Γράφει ο Ιωάννης Β. Δασκαρόλης
Τον Οκτώβριο του 1943 ενώ η ήττα του Άξονα είχε πλέον προδιαγραφεί και πλησίαζε η ώρα της πολυπόθητης απελευθέρωσης, ο ΕΛΑΣ εξαπέλυσε επίθεση στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο πυροδοτώντας τον περίφημο πρώτο γύρο. Στον εμφύλιο πόλεμο των δύο αντιστασιακών οργανώσεων προστέθηκε απρόσμενα και ο Γερμανός παράγοντας, καθώς στην περιοχή μεταφέρθηκε την ίδια εποχή η 1η Γερμανική Μεραρχία Ορεινών Κυνηγών «Εντελβάις». Την διένεξη αυτή εξετάζει η νέα μονογραφία του Ιωάννη Αθανασόπουλου «Η Μάχη της Νεράιδας (31 Οκτωβρίου 1943) Ο κατοχικός εμφύλιος και η κορύφωσή του» που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Eurobooks.
Ο Αθανασόπουλος δεν μας είναι βέβαια άγνωστος, καθώς έχει ήδη 6 τίτλους μονογραφιών γύρω από την Κατοχή και την Εθνική Αντίσταση με επίκεντρο τον Ναπολέοντα Ζέρβα και τον ΕΔΕΣ. Ο ίδιος ως επιστημονικός σύμβουλος έχει επιμεληθεί τις περιγραφές και τα κείμενα στο Μουσείο του Ναπολέοντος Ζέρβα στο Μεταξουργείο, ενώ συνεπιμελήθηκε την έκδοση του λευκώματος για το προσωπικό αρχείο του Ζέρβα που εκδόθηκε πρόσφατα από το Πολεμικό Μουσείο.
Η νέα μελέτη του Αθανασόπουλου εντοπίζει την πρόθεση του ΕΛΑΣ να επιτεθεί και να εξολοθρεύσει τον ΈΔΕΣ ήδη από την Β΄ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ τον Δεκέμβριο του 1942. Από το σημείο αυτό εκκίνησης ο Αθανασόπουλος μας αφηγείται την αργή διαδικασία διάλυσης όλων των υπολοίπων μικρότερων μη κομμουνιστικών οργανώσεων στην Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο και την Μακεδονία από τον ΕΛΑΣ με την ίδια περίπου συνταγή (κατηγορίες για συνεργασία με τον κατακτητή, αφοπλισμός των άλλων οργανώσεων, σύλληψη των αρχηγών τους και εκτέλεσή τους). Η διαδικασία προτάθηκε και υλοποιήθηκε από τον ίδιο τον Άρη Βελουχιώτη, ο οποίος μετά την επίτευξη του πρώτου αυτού στόχου στράφηκε προς τον ΕΔΕΣ για να ολοκληρώσει το έργο του. Από τον Σεπτέμβριο του 1943 ο Αθανασόπουλος περιγράφει την σταδιακή αύξηση της έντασης στις παραμεθόριες περιοχές των δύο οργανώσεων και την ολομέτωπη επίθεση που εξαπέλυσε ο ΕΛΑΣ τον Οκτώβριο του 1943 στην Αιτωλοακαρνανία και στο Μέτσοβο με δικαιολογία διάφορα επεισόδια και προστριβές με τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ, αλλά και με την κλασσική κατηγορία εναντίον του Ζέρβα ότι συνεργαζόταν με τους Γερμανούς.
Η εμφύλια διένεξη μεταξύ των οργανώσεων είχε ξεσηκώσει την κατακραυγή των Άγγλων εις βάρος του ΕΛΑΣ, που εντάθηκε μετά την δολοφονία ενός Άγγλου συνδέσμου από στρατιώτες του. Ο ίδιος ο Winston Churchil έκανε διακριτή αναφορά στο γεγονός στην Αγγλική βουλή των κοινοτήτων χαρακτηρίζοντας τον ΕΛΑΣ ως ”ληστρική συμμορία”. Ο ΕΛΑΣ αμφισβήτησε ότι ο Άγγλος σύνδεσμος δολοφονήθηκε εσκεμμένα αναφέροντας ότι αυτός ήταν μεθυσμένος, ενώ πυροβόλησε πρώτος εναντίον ανταρτών του ΕΛΑΣ. Σε κάθε περίπτωση το διεθνές κλίμα είχε σταδιακά μεταστραφεί εναντίον του ΕΛΑΣ, αλλαγή που είχε γίνει αντιληπτή από την ανώτατη ηγεσία του. Στις 21 Δεκεμβρίου ο πρωθυπουργός Εμμανουήλ Τσουδερός έκανε έκκληση από το ραδιόφωνο του Καΐρου για άμεση ειρήνευση μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων. Ακολούθησε δεύτερο ραδιοφωνικό μήνυμα του Τσουδερού, αλλά και επίσημη δήλωση της Σοβιετικής κυβέρνησης από την Μόσχα με την οποία παρότρυνε τους εμπλεκόμενους να συμπτύξουν ενιαίο μέτωπο κατά του Άξονα.
Από την εισβολή του ΕΛΑΣ και μετά, η αφήγηση του Αθανασόπουλου γίνεται δραματική, καθώς στην περιοχή επιτίθεται σε όλη την Ήπειρο κατά των δύο οργανώσεων και η γερμανική μεραρχία που καίει χωριά και προβαίνει σε ωμότητες κατά των αμάχων. Μετά τις πρώτες αρχικές επιτυχίες του ΕΛΑΣ και την προέλαση του στην καρδιά της Ηπείρου η κατάσταση του ΕΔΕΣ συνεχώς επιδεινωνόταν και κατέστη κρίσιμη στις 30 Οκτωβρίου με την μάχη της Νεράιδας που είναι και το κεντρικό ζήτημα της μελέτης. Δεν είναι τυχαία η επιλογή του συγγραφέα: η μάχη αυτή είναι από της εμβληματικότερες του ΕΔΕΣ που βρέθηκε μεταξύ ΕΛΑΣ και Γερμανών.
Ο συγγραφέας μας περιγράφει την δραματική μάχη, τον διμέτωπο αγώνα του ΕΔΕΣ πάνω από τα κεφάλια των στρατιωτών του διασταυρώνονταν γερμανικές και κομμουνιστικές σφαίρες, και την τελική απαγκίστρωση του Ζέρβα προς Βορρά με τους αιχμαλώτους και τους αμάχους μεταξύ των ανταρτών του. Έτσι τελικά ο ΕΔΕΣ όχι μόνο δεν εξοντώθηκε όπως επεδίωκε η ηγεσία του ΚΚΕ και ο Άρης Βελουχιώτης, αλλά με την υλική και χρηματική βοήθεια των Άγγλων κατάφερε να ανασυνταχθεί και να περάσει στην αντεπίθεση ανακαταλαμβάνοντας πολλά από τα εδάφη που είχε χάσει ως τότε. Ο λεγόμενος πρώτος γύρος τερματίστηκε με την υπογραφή της περίφημης συμφωνίας Μυρόφυλλου - Πλάκας στις 29 Φεβρουαρίου 1944.
Σε αυτό τον καμβά των δραματικών γεγονότων, ο Αθανασόπουλος καταφέρνει με μια νευρώδη αφήγηση να εγκλωβίσει την προσοχή μας. Αντλεί και συνδυάζει στοιχεία από απομνημονεύματα αγωνιστών των δύο παρατάξεων, από την δευτερογενή βιβλιογραφία που είναι αρκούντως πλούσια και έγκυρη, αλλά έχει και δυο νέες πολύ σημαντικές πηγές από πλευράς ΕΔΕΣ: το αταξινόμητο προσωπικό αρχείο του Ναπολέοντος Ζέρβα του οποίου ο ίδιος είναι επιμελητής και το ανέκδοτο χειρόγραφο ημερολόγιο του επίλαρχου Γεώργιου Αγόρου, διοικητή του Αρχηγείου Τζουμέρκων και μετέπειτα διοικητή του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων στο Σούλι, που καταγράφει τις εντυπώσεις του από τα δραματικά αυτά γεγονότα στα οποία άλλωστε πρωταγωνίστησε.
Ο Αθανασόπουλος παρουσιάζει και τις απόψεις και τις θέσεις της εαμικής ιστοριογραφίας για τον πρώτο γύρο, τις ακρότητες και των παρατάξεων, τις συλλήψεις και τις φυλακίσεις σε στρατόπεδα συγκέντρωσης των αιχμαλώτων, δίνοντας αντικειμενικά το περίγραμμα ενός σφοδρού εμφυλίου. Επίσης δεν αποκρύπτει ότι υπήρχαν προκλήσεις εναντίον του ΕΛΑΣ και από τον ΕΔΕΣ, αλλά πολύ σωστά υπογραμμίζει ότι τα περιστατικά αυτά στάθηκαν η αφορμή και όχι η αληθινή αιτία πίσω από την επίθεση του ΕΛΑΣ κατά του ΕΔΕΣ.
Αναμφίβολα εμβληματικό το εξώφυλλο με την επιχρωματισμένη φωτογραφία του Αγόρου να κάθεται σταυροπόδι με το ντουφέκι του στα βουνά της Ηπείρου, μια φωτογραφία γεμάτη ηπειρώτικη λεβεντιά και Ελλάδα. Βρήκα εξαιρετική την έκδοση με άριστη επιλογή μιας ξεκούραστης γραμματοσειράς, αλλά και διαφωτιστικό φωτογραφικό υλικό με ένα σχεδιάγραμμα του Αγόρου για την Μάχη της Νεράιδας.
Ως κατακλείδα της σύντομης αυτής παρουσίασης παραθέτω την ημερολογιακή εγγραφή του Γεώργιου Αγόρου στις 9 Οκτωβρίου 1943, όταν είχε ήδη εκδηλωθεί η επίθεση του ΕΛΑΣ (σελ. 99-100): «Το ασκέρι των ντόπιων ΕΛΑΣιτών συγκεντρώνεται από τη Χόσεψι και ΝΔκα στη Πουλιάνα, Ναζέικα, Αετοράχη. Δεν με ανησυχεί η παρουσία τους, αρκεί ν΄ αρχίσει το ντουφεκίδι. Άλλως τε πρώτοι αυτοί άρχισαν στο Μέτσοβο. Αφού έτσι το θέλουν, ας γίνει μακελειό μεταξύ μας. Δεν μπορούμε να τους προσφέρουμε το κεφάλι μας να το κόψουν κατά γούστο και συνήθειά τους, χωρίς να τους εμποδίσωμε. Μήπως θα πρέπει να τους παραδώσουμε τα πάντα και την πατρίδα μας για την οποία τόσα και τόσα υποφέρομε και για την οποία ορκισθήκαμε να την ελευθερώσωμε και να την κρατήσωμε ελεύθερη από κάθε τύραννο. Τύραννοι είναι οι Γερμανοϊταλοί, τύραννοι είναι οι Σλαυοκομμουνισταί. Αν αυτοί οι δύο είναι σύμμαχοι σήμερα εναντίον μας και τους δύο θα πολεμήσωμε και καμμιά διάκρισι δεν κάνομε αφού σκοπός και των δύο είναι ν΄ αφανήσουν την Ελλάδα ολοκληρωτικά. Σε μας έλαχε ο κλήρος να εκτελέσουμε το χρέος μας προς την αθάνατη πατρίδα μας, σε μας θ΄ανήκη και η τιμή, είτε νικήσωμε είτε πέσωμε όλοι σαν τους 300 του Λεωνίδα.»
***
Μπορείτε να προμηθευτείτε την μελέτη του Γιάννη Αθανασόπουλου από εδώ: https://www.eurobooks.net/p/205293/maxi-neraidas-8211-oktwbrioy-1943.html
Περιεχόμενα
Πρόλογος του Αναστασίου Λιάσκου
Εισαγωγή
Δεκέμβριος 1942, η Β΄ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ
1943, η αρχή του κατοχικού εμφυλίου
Οι Γερμανοί στη δυτική Ελλάδα, ο Ζέρβας στο στόχαστρο
Επίθεση ΕΛΑΣ στον ΕΔΕΣ
Η μάχη της Νεράιδας
Τα γεγονότα μετά τη Νεράιδα
Προπαγάνδα και προκηρύξεις για τον πόλεμο ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ
Επίλογος
Πηγές και Βιβλιογραφία
Βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα