετεί. Μπορεί να ζητά λιγότερη ή περισσότερη εμπλοκή του κράτους ανάλογα το αντικείμενο και τις διαθέσεις των μελών του δικτύου. Αλλά ξέρει ανά πάσα στιγμή πως έχει κάτι δικό του, σάρκα από τη σάρκα του, που υπηρετεί τις ανάγκες τις δικές του, όχι κάποιες άλλες.
Τέτοια λειτουργία αποδυναμώνει σταδιακά την κυριαρχία του κράτους στη ζωή του λαού, την περιορίζει στα απολύτως απαραίτητα. Κι όταν η κοινωνία αλώσει το κράτος, όταν πετύχει την πολιτική του εξουσίαση, αυτό θα προβάλει μικρότερη αντίσταση όταν οι μηχανισμοί του είναι αποδυναμωμένοι, όταν οι καταστάσεις μπορούν να προχωρήσουν και δίχως αυτό. Συγχρόνως, διαδικασίες ήδη δοκιμασμένες κι εμπεδωμένες, θα μπορούν να συνεχίσουν τη λειτουργία τους θεσμικά πια, ελέγχοντας, συμπληρώνοντας ή και αντικαθιστώντας τη γραφειοκρατία του κράτους.
Ένα παράδειγμα μπορεί να μας δώσει ο πρωτογενής τομέας: Παραγωγοί που θα θέλουν να καλλιεργήσουν, να τυποποιήσουν και να εξαγάγουν το προϊόν τους, θα συναντήσουν δυσκολίες ο καθένας μόνος του σε αυτή την προσπάθεια. Αλλά αν έχουν μια συνεννόηση μεταξύ τους, μπορούν να έχουν συνέργειες σε διάφορα κλιμακούμενα επίπεδα, όπως έχουν ανωτέρω περιγραφεί, και που είναι στοιχεία που μπορούν να ανεβάσουν την αποτελεσματικότητα της προσπάθειας. Αυτό δημιουργεί παράπλευρες συνέργειες, πχ την κατάκτηση γνώσης και τη δημιουργία ενός πόλου που θα λειτουργεί σαν παράδειγμα και στους υπόλοιπους.
Σε πρώτη φάση, αυτό θα φαντάζει αναποτελεσματικό καθώς πολύ λίγοι θα εμπλέκονται, όμως η σταδιακή επέκταση του δικτύου και η τεχνογνωσία που θα αποκτάται, αρχικά σε αργό ρυθμό και στη συνέχεια εκθετικά, θα διαμορφώσει καταστάσεις όπου θα δημιουργούνται και θα λειτουργούν δομές από τα κάτω.
Αυτό από μόνο του, πέρα από το τί θα επιτυγχάνει, θα είναι σημαντικό, γιατί δρομολογείται μια διαδικασία, η οποία διαμορφώνει και αντικαθιστά στο βαθμό του εφικτού μια λειτουργία που κανονικά θα έκανε το κράτος. Κι αυτό δημιουργείται από τα κάτω, καταλήγοντας σε παράλληλες δομές που επικαλύπτουν τη δράση του κράτους και το υποκαθιστούν.
Σε ένα αρχικά περιορισμένο επίπεδο, που όσο συμμετέχουν περισσότεροι σ’ αυτό τόσο πιο αποτελεσματικό γίνεται, δημιουργείται μια παράλληλη σκιώδης λειτουργία, αποκομίζεται εμπειρία· η κοινωνία αυτοοργανώνεται όχι σε επίπεδο διεκδίκησης από την εξουσία, αλλά γίνεται εξουσία η ίδια, μέχρι εκεί που φτάνει το οργανωτικό της χέρι. Δοκιμάζονται μέθοδοι δράσης που στοχεύουν σε αποτέλεσμα απτό, σε υλοποίηση στόχων, στο να πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας.
Σίγουρα το κείμενο δεν ανακαλύπτει τον τροχό· τέτοιες προσπάθειες γίνονται, ίσως μη συνειδητοποιώντας πως μπορούν να ενταχθούν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, όπως αυτό που περιγράφεται. Η ανάγκη να διασυνδεθούν αυτές οι επί μέρους προσπάθειες είναι ένα ζητούμενο. Κι άλλο ένα είναι να πληθύνουν, να καλύψουν περισσότερο κόσμο, περισσότερες εκφάνσεις της δραστηριότητάς του, περισσότερους τομείς. Πρόκειται για μιαν αλληλοτροφοδοτούμενη ανοδική ενάρετη σπείρα, από την εκκίνηση και επιτάχυνση της οποίας μπορούμε μόνο θετικά να περιμένουμε…