“Τα ζώα απέξω κοιτούσαν πότε τα γουρούνια και πότε τους ανθρώπους, πότε τους ανθρώπους και πότε τα γουρούνια, ύστερα πάλι τα γουρούνια και πάλι τους ανθρώπους, αλλά ήταν αδύνατον να ξεχωρίσουν ποιος ήταν ποιος”
(Τζωρτζ Όργουελ «Η Φάρμα των Ζώων»).
Υπάρχουν βιβλία που τα διαβάζεις “μία φορά” και τα αφήνεις στη βιβλιοθήκη για πάντα. Υπάρχουν και κάποια άλλα που πιέζεις τον εαυτό σου να τα τελειώσει γιατί αποδείχτηκαν κατώτερα των πνευματικών σου προσδοκιών. Υπάρχουν, όμως, και κάποια άλλα που μόλις τελειώσεις την ανάγνωσή τους υπόσχεσαι στον εαυτό σου πως θα τα ξαναδιαβάσεις μόλις το επιτρέψει ο χρόνος.
Τα τελευταία είναι βιβλία “παντός καιρού” αφού πολλά γεγονότα της καθημερινότητας αντανακλώνται στις σελίδες του. Είναι εκείνα τα βιβλία που (ανεξάρτητα από το χρόνο έκδοσής τους) λειτουργούν ως κωδικός και εργαλείο κατανόησης και ερμηνείας πολλών σύγχρονων γεγονότων. Η διαχρονικότητά τους είναι αυτή που τα καθιστά επίκαιρα και πολυδιαβασμένα
Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει και το εμβληματικό βιβλίο του Τζωρτζ Όργουελ «Η Φάρμα των Ζώων». Ένα βιβλίο που μαζί με το «1984» ανατέμνουν και περιγράφουν με έναν ξεχωριστό τρόπο το αυταρχικό πρόσωπο της εξουσίας στη διαχρονική της πορεία.
Η αξία του βιβλίου αυτού πέραν όλων των άλλων έγκειται στον μοναδικό και πρωτότυπο τρόπο με τον οποίο περιγράφει την συμπεριφορά της νέας Ηγεσίας, της κάθε “νέας Ηγεσίας- Εξουσίας”. Με έναν καυστικό τρόπο απεικονίζει και εμβαθύνει στους μηχανισμούς και τα μέσα που χρησιμοποιεί η νέα Ηγεσία-Εξουσία για να επιβάλει τους δικούς της κανόνες. Στο τέλος βέβαια αποδεικνύεται πως όλες οι εξουσίες και παρά τις διακηρύξεις τους για άλλο ήθος είναι ή γίνονται ίδιες:
“…αλλά ήταν αδύνατο να διακρίνουν ποιος ήταν ποιος”.
Μπορεί αυτή η διαπίστωση (ο επίλογος του βιβλίου) να αποπνέει έναν πεσιμισμό, δεν παύει, όμως, να αποτυπώνει μία πραγματικότητα και γι αυτό ως βιβλίο συνδυάζει την Ψυχαγωγία (η ευρηματικότητα στη χρήση των ζώων ως πρωταγωνιστών) αλλά ταυτόχρονα ενέχει και μία προειδοποίηση σε όλους εκείνους που εύκολα πείθονται πως η εξουσία μπορεί να έχει άλλο πρόσωπο.
Δέκτες αυτής της προειδοποίησης είναι και όλοι εκείνοι οι αφελείς που στο όνομα της εξυπηρέτησης των ατομικών τους συμφερόντων ακολουθούν τυφλά την κάθε νέα εξουσία που ευαγγελίζεται την αλλαγή, το κοινωνικό της πρόσωπο και φυσικά τα φιλολαϊκά της συναισθήματα. Φαίνεται πως το Προσωπείο της Εξουσίας, της κάθε εξουσίας, είναι πιο ελκυστικό και πιο πειστικό από το πραγματικό της Πρόσωπο.
Στις αλληγορίες του βιβλίου κυρίαρχη θέση κατέχει και η περίπτωση της ιστορίας κάποιου-ων καταπιεσμένου που μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου σε νέο δυνάστη προδίνοντας και εγκαταλείποντας αρχές και αξίες. Τις αρχές και τις αξίες τις αντικαθιστούν η σκληρότητα, ο κυνισμός και η αυταρχικότητα μόλις η νέα Ηγεσία οικειοποιηθεί τα προνόμια της Εξουσίας.
Η δυστοπική ιστορία των ζώων μιας Φάρμας καταγράφει με αλληγορικό τρόπο την διάψευση και την προδοσία της επανάστασης που στο όνομα της ανατροπής της παραδοσιακής εξουσίας θεμελιώνει και επιβάλλει τα δικά της ψεύδη και τα δικά της δόγματα. Έτσι καταστρατηγούνται οι υποσχέσεις για ισότητα, όπως αυτή διατυπώνεται στις επτά εντολές «όλα τα ζώα είναι ίσα» αλλά και σε άλλα σημεία του κανονισμού της νέας κοινωνίας-εξουσίας της φάρμας, όπως:
«Κανένα ζώο δεν πρέπει να φέρεται τυραννικά στο ίδιο του το είδος. Αδύναμα ή δυνατά, έξυπνα ή κουτά, είμαστε όλα αδέλφια. Κανένα ζώο δεν πρέπει να σκοτώσει άλλο ζώο».
Για τη νέα εξουσία της Φάρμας το παλιό δόγμα «Τα τέσσερα πόδια καλό, δύο πόδια κακό» γίνεται «Τέσσερα πόδια καλό, δύο πόδια καλύτερο». Κι αυτό γιατί η νέα εξουσία, τα γουρούνια, όταν έρχονται σε εμπορικές συνομιλίες με τους ανθρώπους μιας άλλης Φάρμας και αρχίζουν να σηκώνονται και να βαδίζουν στα δύο (εξανθρωπίζονται), τότε αλλάζουν και όλες τις παλιές εντολές.
“Τα τετράποδα καλά, τα δίποδα καλύτερα!”
Εκείνο, όμως, που ορίζει το νέο πλαίσιο άσκησης της νέας εξουσίας είναι το εμβληματικό:
“Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλά μερικά ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα”.
Σε λίγο η νέα Ηγεσία-Εξουσία άρχισε να κρατά και το Μαστίγιο ως εργαλείο επιβολής της δύναμης-θέλησής τους, με τα σκυλιά συμμάχους-υποτακτικούς. Εξάλλου σε μια συζήτηση με τους ανθρώπους-αφεντικά μιας άλλης Φάρμας διατυπώθηκε μία μεγάλη αλήθεια με διαχρονική ισχύ και που ερμηνεύει το βαθύτερο περιεχόμενο της εξουσίας:
“Αν εσείς έχετε για δούλους τα κατώτερα ζώα, εμείς έχουμε τις κατώτερες τάξεις μας”
Όλα τα παραπάνω σηματοδοτούν το τέλος της εξέγερσης των ζώων (των κατώτερων κοινωνικά και οικονομικά ανθρώπινων τάξεων) αλλά και των ψευδαισθήσεων πως η Εξουσία μπορεί και πρέπει να έχει διαφορετικό πρόσωπο. Η αυτοκυβέρνηση, η ισότητα και η ελευθερία ως υποσχέσεις και ζητούμενα αποδείχτηκαν αυταπάτες αφού η εξουσία το μόνο που αλλάζει είναι το ρούχο-Προσωπείο.
Το βιβλίο «Η Φάρμα των Ζώων» εκτός από τον προφητικό του χαρακτήρα συνιστά και ένα δοκίμιο-μελέτη όχι μόνον για την εσώτερη φύση της Εξουσίας, αλλά και για την ίδια τη φύση του ανθρώπου, όπως αυτή διατυπώνεται με γλαφυρό τρόπο από τα ζώα και κατεξοχήν από τον υποκινητή και οραματιστή Μέϊτζορ (άσπρος Χοίρος).
Ανάμεσα στα άλλα ο Μέϊτζορ (γουρούνι) επισημαίνει πως η καταπίεση, η σκλαβιά και η μιζέρια των ζώων (ανθρώπων αλληγορικά) δεν είναι νόμος της φύσης αλλά αποτέλεσμα της εκμετάλλευσης από την εξουσία του ανθρώπου.
“Αυτή είναι, σύντροφοι, η αιτία για όλα μας τα προβλήματα. Συνοψίζεται σε μία μόνο λέξη: Άνθρωπος”.
Σε κάποιο άλλο σημείο ο Όργουελ αιτιολογεί την παραπάνω θέση του περιγράφοντας τα βασικά γνωρίσματα της ανθρώπινης φύσης και της απότοκης Εξουσίας του.
“Ο άνθρωπος είναι το μόνο πλάσμα που καταναλώνει χωρίς να παράγει. Δεν δίνει γάλα, δεν γεννάει αυγά, είναι πολύ αδύναμος να τραβήξει το αλέτρι, δεν μπορεί να τρέξει αρκετά γρήγορα για να πιάσει λαγούς. Παρόλα αυτά είναι, είναι αφέντης όλων των ζώων… Ο άνθρωπος δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντα κανενός πλάσματος παρά μόνον του εαυτού του”.
Το υπόρρητο μήνυμα-προτροπή και διαχρονική προειδοποίηση του βιβλίου «Η Φάρμα των Ζώων» είναι η απαλλαγή από τις ψευδαισθήσεις μας περί μιας ανθρώπινης Εξουσίας και η ανάγκη να απαλλαγούμε ως άνθρωποι από τους Σωτήρες μας.
Σε αυτό το σημείο συγκλίνει και η θέση-προτροπή του Ραούλ Βάνεγκεμ στο Βιβλίο του «Το τέλος της Εξάρτησης»:
“Φυλαχτείτε ωστόσο και μην περιμένετε βοήθεια ή πανάκεια από κάποιον υπέρτατο σωτήρα. Θα ήταν μάταιο, βεβαίως, να εμπιστευθείτε μια κυβέρνηση, μια πολιτική φατρία, έναν συρφετό ανθρώπων που τους απασχολεί να υποστηρίξου πρώτα απ΄ όλα το συμφέρον της κλονιζόμενης εξουσίας τους. Ούτε, πολύ περισσότερο, κάποιους δημαγωγούς και ειδικούς της σκέψης, διαμεσολαβητές που πολλαπλασιάζουν την εικόνα τους για να εξορκίσουν την μηδαμινότητα που αντανακλά ο καθρέφτης της καθημερινής τους ύπαρξης”.
Συμπληρωματικά και πάντα επικουρικά προς τα μηνύματα του Όργουελ μέσα από την επανάσταση των ζώων είναι κα μία άλλη θέση του Ραούλ Βάνεγκεμ που ερμηνεύει την βαθύτερη αιτία της ανελευθερίας του ανθρώπου. Είναι η εθελοδουλεία τους και το υποτακτικό τους πνεύμα μπροστά στην Εξουσία σε όλες τις μορφές και εκδοχές της.
“Μόλις και μετά βίας βγαίνουμε από μία κοινωνία, στα πλαίσια της οποίας, τα άτομα, μια και δεν μπόρεσαν ποτέ να πιστέψουν στον εαυτό τους, εναπόθεσαν την πίστη τους σε κάθε εξουσία που τους σακάτευε καθώς τους μάθαινε να περπατάνε. Θεός, εκκλησίες, κράτος, πατρίδα, ηγέτες και πατερούληδες των λαών, τα πάντα τους χρησίμευαν ως λογικό πρόσχημα για να μην χρειάζεται να ζουν με τις δικές τους δυνάμεις”.
Αν όλες οι παραπάνω επισημάνσεις του Ραούλ Βάνεγκεμ εμπεριέχουν κάποια αλήθεια επιβεβαιωμένη από την ιστορία τότε για την αλλαγή και την ειρηνική επανάσταση δεν υπάρχει άλλος δρόμος παρά να ακολουθήσουμε ως κοινωνία την απάντηση που δίνει ο Henry David Thoreau στο βιβλίο του «Πολιτική Ανυπακοή»:
…«Αλλά τι πρέπει να κάνω; Eάν θέλεις πραγματικά να κάνεις κάτι, να παραιτηθείς από το αξίωμά σου». Όταν ο υπήκοος αρνηθεί την υπακοή και ο αξιωματούχος παραιτηθεί από το αξίωμά του, τότε η επανάσταση έχει γίνει πράξη”.
Σε ποιητικό επίπεδο ο Μ.Κατσαρός καταγγέλλει τους τρόφιμους της εξουσίας που σφετερίστηκαν τη λαϊκή βούληση και αντί της ελευθερίας και της διακονίας του κοινωνικού καλού που υποσχέθηκαν επέβαλαν τη δική τους σιδηρά θέληση. Έτσι γίνεται πάντοτε. Η νέα εξουσία πολλές φορές αποδεικνύεται πιο σκληρή από τις προηγούμενες.
″Τους ύπατους εγώ ανάδειξα στις συνελεύσεις / κι αυτοί κληρονομήσανε τα δικαιώματα / φορέσαν πορφυρούν ατίθασον ένδυμα / σανδάλια μεταξωτά ή πανοπλία / εξακοντίζουν τα βέλη τους εναντίον μου- / η θέλησή μου που καταπατήθηκε / τόσους αιώνες”. (”Κατά Σαδδουκαίων”).
Ένα άλλο γνώρισμα της εξουσίας είναι και η αυταπάτη της αιωνιότητάς της στο βαθμό που δεν λαμβάνει υπόψη της την προσωρινότητά της με ό, τι αυτό συνεπάγεται για τον τρόπο με τον ασκείται. Σχετικά με αυτό επισημαίνει ο Franz Kafka:
“Η εξουσία γεννά φοβερά συναισθήματα μα κι αυταπάτες, ιδιαίτερα την απατηλή αίσθηση αιωνιότητας που αυτή δημιουργεί. Αυτό είναι ιδιαίτερα καταστροφικό γιατί δεν αφήνει τους πολιτικούς να συνειδητοποιήσουν το εφήμερο και το πεπερασμένο της εξουσίας, έτσι ώστε να λειτουργήσουν στη σωστή κατεύθυνση και να πάρουν κάθε φορά τις σωστές αποφάσεις!”
Ας επιστρέψουμε, όμως, στη «Φάρμα των Ζώων» και σε όσα αλληγορικά και προφητικά επισημαίνει και φωτίζει ο Όργουελ, δηλαδή, την αθέατη πλευρά των μικρών και μεγάλων δικτατοριών καθώς και την εγγενή φύση του ανθρώπου για Εξουσία. Κι αυτό γιατί αν θέλουμε κάτι να αλλάξει σε αυτόν τον κόσμο δεν θα πρέπει να λησμονούμε «Πως τίποτε δεν θ΄ αλλάξει στον κόσμο των ανθρώπων όσο αφήνουν τα γουρούνια να κυβερνούν».
Γι αυτό και ο Μέϊτζορ (ο άσπρος χοίρος) συμβούλευε τα άλλα ζώα (ανθρώπους):
“Και να θυμάστε ότι στον αγώνα μας εναντίον του ανθρώπου δεν πρέπει ποτέ να φτάσουμε στο σημείο να του μοιάσουμε”.
Δυστυχώς, όμως, εδώ και αιώνες άνθρωποι και γουρούνια, γουρούνια και άνθρωποι τείνουν να μοιάζουν μεταξύ τους επιβεβαιώνοντας τους φόβους του Μέϊτζορ:
“Τα ζώα απέξω κοιτούσαν πότε τα γουρούνια και πότε τους ανθρώπους, πότε τους ανθρώπους και πότε τα γουρούνια, ύστερα πάλι τα γουρούνια και πάλι τους ανθρώπους, αλλά ήταν αδύνατον να ξεχωρίσουν ποιος ήταν ποιος”.
Η εξουσία γεννά φοβερά συναισθήματα μα κι αυταπάτες, ιδιαίτερα την απατηλή αίσθηση αιωνιότητας που αυτή δημιουργεί. Αυτό είναι ιδιαίτερα καταστροφικό γιατί δεν αφήνει τους πολιτικούς να συνειδητοποιήσουν το εφήμερο και το πεπερασμένο της εξουσίας, έτσι ώστε να λειτουργήσουν στη σωστή κατεύθυνση και να πάρουν κάθε φορά τις σωστές αποφάσεις!
Franz Kafka