Το έτος που έφυγε «άφησε» πίσω του δύο βασικά γεγονότα: α) την επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, και β) την όξυνση των συγκρούσεων στη Μέση Ανατολή, με αποκορύφωμα την πτώση του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία και την κατά μέτωπο σύγκρουση σχέσεων Ισραήλ-Ιράν. Αφού προβληματιστούμε, συνοπτικά, πάνω σε αυτά τα ζητήματα, θα προσπαθήσουμε να ανακαλύψουμε τον κοινό παρονομαστή τους και να κατανοήσουμε την κληρονομιά που μας άφησε το έτος που έφυγε.
Οι λόγοι που οδήγησαν στην επανεκλογή του Τραμπ είναι λίγο πολύ γνωστοί: ο μεγάλος κοινωνικός διχασμός στις ΗΠΑ, όπως αυτός διαμορφώθηκε με την ενίσχυση της κομματικής πόλωσης από τη δεκαετία του 1970 και μετά. Η διάσπαση των μεγάλων πολιτικών κομμάτων σε ιδεολογικό και δημογραφικό επίπεδο οδήγησε σε εντονότερες ταυτοτικές συγκρούσεις, με αποκορύφωμα την πρώτη εκλογή του Τραμπ το 2016, που θεωρείται αποτέλεσμα της αντίδρασης των λευκών Αμερικανών στην αυξανόμενη δημογραφική ποικιλομορφία και τη μαζική μετανάστευση.
Από τη μια, το στρατόπεδο των προοδευτικών ή «φιλελεύθερων» (liberals), βαδίζει στα χνάρια των κινημάτων του 1970, όντας προσκολλημένα σε μια έντονη πολεμική ενάντια σε κάθε παραδοσιακό θεσμό (όπως η πυρηνική οικογένεια και η θρησκεία). Στο φαντασιακό των πιο ένθρεμων προοδευτικών, ο παραδοσιακός τρόπος ζωής αποτελεί κύρια πηγή αναπαραγωγής του λευκού ρατσισμού και της πατριαρχίας.
Μοναδική εναλλακτική στην κοινωνική καταπίεση που «συντηρείται» από τους θεσμούς αυτούς είναι οι εναλλακτικές μορφές κοινωνικής αλληλεπίδρασης· το δίπολο άνδρας-γυναίκα θα δώσει τη θέση του σε ένα παράδειγμα όπου ο κάθε άνθρωπος θα μπορεί να αρνείται το βιολογικό του φύλο, υιοθετώντας μια ταυτότητα που με βάση τον ίδιο εκφράζει καλύτερα τις προσωπικές του επιδιώξεις και εμπειρίες. Ως εκ τούτου, η πυρηνική οικογένεια θα πρέπει να αντικατασταθεί από τη συμβίωση ανθρώπων κάθε ταυτότητας και φύλου, ενώ δεν λείπουν φωνές οι οποίες κάνουν λόγο για τη λεγόμενη «πολυσυντροφικότητα».
Παράλληλα, τα σχολικά και πανεπιστημιακά εγχειρίδια αλλάζουν, ώστε να απομακρυνθούν από τη διδακτέα ύλη οι κλασικές σπουδές, όπως τα έργα του Ομήρου και του Shakespeare, τα οποία συμβολίζουν το «καταπιεστικό» παλιό κόσμο, με στόχο να αντικατασταθούν από θεματικές ενότητες οι οποίες δίνουν έμφαση στη «ρευστότητα του φύλου» και στα εγκλήματα της αποικιοκρατίας. Εκφάνσεις αυτού του δόγματος της «αφύπνισης» (ή «woke», όπως επίσημα αποκαλείται) είδαμε κατά τη διάρκεια της τελετής έναρξης των Ολυμπιακών αγώνων του Παρισιού, το καλοκαίρι του 2024, όπου χλευάστηκε η Χριστιανική πίστη, με αποκορύφωμα την αποθέωση «εναλλακτικών» ατομικών ταυτοτήτων και τρόπων διαβίωσης.
Από την άλλη, η εναντίωση στον προοδευτισμό και στις οικοφοβικές αυτές πολιτικές οδηγεί αρκετούς συντηρητικούς στα κόμματα λεγόμενης λαϊκιστικής δεξιάς, βασικός εκφραστής της οποίας είναι ο Τραμπ και η Λεπέν. Συχνά πυκνά πυροδοτεί στείρες καταγγελίες, ωθώντας στην αβασάνιστη αποδοχή αφηγημάτων που (έστω και έμμεσα) προωθούν έναν παρόμοιο και επικίνδυνο ταυτοτισμό, βασισμένο (έστω και υπόρρητα) στη «λευκή» συνείδηση. Οι συντηρητικοί εναντιώνονται στις προοδευτικές ελίτ που τα κινήματα του 1970 γέννησαν με στόχο να «αποδομήσουν» τα Προτεσταντικά θεμέλια του δυτικού κόσμου, καθώς και τον θεσμό της οικογένειας, την προσκόλληση στο εργασιακό ήθος της παραγωγικότητας και στην καπιταλιστική ανάπτυξη μέσω της ατομικής προσπάθειας και βελτίωσης.
Ωστόσο, στη βάση του ρεύματος της λαϊκιστικής δεξιάς κυριαρχεί ο πολιτικός εκχυδαϊσμός καθώς και μια άκρατη επιφανειακότητα. Εν ολίγιοις, παρότι ορθά οι συντηρητικοί μιλούν για το τέλος του δυτικού πολιτισμού, αγνοούν ότι ο ίδιος κόσμος ο οποίος νοσταλγούν εμπεριέχει όλα εκείνα τα στοιχεία που επέτρεψαν τον ατομοκεντρισμό να καταστεί κυρίαρχος τη δεκαετία του 1970, οδηγώντας στο ρεύμα της «αφύπνισης» και στην προτεραιοποίηση ατομικών (κυρίως) ταυτοτήτων, αντί να δίνουν έμφαση στις οικουμενικές αξίες της δικαιοσύνης. Υπό διαφορετική διατύπωση, τα κινήματα του 1970, παρότι κατέκριναν τον ατομικισμό του Αμερικανικού Προτεσταντικού φαντασιακού, κατέληξαν να το αναπαράγουν με στόχο να προωθήσουν συγκεκριμένους στόχους.
Μερικές δεκαετίες πριν, ο Αμερικανός ιστορικός Christopher Lasch έγραφε ότι η νοσταλγία «μας στερεί την ικανότητα να προσεγγίσουμε το μέλλον [και το παρελθόν] με τρόπο έξυπνο». Με λίγα λόγια, η νοσταλγία και ο συναισθηματισμός τον οποίο διεγείρει, μαζί και το αίσθημα απειλής και η ανάγκη απόδρασης από έναν κόσμο δυστοπικό, μας ωθεί σε μια βεβιασμένη και άκριτη αποδοχή του παρελθόντος.
Οφείλουμε, ωστόσο, να δούμε τις ΗΠΑ ως κοινωνικό και πολιτικό εργαστήρι. Οι υπόλοιπες δυτικές και δυτικότροπες χώρες διέπονται από έναν παρόμοιο κοινωνικό διχασμό μεταξύ συντηρητικών και προοδευτικών. Στη Βρετανία, στη Γαλλία, στη Γερμανία αλλά και στη δική μας χώρα κυριαρχεί η πόλωση γύρω από παρόμοια ζητήματα, με το στρατόπεδο των προοδευτικών να υιοθετεί μια ακραία οικοφοβική ατζέντα, να ταυτίζεται με νέα πολιτικά ρεύματα (όπως η οικολογία και ο βιγκανισμός), ενώ οι συντηρητικοί επιδίδονται σε μια στείρα επίκληση της παράδοσης και εναντιώνονται σε όλες τις πολιτικές που επιβάλλουν οι κυρίαρχες ελίτ (όπως είδαμε στην περίοδο της πανδημίας), μόνο και μόνο επειδή αυτές φαινομενικά ταυτίζονται με την ατζέντα της «αφύπνισης». Ουδείς γνωρίζει πού θα οδηγήσει αυτή η σύγκρουση των φαινομενικά αντίθετων αυτών ρευμάτων.
Ωστόσο, τρία είναι τα βασικά διακυβεύματα του διχασμού αυτού, τα οποία συχνά αγνοούμε:
1) Χειραφετικά κινήματα υπέρ της φυλετικής ενότητας, όπως το Κίνημα για τα Πολιτικά Δικαιώματα τη δεκαετία του 1960 στις ΗΠΑ, έχουν πλέον ηττηθεί ολοκληρωτικά. Σε αντίθεση με τα προοδευτικά κινήματα του 1970, οι οικουμενικές αξίες του αντιρατσισμού του 60 (βασική φωνή του οποίου υπήρξε ο Martin Luther King) έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη κοινωνικών δομών πέρα από κάθε είδους κοινωνική και φυλετική διάκρηση· υπερασπίστηκαν την ισότητα απέναντι στο νόμο, σπάζοντας βίαιους ρατσιστικούς αποκλεισμούς, αποσκοπώντας να εξαλείψουν όχι μόνο την αδικία του των φυλετικών διακρίσεων, αλλά και των αιτιών που θα μπορούσαν να αναβιώσουν διχαστικές ταυτοτικές/φυλετικές πολιτικές.
2) Η κατάρρευση του δυτικού πολιτισμού δεν συντελείται μονάχα λόγω της επίθεσης στα θεμέλιά του από τις οικοφοβικές πολιτικές των προοδευτικών. Ο κοινωνικός διχασμός εξίσου αποσταθεροποιεί τις δυτικές κοινωνίες, ενισχύοντας περαιτέρω την ευαλωτότητά τους.
3) Το αντίκτυπο της κρίσης ταυτότητας των δυτικών κοινωνιών δεν είναι παρά η ίδια η κρίση ηγεσίας: ο πολιτικός νάνος Μπάιντεν και ο ολίγιστος Σολτζ, αδυνατούν κατανοήσουν τη γεωπολιτική επικινδυνότητα των αναδυόμενων αναθεωρητισμών (ιδίως της Τουρκίας και της Ρωσίας). Ως εκ τούτου, οι αναθεωρητικές δυνάμεις εκμεταλλεύονται την έλλειψη τόλμης στην εξωτερική πολιτική των δυτικών κρατών, υλοποιώντας τα δικά τους σχέδια. Γνωρίζουμε, άλλωστε, ότι η πτώση του Άσαντ στη Συρία δεν ήταν παρά μια συντριπτική νίκη της Τουρκίας και του Ισραήλ στην περιοχή της Μέσης Ανατολής.
Επιπλέον, εκ πρώτης όψεως διαπιστώνουμε ότι ο μεγάλος ηττημένος μέχρι στιγμής στο Συριακό είναι το Ιράν και η Ρωσία (όπως άλλωστε ισχυρίζονται τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης). Ωστόσο, πολύ λίγοι αναλυτές μιλούν για τον πραγματικό ηττημένο, που δεν είναι άλλος παρά η ίδια η Δύση. Στην πραγματικότητα, τρεις μήνες πριν ο (υποστηριζόμενος από την Τουρκία) Τζολάνι δεν ήταν παρά ένας επικηρυγμένος τρομοκράτης. Όμως μέσα σε μια εβδομάδα βαφτίστηκε «μετριοπαθής τζιχαντιστής» ή και «μεταρρυθμιστής». Εν ολίγοις, παρά τη σημαντική στήριξη σε αντικαθεστωτικές δυνάμεις, η Δύση (και κυρίως οι ΗΠΑ) δεν κατάφερε να προωθήσει μια μετάβαση σε ένα καθεστώς πιο φιλελεύθερο και δυτικόφιλο. Έτσι, τα δυτικά ΜΜΕ αποφεύγουν να μιλήσουν για την ήττα της Δύσης, κάνοντας λόγο για έναν Τζολάνι που «έχει αλλάξει» και είναι έτοιμος να φέρει ρηξικέλευθες αλλαγές προς μια φιλελεύθερη κατεύθυνση. Βεβαίως, ο Τζολάνι αυτοπαρουσιάζεται ως «μετριοπαθής» επαναστάτης καθώς επιδιώκει να πείσει τη διεθνή κοινή γνώμη ότι δεν είναι πια ο παλιός σκληρός τρομοκράτης. Παράλληλα, όμως, φαίνεται να επιτρέπει υπογείως στο σαλαφικό Ισλάμ να επεκταθεί, κατακτώντας όλους τους αρμούς της εξουσίας.
Ως εκ τούτου, η Τουρκία εδραιώνει την κυριαρχία της στη Συρία μέσω του Τζολάνι, χωρίς να συναντά ουσιαστική αντίσταση. Αν καταφέρει να διαμορφώσει ΑΟΖ με τη Συρία και να την μετατρέψει σε προτεκτοράτο, θα έχει προωθήσει την αναθεωρητική της ατζέντα. Ποια θα είναι η αντίδραση των δυτικών ηγετών;
Πώς θα τοποθετηθεί ο ανερχόμενος Αμερικανός πρόεδρος; Θα αναχαιτίσει τα σχέδια της Τουρκίας ή θα επιλέξει να τη στηρίξει, βλέποντας την ως τον ισχυρότερο παίκτη; Μια τέτοια εξέλιξη σαφέστατα θα ήταν η χειρότερη για τις ελληνικές θέσεις. Όμως φαντάζει ιδιαίτερα πιθανή, δεδομένης της ατολμίας, αδράνειας και έλλειψης βούλησης που χαρακτηρίζουν την κατευναστική γραμμή της ελληνικής κυβέρνησης, ιδίως από το 2022 και έπειτα, καθιστώντας την αδύναμο κρίκο σε όλες τις γεωπολιτικές εξελίξεις της περιοχής και, συνεπώς, ανίκανο σύμμαχο. Βεβαίως, η κυβέρνηση Μητσοτάκη δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα· ακολουθεί τυφλά την ίδια γραμμή που χαράζουν οι κυβερνήσεις των δυτικών χωρών, προωθώντας μια ιδιάζουσα οικοφοβία, η οποία δεν βασίζεται μονάχα τις συνταγές της «woke» ατζέντας, αλλά αναπαράγει έναν κίβδηλο ευρωπαϊσμό, όπως αυτός ενισχύθηκε από την «εκσυγχρονιστική» - αλλά ελιτίστικη και σφόδρα ρατσιστική - ατζέντα του ΠΑΣΟΚ της δεκαετίας του 1990. Έτσι, ενισχύεται η αποδόμηση του εθνικού και θρησκευτικού φρονήματος ως κάτι το «παρωχημένο», «βαλκάνιο» και «ξένο προς τις αρχές του διαφωτισμού». Υπό το πρίσμα αυτό, η υπεράσπιση της εθνικής ακεραιότητας έρχεται σε δεύτερη μοίρα· άμεση προτεραιότητα έχει πλέον η αποτροπή των Τουρκικών «ορέξεων» μέσω του κατευνασμού, στα πλαίσια του διαλόγου για «ήρεμα νερά», τη στιγμή που η Τουρκία με αφορμή το Συριακό είναι έτοιμη για την αλλαγή συνόρων, τελειώνοντας οριστικά τη Συνθήκη της Λωζάνης.
Επιπλέον, ποια θα είναι η στάση της Δύσης απέναντι στο Ισραήλ, τον στρατηγικό εταίρο των ΗΠΑ, το οποίο φαίνεται να στρέφεται εχθρικά απέναντι στην Τουρκία; Ή μήπως η κυβέρνηση Trump θα επιδιώξει να έρθουν συμφωνία Τουρκία και Ισραήλ; Ποια θα είναι η τύχη του Ιρανικού καθεστώτος, δεδομένης της ύπαρξης μεγάλου αριθμού νέων ανθρώπων και εθνικών μειονοτήτων που αναζητούν έναν διαφορετικό τρόπο ζωής από αυτόν που επιβάλλει το καθεστώς; Και τέλος, ποιά θα είναι η εξέλιξη του Ουκρανικού μετώπου, εκεί όπου δεν φαίνεται να μπαίνει επίλογος;
Μένει λοιπόν να δούμε αν στη βαριά κληρονομιά του 2024 θα υπάρξει πολιτική απάντηση με στόχο την επίλυση προβλημάτων που χρονίζουν, ή αν όλα τα τερατώδη κοινωνικά και γεωπολιτικά αδιέξοδα θα οδηγήσουν σε περαιτέρω κλιμάκωση. Στον απόηχο του 2024 μένει πάντα έγκυρο το Προμηθεϊκό μήνυμα του οικουμενικού/κοσμοπολιτειακού ελληνισμού ενάντια στον πόλεμο και στον κοινωνικό κατακερματισμό: η ελευθερία, ως θεμελιώδης συνθήκη, προσδίδει στην κοινωνία τον ρόλο του πολιτικού δημιουργού. Μια τέτοια συνθήκη απαιτεί την πλήρη εναντίωση σε κάθε μορφή κατακερματισμού που ενισχύει την υφιστάμενη ηγεμονία και απολήγει στην εδραίωση δεσποτικών μορφών διακυβέρνησης.
Παράλληλα, η κρατοκεντρική πραγματικότητα, παρότι προσφέρει πρακτική χρησιμότητα, οφείλει να εγκολπώνει εκείνα τα στοιχεία που θα μπορούσαν να οδηγήσουν την ανθρωπότητα σε μια αυθεντικά κοσμοπολιτειακή μετάβαση. Αυτή η κοσμοπολιτειακή πραγματικότητα δεν θα πρέπει να συγχέεται με την παγκοσμιοποιημένη ρευστότητα του νεοφιλελευθερισμού, αλλά να προσανατολίζεται σε μια ουσιαστική και δίκαιη συνεργασία υπό το πρίσμα της εννόμου πολιτείας.
Βλ. Amy Chua, Κοινωνικός διχασμός στις ΗΠΑ https://www.respublica.gr/2020/07/post/usa-divided-we-fall/
Οικοφοβία, ή αλλιώς το μίσος προς το «οικείο», δηλαδή, προς τις εθνικές παραδόσεις. Για περισσότερα βλ. Οικοφοβία: τι είναι και γιατί μας ενδιαφέρει https://www.respublica.gr/2021/12/post/oikophobia-scruton/
Christopher Lasch: νοσταλγία ή μνήμη; https://www.respublica.gr/2018/07/post/memory/
Για περισσότερα αναφορικά με τον Προμηθεϊκό χαρακτήρα του ελληνικού πνεύματος, βλ. Μιχαήλ Θεοδοσιάδης, Ancient Greek Democracy and American Republicanism: Prometheus in Political Theory https://edinburghuniversitypress.com/book-ancient-greek-democracy-and-american-republicanism.html