Η φούγκα του Τέλους και η ωδή της Ζωής

Το ιδιαίτερο έργο του Böcklin, είναι για πολλούς εξαιρετικά τρομακτικό. Δεν ξέρει κανείς αν είναι μια φαντασία, μια μεταφυσική ενόραση ή τέλος μια προφητεία για το θάνατο ή ακόμα ένα εικαστικό σχόλιο για την μοναξιά του ανθρώπου που βιολογικά ή κοινωνικά πεθαίνει μόνος.

Είναι ένα έργο συμβολισμού αλλά προς χάρη των κειμένων του παρόντος βιβλίου θα προσπαθήσω να το καταλάβω σε μία ερμηνευτική εκδοχή του που έρχεται να βοηθήσει και να συνομιλήσει με ένα ποίημα του Τσέλαν με τον τίτλο ‘Engführung’ που θα μετέφραζα ελεύθερα με τη λέξη “στενωπός”, δηλαδή ως τον δρόμο-τόπο τον οποίο αναγκάζεσαι να διέλθεις ή να μείνεις πλέον σε αυτόν, ως τον τόπο του ανεπιθύμητου ή επιθυμητού Τέλους.

Ο πίνακας του Böcklin φαίνεται σήμερα αρκετά προφητικός καθώς οι άνθρωποι κυνηγημένοι από το κακό εισέρχονται, με τη θέληση τους ή όχι, σε νησίδες του Τέλους, σε έναν εγκλεισμό και χωρίς καμία υπόσχεση επιστροφής. Μία κατάσταση που είναι μία άλλη περιγραφή για τον θάνατο. Αυτό μας δίνει τα όρια του μοναχικού κόσμου της απομόνωσης και της μοναξιάς σε ένα τόπο που όλα τα παράθυρα και οι πόρτες είναι στραμμένα προς τα μέσα, προς μία εσωτερική αυλή, με σκάλες που δεν βγάζουν πουθενά.

Η φύση, τα κυπαρίσσια φυτεμένα στενά δεν έχουν κανένα άλλο νόημα παρά μόνο να συμβολίσουν τον τόπο της απόλυτης απομάκρυνσης από κάθε τι πραγματικό. Εδώ δεν υπάρχει λιβάδι, δεν υπάρχει γρασίδι, δεν υπάρχει χώμα, δεν υπάρχει ζωή. Ο κόσμος και η απεραντοσύνη που περιβάλλουν αυτό το μέρος δεν έχουν άλλο νόημα παρά να δείξουν πόσο ηχηρή είναι η σιωπή της μοναξιάς των κατοίκων αυτού του νησιού, με όλο τον κόσμο του στριμωχτά θαμμένο, τον έναν δίπλα στον άλλο, χωρίς καμία συνοδεία, κανένα συναίσθημα, κανέναν θρήνο. Θάνατος σκέτος και αστόλιστος.

(Απόσπασμα από το Ποίημα ‘Engführung’ του Paul Celan , ελεύθερη μτφ. από το πρωτότυπο, Σ.Χ.) 

Κατά παράξενο τρόπο περίπου την ίδια αίσθηση και αισθητική προβάλλεται μέσα από μια εικόνα από την ταφή των νεκρών στο Hart Island στο Bronx (NY).

Μια μακριά λωρίδα ανοιχτής γης, υποδέχεται τον Απρίλιο του 2020 τους νεκρούς της πανδημίας Covid-19 που έχουν πεθάνει μόνοι τους σε κάποιο νοσοκομείο ή ίδρυμα. Εδώ τη θέση της βάρκας των νεκρών, την έχουν πάρει τα λευκά φορτηγά, τον συνοδό βαρκάρη Χάροντα, τον αντικαθιστούν δημοτικοί υπάλληλοι ντυμένοι με λευκές προστατευτικές στολές. Η θάλασσα στο επάνω μέρος της εικόνας, είναι γκρίζα και απωθητική. Κανείς δεν πηγαίνει σε αυτές τις θάλασσες να βάλλει τα πόδια του μέσα, να δροσιστεί ή να αναζητήσει τροφή γιατί είναι η θάλασσα που αποκόβει, θάβει και δεν ενώνει τη ζωή με τον κόσμο. Υπάρχουν κοιμητήρια ως συνέχεια της ζωής και κοιμητήρια που σφραγίζουν τον θάνατο, πολλές φορές και με βιολογικά ζωντανά όντα, μοναχικοί άνθρωποι στις μεγάλες πόλεις, γηροκομείς, ξενώνες, καταυλισμοί. Ένα κτήριο ανάλογο μοιραία μοναχικό και εγκαταλελειμμένο στο νησί του Bronx, ανοίγει μια ανάλογη κυκλική αγκαλιά όπως το κάστρο που οριοθετεί το νησί του θανάτου στον πίνακα του Böcklin.

Από τις δύο εικόνες αποκτούμε πρόσβαση στην εικόνα της ζωής των νεκρών, αλλά και στην εικόνα της ροής της μοναχικής τους φυγής από τον κόσμο σε μοναχικά κελιά των νοσοκομείων ή στα απομονωμένα δωμάτια τους, σε καταυλισμούς ή στρατόπεδα. Η απώλεια της κοινωνικής τους ύπαρξης εκφράζεται με την εικόνα του κοιμητηριού την οποία εξουσία την έχει ο θάνατος ή μάλλον την είχε πάντα.

Το νησί του Böcklin έχει και ένα πολιτικό νόημα, το οποίο ο κοινωνικός και βιολογικός θάνατος είναι δυνατό να είναι το κυρίαρχο στοιχείο μια κοινωνίας, στρατιωτικής ρυθμιστικής ή απλά υλιστικής και αυτό το στοιχείο να αποτελεί το μέσο του ελέγχου, υποταγής και της ίδιας της εξολόθρευσης ατόμων και πληθυσμών. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτός ο συμβολισμός και η Εν-Εικόνιση του έργου δεν διέφυγε από προσωπικότητες σύμβολα του θανάτου ως μέσου της πολιτικής, όπως ο Χίτλερ που ήταν ένας ‘αγαπημένος’ του πίνακας. Μας φέρνει όμως στο μυαλό και το γεγονός ότι είμαστε πλέον κοινωνίες αποφυγής του θανάτου και όχι κοινωνίες και πολιτισμοί της εν βίωσης της ζωής και αυτό φαίνεται στην τελετουργική κυρίαρχη πρακτική αποφυγής του θανάτου.

Φαίνεται επίσης περισσότερο στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε συλλογικά και ατομικά τον κίνδυνο του θανάτου. Τεχνικές και τεχνολογίες διατήρησης της ζωής και της νεότητας, η συσσώρευση βιωμάτων ως καταναλωτικών αγαθών, αλλά και η θρυπτική προσπάθεια διατήρησης της ζωής σε ένα κλειστό κελί, σε ένα κλειστό κόσμο. Τελετουργίες θρησκευτικές από την παλιά κληρονομιά της κοινότητας που υμνούν τη Ζωή και την Ανάσταση μέσω του θείου, αλλά και ως μέσο της καθημερινότητας, έχουν γίνει πιά τυπικές και περιθωριακές και μόνο η απώλεια τους, όπως στην περίοδο της καραντίνας του 2020 μας κάνει να νοιώσουμε παράξενα και φοβικά για την “ενδορήξη” (social implosion) του κόσμου που όμως προϋπήρχε της υγειονομικής καραντίνας (Chtouris, 2020). Η αντίσταση των νέων ‘κρυπτοχριστιανών’ γίνεται κατανοητή μόνον ως απερισκεψία και φανατική πράξη και δύσκολα ως μια απελπισμένη υπεράσπιση του πολιτισμού της ζωής απέναντι στον πολιτισμό του θανάτου και της κοινωνικής μοναξιάς του που έχει πλέον κυριαρχήσει.

Ο Böcklin, ζωγράφισε όμως και μια συμβολική απάντηση σε αυτή την πλευρά του κόσμου του κλειστού θανάτου, με το έργο του «Το νησί της ζωής» (1888) που μας επιτρέπει για τον λόγο αυτό, να την καταλάβουμε καλύτερα ως μια νοηματική αντιπαράθεση με το προηγούμενο έργο του. Το «νησί της ζωής» μοιάζει ως μία προσπάθεια κατανόησης και εξορκισμού του θανάτου μέσα από την ζωή που είναι το κυρίαρχο στοιχείο της καθημερινότητας, όταν αυτή υπάρχει πραγματικά. Στο προσκήνιο του έργου, εντοπίζεται ό έρωτας που περιπλέει στα νερά του νησιού ενώ κολυμπούν σε αυτά παραδείσια πτηνά. Σε ένα δεύτερο πλάνο, η καθημερινότητα του έρωτα, κυριαρχεί επίσης με ένα ζευγάρι εραστών που περιπατεί στο νερό, ενώ στο φόντο τονίζεται το περιβάλλον μέσα από τη χαρά της ζωής με μια πανηγυρική και πιθανά διονυσιακή εορτή όπου μια παρέα ανθρώπων χορεύει υπό τους ήχους κρουστών και πιθανά μουσικής. Ποιητικά κατοικεί ό άνθρωπος, μας λέει ο φιλόσοφος.

Και επικαλείται τον ποιητή του ρομαντισμού, Χαίλντερλιν 

[…] όμως η σκιά της έναστρης νύχτα,

αν θα μπορούσα να το πω,

δεν είναι καθαρότερη

από τον άνθρωπο, αυτή η εικόνα της θεότητας.

Υπάρχει άραγε ένα μέτρο της πάνω στη γη;

Δεν υπάρχει. Κανένα.

Όταν γεμάτο κόπο είναι ο βίος του,

μπορεί ένας άνθρωπος, να υψώσει το βλέμμα του και να πει:

έτσι θέλω και εγώ να είμαι; Ναι.

[…] Εντελώς επάξια, αλλά ποιητικά κατοικεί

ο άνθρωπος, πάνω σε αυτή τη γη. 

[Martin Heidegger, «Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος», εκδ. Πλέθρον, 2008]

Η ποιητική αυτή όμως δεν είναι κατά το έργου του ζωγράφου, μόνο μία ενατένιση στον ουρανό και προς τη γη αλλά και μια δημιουργική τελετή που είναι συστατικό στοιχείο της κοινότητας αλλά και της ουσιαστικής της βάσης που είναι ο δεσμός της Δυότητας, η ολική σχέση της γυναίκας και του άνδρα σε όλη τη ζωή, αλλά και στον θάνατο που αυτός είναι απλά το αρμονικό της επιστέγασμα και όχι ο διαρκής συνοδός σε μια ωκεάνια μοναξιά, όπως την περιγράφει, ο Φρόϊντ. 

Υπάρχει νόημα μιας ποιητικής εικαστικής ή διαλογικής αυτό - εθνογραφίας στην Εν-Εικόνιση.

Σε μια αυτό-εθνογραφική προσέγγιση αυτού του θέματος του νησιού της ζωής, στέκομαι σε ορισμένες μεταφορές και λυρικές αποτιμήσεις της πραγματικότητας με το βλέμμα στραμμένο στη Δυότητα με την γνωστή - άγνωστη και πάντα αναδυόμενη αγαπημένη της ζωής μας , αλλά και τους ανθρώπους σε πλήρη εγγύτητα προς εμάς, τα παιδία του προγόνους την πνευματική μας κοινότητα . Αυτές οι αποτιμήσεις μου δίνουν παρήγορες σκέψεις στις ώρες του περιορισμού-εγκλεισμού και αυτό-εγκλεισμού, καθώς οι φράσεις παρατάσσονται ως ημερολόγιο αυτής της κατάστασης που διαρκεί για εβδομάδες και προβλέπω ίσως και για μήνες. 

«Ανάσταση στο νησί της ζωής»

Κοιτάω τη θάλασσα

αυτή αναδεύει τον χρόνο

καθώς οι ώρες μου στέκουν

μακριά σου.

Ένα μικρό όν του φόβου

μας περικύκλωσε Αγαπημένη.

Κοιτάω στον ουρανό,

γνέφει απ’ τον ακίνητο ήλιο,

τα φιλιά σου.

Ζητάω βοήθεια να με σώσει

από την μικρή βιολογική ύλη

που αλυσόδεσε τον κόσμο μας.

Θα πέσω στη θάλασσα να κολυμπήσω

προς το νησί σου

να σ ’αγκαλιάσω εκεί

στους βράχους των Μετεώρων

όπου και αν είσαι,

να χορέψω στην άμμο

μαζί σου το Πάσχα,

την Ανάσταση του

θαμμένου σώματος, μαζί. 

Πέρα από το έργο του Böcklin, θέλω να ανά-συστήσω με όλες τις φωτογραφίες του Πάσχα που θα βρω στα ξεχασμένα συρτάρια στο γραφείο και τις βιβλιοθήκες μου. Οι εικόνες της εορτής δεν είναι μόνο μια παρηγορητική μνήμη, αλλά και μία δημιουργική ανασύσταση του εαυτού στο μοναχικό σήμερα. Τα σπαράγματα της μνήμης με τις ερμηνείες του μέλλοντος του εαυτού και του σώματος «εν κινδύνω» δημιουργούν μια ιδιαίτερη σειρά εικόνων που μας λένε ότι ο εαυτός μας υπάρχει ως μια σταθερή αξία του Είναι πέρα από τις ενδεχομενικές του ιδιαιτερότητες.

Αναρωτιέμαι όμως και για το χρηστικό κοινωνικό νόημα μιας τέτοιας παρηγορητικής γνώσης που προέρχεται μόνο από την ποιητική και «Δεί-αισθητική» σύσταση της πραγματικότητας και αν αυτή είναι όντως αρκετή, χωρίς να συνοδεύεται από μια πιο διαυγή ορθολογική αναζήτηση του εαυτού μέσω μιας σειράς επιλεγμένων ερωτήσεων και απαντήσεων όπως οι ακόλουθες που κάνουμε στη διαδικτυακή έρευνα για τον κοινωνικό εαυτό την εποχή της πανδημίας του covid-19, καθώς και αυτές τις ερωτήσεις μαζί με τις απαντήσεις όπως παραθέτουν και συνθέτουν μια νέα παράσταση του εαυτού του ερωτώμενου αλλά και όσων θέτουν την ερώτηση. Είναι ίσως το ερωτηματολόγιο ένα άλλο ποιητικό ενέργημα, αν κανείς γνωρίζει τι θέλει από αυτό;

Το ερωτηματολόγιο του εαυτού το οποίο μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε ολόκληρο ή επιλεκτικά για να γράψουμε ένα κείμενο για την εμπειρία του κοινωνικού περιορισμού και τη “ενδορήξης” (social implosion) στο χώρο και τον χρόνο μέσα από την διαλογική σχέση με τον Άλλο που βιώνει παρόμοιες στιγμές.

Ορισμένες φράσεις από τις ακόλουθες ή κάθε άλλο ερώτημα είναι δυνατό να αποτελέσουν τη βάση για μία Διαλογική Αυτό-εθνογραφία που συνθέτει το προσωπικό βίωμα με ένα κοινωνικό σύνολο που έχει χαθεί στο φόντο της ζωής μας. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτό τον δρόμο τον έχουν διαλέξει ή έχουν αναγκαστεί να βρίσκονται σε αυτό, πολλοί άνθρωποι που ζούνε αυτή την εμπειρία, ως τμήμα του κύκλου της ζωής τους, ή ακόμα όταν βρίσκονται σε αναγκαστικό περιορισμό ή εγκλεισμό.

Πρόσκληση: Φίλοι και φίλες, θα είναι μια σημαντική ατομική άσκηση για όλους να συμπληρώσετε το ερωτηματολόγιο που έχουμε ετοιμάσει για τη νέα κοινωνική κατάσταση και τον κοινωνικό μας εαυτό στις περιοριστικές συνθήκες της πανδημίας του covid-19 στο Διαδικτυακό Ερωτηματολόγιο, για τον κοινωνικό εαυτό σε συνθήκες περιοριστικής πανδημίας: https://surveybot.io/c/88f9d291fbd1d33687933f95e7a41801

Καλό Πάσχα και Καλή Ανάσταση

Σωτήρης Χτούρης