“Η Φιλοσοφία ενός αιώνα είναι ο κοινός νους του επόμενου”
(Gebhad Leberecht Blucher,Πρώσος στρατάρχης).
Σε μια εποχή που οι περισσότεροι πασχίζουν να επιβιώσουν στο δυστοπικό τοπίο που διαμορφώνει ο ουκρανικός πόλεμος και όχι μόνον, πολλοί είναι αυτοί που θεωρούν πολυτέλεια και ατελέσφορο τον φιλοσοφικό λόγο για την επίλυση των προβλημάτων τους. Κάποιοι άλλοι-λιγότεροι αυτοί- οι τυχεροί της οικονομικής κρίσης βυθισμένοι στο “άγχος” της κατανάλωσης εξοστρακίζουν την φιλοσοφική σκέψη ως ανώφελη.
Ωστόσο δεν λείπουν και οι λάτρεις-ελαχιστότατοι αυτοί-της φιλοσοφικής ενατένισης των πραγμάτων που αναζητούν στην φιλοσοφία την έξοδο από το άνυδρο τοπίο της καθημερινότητας κι από την πεζότητα της συνήθειας να αποδεχόμαστε την πραγματικότητα ως αναγκαιότητα.
Μπορεί η παραπάνω κατηγοριοποίηση να ενέχει στοιχεία αυθαιρεσίας αλλά αποτυπώνει με ενάργεια την θέση και το ρόλο της Φιλοσοφίας στην καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου. Πολλοί αισθάνονται ευτυχείς αν κάποιος τους αποκαλέσει “Φιλοσόφους”, αφού σε αυτόν τον όρο ανευρίσκουν την ικανότητά τους να διεισδύουν στην βαθύτερη ουσία των πραγμάτων και να διαμορφώνουν έναν ξεχωριστό τρόπο θέασης της πραγματικότητας ή και βιοθεωρίας.
Δεν λείπουν, όμως, και οι περιπτώσεις που οι όροι “Φιλόσοφος” ή “Φιλοσοφία” χρησιμοποιούνται απαξιωτικά ,όπως διαφαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα: “ Άσε τώρα τις αμπελοφιλοσοφίες”/ “Το παίζει φιλόσοφος”, /” Ωχ βαριά φιλοσοφία ,ας πoύμε κάτι πιο απλό” .Ίσως-ίσως αυτός που έχει μία εμμονή στις φιλοσοφικές ερμηνείες και αναζητήσεις να φαντάζει στα μάτια κάποιων και ως γραφικός ή αιθεροβάμων.
Η Φιλοσοφία “θεραπεύει”
“Μάταιος (κενός) είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος, ακριβώς όπως η ιατρική δεν ωφελεί παρά μόνον όταν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος, έτσι κι η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτα, αν δεν απαλλάσσει την ψυχή από τα πάθη της”.
Πολλοί είναι αυτοί που συντάσσονται με την παραπάνω άποψη του Επίκουρου(;)και αναζητούν εκείνους τους τομείς του ανθρώπινου βίου που η φιλοσοφία δρα “θεραπευτικά”. Μπορεί το λατινικό “ Primum Vivere, deinde philosophari” να αποτυπώνει μία πραγματικότητα ως προς τις προτεραιότητες του ανθρώπου ,αλλά η Φιλοσοφία είναι αυτή που προσφέρει μία εναλλακτική πρόταση ζωής. Ακόμη και οι δυσπιστούντες ή πολέμιοι της φιλοσοφικής σκέψης πολλές φορές καταφεύγουν στην χρήση φιλοσοφικών όρων για να αποδώσουν το “άρρητο” της ψυχής τους.
Ειδικότερα για τους υπέρμαχους της φιλοσοφίας η ευδαιμονία του ανθρώπου συνιστά το προνομιακό πεδίο του φιλοσοφικού λόγου. Διαβλέπουν, δηλαδή, σε αυτήν έναν θεραπευτικό ρόλο που αποσκοπεί στην κατάκτηση της ευδαιμονίας που αποτελεί τον απώτατο κι ασυνείδητο στόχο του ανθρώπου. Ο ρόλος της εστιάζεται – σύμφωνα με την ηθική της επικούρειας φιλοσοφίας-στην απαλλαγή του ανθρώπου από όλα εκείνα τα ψυχοβόρα συναισθήματα που κατατρώγουν την εσωτερική του ισορροπία κι αδυνατίζουν τις προσπάθειές του για την κατάκτηση της ευτυχίας.
Η “τετραφάρμακος” αποτελεί την συμπύκνωση της ηθικής θεωρίας του Επίκουρου που δίδασκε την ηδονή ως αναγκαία προϋπόθεση της ευδαιμονίας. Μία ηδονή που δεν σχετίζεται αποκλειστικά με την σαρκική ηδονή αλλά και με την ψυχική και πνευματική ηδονή. Ειδικότερα η “τετραφάρμακος” διδάσκει την απαλλαγή-απελευθέρωση του ανθρώπου από όλες εκείνες τις αγωνίες και τους φόβους που ροκανίζουν την ψυχική ευεξία του.
““ Αφοβον ο θεός, ανύποπτον ο θάνατος, το αγαθόν μεν εύκτητον, το δε δεινόν ευκαρτέρητον”( Ο θεός δεν είναι επίφοβος, ο θάνατος δεν είναι αντιληπτός,το καλό εύκολα καταχτιέται ,το δε κακό εύκολα υπομένεται).”
Η πορεία της φιλοσοφίας
Βέβαια οι περισσότεροι έχουν ταυτίσει την φιλοσοφία με κάποιες υψιπετείς αναζητήσεις για την αρχή του κόσμου(κοσμολογικό πρόβλημα),για την ουσία του Όντος (Οντολογικό) και για το περιεχόμενο ή νόημα της ανθρώπινης ζωής. Το εφικτό της αλήθειας, το περιεχόμενο της ηθικής, η έννοια του ωραίου, η ελευθερία, η γνώση, η σκέψη, οι λέξεις ,η πολιτεία, οι νόμοι και φυσικά η κοσμοποιός δύναμη του σύμπαντος είναι μερικά από τα πεδία της φιλοσοφίας. Κοντά σε αυτά ο θεός και ο θάνατος. Ό Πλάτων όρισε την φιλοσοφία ως “μελέτη θανάτου”.
Ιχνηλατώντας ,όμως, το οδοιπορικό του φιλοσοφικού λόγου εύκολα θα διαπιστώσουμε πως αυτός ιστορικά σηματοδότησε την μετάβαση από τον Μύθο και την θεολογία στον Λόγο (ορθολογισμό) και στην Επιστήμη. Η Μ. Ασία θεωρείται ο γενέθλιος τόπος της φιλοσοφίας (Θαλής, Αναξίμανδρος…) και η Αθήνα ως πόλις που ευδοκίμησε και ανθοφόρησε η φιλοσοφική σκέψη στο βαθμό που βάδισε παράλληλα με την δημοκρατία.
Στην δημοκρατική Αθήνα ιδρύθηκαν, ήκμασαν και λειτούργησαν πολλές φιλοσοφικές σχολές όπου δίδαξαν τα ιερά τέρατα της φιλοσοφίας (Πλάτων, Αριστοτέλης, Επίκουρος). Σε αυτήν την Αθήνα ,όμως, ευδοκίμησε και ο φιλοσοφικός λόγος της αγοράς με τους περιπλανώμενους φιλοσόφους. Κορυφαίος μεταξύ αυτών ο Σωκράτης.
Η φιλοσοφία στην πόλη της θεάς Αθηνάς ξέφυγε από τα πλαίσια μας κλειστής ομάδας ανθρώπων και κατέστη ατομικό εκγύμνασμα. Ενδεικτικό είναι το χωρίο που παραδόθηκε από τον Αντισθένη που καταδεικνύει το ενδιαφέρον των πολιτών για την φιλοσοφία.
““ Ερωτηθείς υπό τινος τι τον υιόν διδάξει…είπεν. Ει μεν θεοίς αυτόν συμβιούν εθέλοις φιλόσοφον, ει δε ανθρώποις ρήτορα” (Αν θέλεις να επικοινωνείς-συνυπάρχεις με τους θεούς φιλοσοφία, εάν θέλεις με ανθρώπους ρητορική).”
Η Φιλοσοφία της καθημερινότητάς μας
Ίσως πολλοί αναρωτηθούν αν η φιλοσοφία σήμερα, που η επιστήμη και η τεχνολογία έδωσαν απαντήσεις σε πολλά φιλοσοφικά ερωτήματα, είναι χρήσιμη και πρακτικά ωφέλιμη. Κάποιοι άλλοι διατείνονται πως η φιλοσοφία, όπως μάς ενημερώνει και το έτυμον της λέξης, φίλος της σοφίας, δεν διδάσκεται αλλά συνιστά το αποτέλεσμα μιας προσωπικής σχέσης και αναζήτησης του υπερβατικού. Ο Έρμαν Έσσε τονίζει σχετικά:
“ Η σοφία δεν μεταδίδεται…Μπορεί κανείς να μεταδώσει την γνώση, αλλά όχι την σοφία…Την σοφία μπορεί κανείς να την βρει ,να την ζήσει, να ενισχυθεί απ αυτήν, να κάνει θαύματα, αλλά δεν μπορεί να την πει και να την διδάξει”.
Ωστόσο, όλοι συνειδητά ή ασυνείδητα φιλοσοφούμε όταν νιώθουμε την ανάγκη να αποδράσουμε από τα γήινα, να απελευθερωθούμε από τα δεσμά της καθημερινότητας κι όταν αναζητούμε ένα άλλο νόημα ζωής. Γιατί μπορεί η Επιστήμη να μας έδωσε πειστικές απαντήσεις στο “τι είναι η ζωή”, αλλά δεν μπορεί να μάς πει “ποιο είναι το νόημα της ζωής”. Εξάλλου όλοι κάποια στιγμή υπήρξαμε “θυμόσοφοι” στο βαθμό που διακινδυνεύσαμε μία άλλη, φιλοσοφική προσέγγιση της πραγματικότητας και της παρουσίας μας σε αυτόν τον κόσμο. Η φιλοσοφική διάθεση και ικανότητα δεν είναι προϊόν κατ ανάγκην των τίτλων και των πτυχίων.
Φιλοσοφία δεν είναι μόνον “Ο κόσμος των Ιδεών”(Πλάτων), ούτε η ″Εντελέχεια” (Αριστοτέλης), ούτε το “Λάθε βιώσας” ( Επίκουρος), ούτε η “Παλίντονος αρμονία” (Hράκλειτος),ούτε η θεωρία περί “ Ατόμου” (Δημόκριτος), ούτε η “Κατηγορική προσταγή” ( Καντ). Φιλοσοφία είναι και η καθημερινότητά μας που μας πιέζει να την ερμηνεύσουμε και να την υπερβούμε.
Είναι η αγωνία μας να επιβιώσουμε σε έναν κόσμο που μας υπόσχεται την απόλυτη ελευθερία μέσα σε μηχανισμούς απόλυτης και αφανούς υποδούλωσης. Φιλοσοφία είναι και η αμηχανία μας μπροστά στο φαινόμενο και το ερώτημα “ Πώς γίνεται ο καθένας όλοι και όλοι πως γίνονται Εγώ” ( Στίχος από γνωστό τραγούδι).
Στην φιλοσοφία δεν αναζητούμε τις αποδείξεις της επιστήμης, αλλά γυμναζόμαστε στην γέννηση και διατύπωση ερωτημάτων.
Η Φιλοσοφία δεν δίνει απαντήσεις, ανακινεί ερωτήματα.