α. «Τα έκανα όλα για χρήματα που δεν είχα ανάγκη» (Φραντσέσκο Τζόρτζι, σύντροφος της Εύας Καϊλή)
β. «Τόσο που κανένας δεν σ έχει / χορτάσει. / Όλα τα άλλα, βλέπεις, τα χορταίνει /κανείς. / Τον έρωτα…/ το ψωμί… την μουσική… τους μεζέδες… τις τιμές..» (Αριστοφάνης, ”Πλούτος”).
γ. «Διό ανοσιώτατον και αγριώτατον άνευ αρετής… και εδωδήν χείριστον» (Αριστοτέλης, ”Πολιτικά” 1258b, Γι αυτό και ο άνθρωπος χωρίς αρετή είναι το ανοσιώτατον κι αγριώτατατον από όλα τα όντα… και ως προς την λαιμαργίαν το χείριστον).
δ. «Τίκτει γαρ κόρος ύβριν, όταν πολύς όλβος έπηται ανθρώποις οπόσοις μη νόος άρτιος ήι» (Σόλων. Η χόρταση γεννά αυθάδεια, πολλά σαν πέσουν πλούτη σε ανθρώπους που δεν έχουν το νου τους μετρημένο).
Ποιος μπορεί να ισχυριστεί πως το Qatargate δεν έχει και τα θετικά του; Με ποια επιχειρήματα θα απέκρουε κάποιος πως η ομολογία του συντρόφου της Εύας Καϊλή δεν μάς δίδαξε πολλά; Ποιο άλλο γεγονός θα μας βοηθούσε να προστρέξουμε στους αρχαίους Έλληνες για να βρούμε το περιεχόμενο του πλούτου, της απληστίας και της “Ύβρεως”; Μπορεί η δήλωση-ομολογία του Φραντσέσκο Τζόρτζι να είναι κάπως κυνική, ωστόσο ενέχει πολλά στοιχεία της ανθρώπινης απληστίας.
Αλήθεια πόσο εύκολο είναι για τον καθένα μας να οδηγηθεί στην ανάγνωση και μελέτη των αρχαίων κλασικών κειμένων με αφορμή την δήλωση ενός ανθρώπου με παραβατική συμπεριφορά; Μία συμπεριφορά που προσβάλλει την Ηθική, τραυματίζει την Πολιτική, μολύνει την δικαιοσύνη και εγείρει ερωτήματα για την ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει τα όριά του.
Υπάρχουν, όμως, όρια στην δημοκρατία μας και στην ελευθερία μας; Αν υπάρχουν τέτοια όρια πώς μπορούν αυτά να διαφυλάξουν την ελευθερία μας και να οξυγονώσουν την δημοκρατία μας χωρίς να τις υπονομεύουν;
Να ,λοιπόν, που ο σύντροφος της Εύας Καϊλή άθελά του με την δήλωση-ομολογία του (απόσπασμα α) μάς βοήθησε να μελετήσουμε με άλλη ματιά τον Αριστοτέλη, τον Αριστοφάνη και τον Σόλωνα αλλά και πολλούς μύθους των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με την φιλοχρηματία και την ανθρώπινη απληστία (Μίδας, Ερυσίχθονας).
Ο πολιτισμός των Ορίων
Ωστόσο δεν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε τις θέσεις των παραπάνω ανδρών αν δεν τις εντάξουμε στο γενικότερο πλαίσιο της θεωρίας και του πολιτισμού των “Oρίων” και της “Ύβρεως”.
Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ήταν δομημένος στην ύπαρξη και θέσπιση των ορίων. Τα όρια αυτά τα έθεταν είτε οι εξωγενείς παράγοντες (φύση…) είτε ανθρωπογενείς (νόμοι, θεσμοί, θρησκεία…).Η παιδεία, η νομοθεσία, η φιλοσοφία, η ποίηση και η θρησκεία των αρχαίων ήταν διαποτισμένες από το πνεύμα και την αναγκαιότητα των ορίων που λειτουργούσαν ως ρυθμιστικοί παράγοντες-κανόνες της συμπεριφοράς των πολιτών.
Για τους αρχαίους η Ύβρις δεν σήμαινε μόνον την αυθάδεια και την αλαζονεία των ανθρώπων αλλά και την υπερβολή και την υπέρβαση των ορίων. Την υπέρβαση-καταστρατήγηση αυτών των ορίων την ακολουθούσε η Νέμεσις (δικαιοσύνη) και η Τιμωρία (Τίσις). Η συντριβή του “υβριστή” ήταν αναπόφευκτη αφού παραβιάστηκαν τα όρια. Για τους αρχαίους αυτή η πορεία ήταν νομοτέλεια: Ύβρις > Τίσις > Συντριβή.
Εκείνο, όμως, που χρειάζεται προσοχή είναι η εστίαση στο περιεχόμενο των “ορίων” και στην δυνατότητα των ανθρώπων να τα γνωρίζουν από πριν. Σχετικά με αυτό επισημαίνει ο Κ. Καστοριάδης:
“Τα όρια αυτά, τα σύνορα αυτά δεν μπορούμε να τα χαράξουμε εκ των προτέρων - γι αυτό χρειάζεται η φρόνησις. Τα σύνορα υπάρχουν, και όταν θα τα υπερβούμε, θα είναι εξ ορισμού πολύ αργά-σαν τους ήρωες της αρχαίας τραγωδίας, που μαθαίνουν ότι βρίσκονται μέσα στην ύβριν, στην υπερβολή, μόνον αφού συντελεστεί η καταστροφή”. (Ακυβέρνητη κοινωνία).
Σύμφωνα, λοιπόν, με την παραπάνω άποψη του Καστοριάδη οι πολίτες όφειλαν να αυτοπεριορίζονται τόσο στον ατομικό τους όσο και στον κοινωνικό τους βίο. Κι αυτό γιατί η ζωή συνιστά μία συνεχή πρόκληση για τον άνθρωπο που εύκολα ρέπει προς την απληστία και την υπερβολή που επιφέρουν τον ερχομό της Άτης-τύφλωσης με ό,τι αυτό συνεπάγεται στην δυνατότητα για καθαρή σκέψη και φρόνηση.
“ Ύβρις γαρ εξανθούσα εκάρπωσεν στάχυν άτης/όθεν πάγκλαυτον εξαμά θέρος”(Αισχύλος, ”Πέρσες”, 621-22,
Γιατί η αλαζονεία όταν μεστώσει, καρπίζει τον χαμό-πλάνη το στάχυ, απ όπου πολύκλαυτους καρπούς τρυγάει).
H απληστία ως πρόξενος πολλών κακών
Κατά μία ασυνήθιστη σύμπτωση τόσο ο Αριστοτέλης (Φιλοσοφία) όσο και ο Αριστοφάνης (Κωμωδία) αλλά και ο Σόλων (νομοθέτης) συγκλίνουν σε μία βασική θέση: H απληστία και η φιλοχρηματία συνιστούν πηγή πολλών κακών τόσο για τον άνθρωπο όσο και για την κοινωνία. Δεν παραβιάζουν μόνον την ηθική τάξη αλλά και την έννοια του δικαίου που διέπει το σώμα μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
“Η δε δικαιοσύνη πολιτικόν” ( Αριστοτέλης, Στοιχείο της πολιτείας είναι η δικαιοσύνη).
Στην ίδια θέση του Αριστοτέλη (απόσπασμα γ) για την φιλοχρηματία και την απληστία οδηγούν και τα λόγια του Χρεμύλου, βασικού ήρωα της κωμωδίας “Πλούτος” του Αριστοφάνη, που κατακεραυνώνει την απληστία (χρήμα, πλούτο) ως πρόξενο πολλών κακών αλλά και καλών.
“Κι όλα τα πράγματα μήπως δεν γίνονται για σένα, γιατί μόνος εσύ είσαι η αιτία και των κακών και των καλών, να ξέρεις…./μα αν αποκτήσει δέκα τρία τάλαντα του ανάβει πιο πολύ ο πόθος να έχει /δέκα έξι/κι αν τα βάλει κι αυτά στο χέρι, θέλει/σαράντα/ή αλλιώς λέει πως τέτοια ζωή δεν υποφέρεται”.
Συγγενείς με τις παραπάνω θέσεις του Αριστοτέλη και του Αριστοφάνη είναι κι αυτή του Σόλωνα (αν και προϋπήρξε βιολογικά αυτών). Στη θέση του Σόλωνα επισημαίνεται η στενή σχέση του κορεσμού, του πλούτου, της αφροσύνης και της Ύβρης. Όσο κι αν θελήσει κάποιος να αποσυνδέσει τις θέσεις των τριών αρχαίων Ελλήνων με την ομολογία του Φραντσέσκο Τζόρτζι και την συμπεριφορά της Εύας Καϊλή δεν θα το κατορθώσει. Φαίνεται πως κάποιες ανθρώπινες συμπεριφορές που προκαλούνται από τα ’ίδια αίτια(φιλοχρηματία)είναι διαχρονικές.
To πάθημα του Ερυσίχθονα
“Οι ΄Ελληνες είχαν έναν μύθο για κάθε ζήτημα που μας απασχολεί σήμερα”(Richard Seaford).
Τις ολέθριες συνέπειες του πλούτου, της φιλοχρηματίας και της απληστίας δεν πρόβαλαν μόνον οι νομοθέτες, οι κωμωδιογράφοι και οι φιλόσοφοι ή οι ποιητές αλλά και οι μύθοι των αρχαίων. Ίσως ο πιο ενδεικτικός και συνάμα διδακτικός είναι αυτός του Ερυσίχθονα.
«O Ερυσίχθονας ήταν βασιλιάς της Θεσσαλίας. Ένα πρωί, διέταξε τους υπηρέτες του να συγκεντρώσουν τον λαό του βασιλείου του στο ιερό άλσος της Δήμητρας, της θεάς της γεωργίας. Στο κέντρο του άλσους υψωνόταν μία αρχαία δρυς. “Kόψτε την” διέταξε ο Ερυσίχθονας τους υπηρέτες του. ”Χρειάζομαι ξύλο για να φτιάξω μια αίθουσα συμποσίων”. Η κόρη του τον ικέτευε να μην το κάνει, καθώς ήταν καθαρή παραφροσύνη.
Όμως, ο Ερυσίχθονας άρπαξε ένα τσεκούρι και χτύπησε δυνατά το δέντρο. Μαύρο αίμα ανάβλυσε και το πνεύμα του δέντρου ούρλιαξε, απειλώντας τον Ερυσίχθονα ότι θα τον εκδικηθεί. Ο βασιλιάς γέλασε και το δέντρο σωριάστηκε στο έδαφος.
Το ίδιο βράδυ, ο Ερυσίχθονας κοιμόταν ροχαλίζοντας με το στόμα του ανοιχτό. Η Δήμητρα του έστειλε το πνεύμα του Λιμού. Ο Λιμός φίλησε τον βασιλιά και του ενστάλαξε το αίσθημα της πείνας..Όταν ο Ερυσίχθονας ξύπνησε το επόμενο πρωί, είχε χάσει την αίσθηση της γεύσης. Άρχισε δε να τρώει, περισσότερο από όσο είχε φάει ποτέ στην ζωή του, περισσότερο από όσο έτρωγαν όλοι οι κάτοικοι της πόλης μαζί. Και ζήτησε να φάει ολοένα και περισσότερο. Για να χορτάσει την πείνα του, ο Ερυσίχθονας πούλησε όλα τα υπάρχοντά του.
Καθώς, όμως ,αυτό δεν ήταν αρκετό, πούλησε δούλα την ίδια την κόρη του. Ωστόσο, αυτή μεταμορφώθηκε σε άλογο και δραπέτευσε από τον αφέντη της. ”Πούλησέ με ξανά” ικέτευσε τον πατέρα της, για να τον σώσει από την πείνα. Αυτός την πουλούσε κι εκείνη δραπέτευε από τον νέο αφέντη της, πρώτα με την μορφή ενός πουλιού, μετά με την μορφή προβάτου. Η κόρη του επαναλάμβανε καθημερινά το ίδιο τέχνασμα, μέχρι που μια μέρα άργησε να γυρίσει στον πατέρα της.
Καθώς έβαζε τροφή στο στόμα του, ο Ερυσίχθονας δάγκωσε την σάρκα του. Δοκίμασε τα δάχτυλά του και του φάνηκαν νόστιμα. Το ίδιο και το χέρι του. Και κάπως έτσι ο βασιλιάς Ερυσίχθονας καταβρόχθισε τον εαυτό του”. (Πηγή το βιβλίο του Γεωργίου Καλλή, “Η ελευθερία των ορίων”).
Ο παραπάνω μύθος δεν υπονοεί μόνον την καταστροφική και άλογη συμπεριφορά του ανθρώπου προς την φύση, αλλά και τα δεινά της απληστίας.
Το Qatargate και οι θέσεις-διδαχές του αρχαίου μύθου μάς οδηγούν σε μία επιβεβαίωση της προτροπής-συμβουλής του Ηράκλειτου που με αποφθεγματικό τρόπο επισήμανε τον θανάσιμο κίνδυνο της απληστίας που γεννά η Ύβρις ως πυρηνικό στοιχείο της υπέρβασης των “Ορίων” και του μέτρου:
“ Ύβριν χρη σβεννύναι μάλλον ή πυρκαϊήν”
(προτιμότερο να σβήνεις την υπεροψία παρά την πυρκαγιά).
*Χρήσιμα βιβλία και κείμενα:
1.Γιώργου Καλή ”Η ελευθερία των ορίων”
2.Aριστοτέλους “Πολιτικά”
3.Αριστοφάνους “Πλούτος”,
4.Σόλωνος Ποιήματα
5.Κ.Καστοριάδη “Aκυβέρνητη Κοινωνία”
6.Ηλία Γιαννακόπουλου “Qatargate: Ένα βόλι στην καρδιά του κοινοβουλίου” (blog ΙΔΕΟπολις)