Αρκετή κουβέντα έχει γίνει αυτές τις μέρες με την απόφαση της τηλεοπτικής πλατφόρμας Netflix να φτιάξει ένα ντοκιμαντέρ για την Κλεοπάτρα, όπου η γνωστή βασίλισσα της δυναστείας των Πτολεμαίων εμφανίζεται ως μαύρη.
Πέρυσι είχαμε ένα ντοκιμαντέρ για τον Αντετοκούνμπο, στο οποίο ένας καθηγητής διαβεβαίωνε ότι «ο ελληνικός πολιτισμός έχει τις ρίζες του στην Αφρική». Η συχνή εμφάνιση τέτοιων περιστατικών (όπως ένας εντυπωσιακός μαύρος… Αχιλλέας, πάλι σε σειρά του Netflix) υποδηλώνει μία αναβίωση του αφροκεντρισμού, εκείνης της παλιάς ψευδοϊστορικής θεωρίας που φαίνεται σήμερα να περνάει μία… «δεύτερη νεότητα».
Κεντρικό ρόλο στο αφροκεντρικό αφήγημα παίζει η οικειοποίηση πρώτον του αιγυπτιακού πολιτισμού και στη συνέχεια της ελληνικής παρουσίας στην Αίγυπτο. Αφού η Αίγυπτος βρίσκεται στην Αφρική, οποιοδήποτε πολιτισμικό ή ιστορικό φαινόμενο παρουσιάστηκε στη χώρα αυτή εγγράφεται αυτομάτως στην αφρικανική –και συνεκδοχικά στη μαύρη– πολιτισμική παράδοση. Κεντρικό ρόλο είχε εδώ το βιβλίο Stolen Legacy: Greek Philosophy is Stolen Egyptian Philosophy του George G. M. James, που κυκλοφόρησε το 1954.
Ο αφροκεντρισμός στις Η.Π.Α. προσπάθησε να προσφέρει ένα ακόμη όπλο, πολιτισμικό αυτή τη φορά, στην προσπάθεια των μαύρων να χειραφετηθούν από την κουλτούρα του κράτους που τους σκλάβωσε.
Αντίστοιχα, στην Αφρική των αντι-αποικιακών κινημάτων, χρησιμοποιήθηκε από τις νεοσύστατες χώρες στην προσπάθειά τους να σταθούν ανεξάρτητες και να τονώσουν την αυτοπεποίθηση των πολιτών τους. Ο δίκαιος πολιτικός και κοινωνικός αγώνας για την κατάργηση της δουλείας, την ενσωμάτωση των μαύρων στην αμερικανική κοινωνία και την εξάλειψη της αποικιοκρατίας στην Αφρική κατά κάποιον τρόπο «καθαγίασε» τον αφροκεντρισμό και τις ψευδοεπιστημονικές θεωρίες του. Στο θυελλώδες κλίμα της δεκαετίας του ’60, ο πειρασμός της διαστρέβλωσης ήταν μεγάλος.
Κάποιοι, λοιπόν, ενέδωσαν σ’ αυτόν τον πειρασμό και επιχείρησαν να ενδύσουν τον μύθο του αφροκεντρισμού με επιστημονικοφανή επιχειρήματα. Πιο γνωστή περίπτωση είναι αυτή του Martin Bernal, με το βιβλίο του Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization. O Bernal προσπάθησε με διάφορες ακροβασίες και υποθέσεις να αποδώσει στον ελληνικό πολιτισμό ρίζες και επιρροές από την αρχαία Αίγυπτο και τη Φοινίκη. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι θεωρίες του Bernal δεν βρήκαν καμία απήχηση μεταξύ των σχετικών επιστημών της Αρχαιολογίας και της Ιστορίας και παρέμειναν περιθωριακές.
Οι θεωρίες αυτές δεν είναι πρωτοφανείς. Δεν διαφέρουν και πολύ από τις αντίστοιχες θεωρίες των Σκοπιανών που επιχειρούν να εμφανιστούν ως απόγονοι και κληρονόμοι των αρχαίων Μακεδόνων, με μόνο κοινό σημείο τη φυσική παρουσία τους στον ίδιο (ή και παραδιπλανό) τόπο, έστω και χίλια χρόνια μετά. Ή με τις θεωρίες των Τούρκων, οι οποίοι, με τη θολή έννοια των «λαών της Ανατολίας», επιχειρούν να οικειοποιηθούν τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Κοινό στοιχείο σε όλες αυτές οι θεωρίες είναι το ότι πάντα παρέμεναν στο περιθώριο της ακαδημαϊκής κοινότητας.
Σήμερα, όμως, οι μέχρι πρόσφατα ανυπόληπτες θεωρίες του αφροκεντρισμού είχαν την τύχη να αποκτήσουν μία δεύτερη ευκαιρία, επιστρατευμένες αυτή τη φορά όχι από τη «μαύρη δύναμη» του ’60, αλλά από μία νέα ιδεολογία, σαφώς πιο ισχυρή, καθώς έχει προσλάβει χαρακτηριστικά θρησκευτικής αίρεσης. Ο αφροκεντρισμός έχει επανέλθει δριμύτερος, χάρη στην περιβόητη «woke» ιδεολογία: Ταιριάζει με το γενικότερο πνεύμα «οικειοφοβίας» που έχει καταλάβει τα αμερικανικά πανεπιστήμια και έτσι επιστρατεύεται για να πλήξει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και την επάρατη… «λευκότητα» (ό,τι κι αν σημαίνει ο δημοφιλής αυτός νεολογισμός).
Η woke κουλτούρα και η «φυλετιστική επανάσταση» που σαρώνει τα αμερικανικά πανεπιστήμια προσέφεραν στη «μαύρη Αθηνά» και τον «μαύρο Σωκράτη» (!) μία ακαδημαϊκή σταδιοδρομία που ούτε να τη φανταστεί δεν θα μπορούσε ο Σλάβος Μακεντόνσκι Μεγαλέξανδρος των Σκοπιανών ή ο «Ανατόλιαν» πρωτο-Τούρκος Όμηρος των παντουρκιστών ψευδοϊστορικών.
Πώς, όμως, κατόρθωσαν οι θεωρίες αυτές να εισχωρήσουν στην ανώτατη εκπαίδευση; Με το θέμα ασχολήθηκε η φιλόλογος Mary Lefkowitz, η οποία, έχοντας ασχοληθεί επισταμένως με την ψευδοϊστορία, επιχείρησε να καταρρίψει τους μύθους του αφροκεντρισμού με τα βιβλία της Black Athena Revisited και Not Out of Africa: How Afrocentrism Became an Excuse to Teach Myth As History.
Στην εμπειρία της στα αμερικανικά πανεπιστήμια διαπίστωσε με έκπληξη πως: «Υπάρχει σήμερα μία τάση, τουλάχιστον μεταξύ των ακαδημαϊκών, να αντιμετωπίζεται η Ιστορία ως μία μορφή μυθοπλασίας που μπορεί και πρέπει να γράφεται διαφορετικά από κάθε χώρα και εθνότητα. Η τάση αυτή υποθέτει ότι με κάποιον τρόπο όλες αυτές οι εκδοχές είναι ταυτόχρονα σωστές, ακόμη κι αν είναι αντικρουόμενες σε ορισμένες τους λεπτομέρειες.
Έτσι, η αφήγηση της αρχαίας Ιστορίας που προτείνει ο αφροκεντρισμός δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ψευδοϊστορία, αλλά ως μία εναλλακτική ματιά στο παρελθόν. Μπορεί να θεωρηθεί εξίσου έγκυρη με την παραδοσιακή οπτική, ίσως και πιο έγκυρη, λόγω της ‘’ηθικής ατζέντας’’ της.» (Βλ. Not Out of Africa, σελ. xiv)
Αυτό ήταν και το πιο τρομακτικό συμπέρασμα της συγγραφέως, ασφαλώς πιο ανησυχητικό από την ταμπέλα της «ρατσίστριας» που έσπευσαν να της αποδώσουν, όταν αποφάσισε να ασχοληθεί με τους μύθους του αφροκεντρισμού. Η Lefkowitz συνειδητοποίησε ότι η πολιτική ορθότητα είχε επιβάλλει στα αμερικανικά πανεπιστήμια την πρακτική να υιοθετούνται ιστορικές υποθέσεις χωρίς να απαιτείται η επιστημονική τους τεκμηρίωση και επαλήθευση. Καθώς η πολιτική ατζέντα υπερισχύει της επιστημονικής εντιμότητας, όλα επιτρέπονται. Η ιδεολογική ατζέντα των αποδομητών είχε ανοίξει τον ασκό του Αιόλου.
Κατέληξε, λοιπόν, η Lefkowitz να κυνηγάει ανεμόμυλους, προσπαθώντας μάταια να πείσει τους συναδέλφους της για τα αυτονόητα, όπως, π.χ., το ότι δεν ήταν δυνατόν ο Αριστοτέλης να έχει κλέψει τη φιλοσοφία του από την (αφρικανική!) βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, καθώς αυτή χτίστηκε μετά τον θάνατό του! Κι όμως, η μόνιμη απάντηση που εισέπραττε στις ενστάσεις της ήταν ότι «ο καθένας μπορεί να έχει την οπτική του», και ότι «όλες οι γνώμες είναι εξίσου έγκυρες»…
Το κλίμα αυτό αντικατοπτρίζεται και σε μία χαρακτηριστική ατάκα, από το trailer της «Κλεοπάτρας» του Netflix: «Δεν με νοιάζει τί σου λένε στο σχολείο. – Η Κλεοπάτρα ήταν μαύρη».
Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η επιστήμη της Ιστορίας βρίσκεται σε αδιέξοδο, χωρίς να διαφαίνεται στον ορίζοντα κάποια λύση. Οι «πολιτισμικοί πόλεμοι» (culture wars) που σοβούν στις Η.Π.Α. έχουν θέσει την επιστημονική επάρκεια σε δεύτερη μοίρα, καθώς η Ιστορία, ή, τουλάχιστον, το είδωλό της, έχει επιστρατευτεί για να προσδώσει κύρος σε κάθε εξωφρενικό ισχυρισμό. Η δε ιδεολογική τρομοκρατία που επικρατεί στα αμερικανικά πανεπιστήμια εξασφαλίζει ότι οι ισχυρισμοί αυτοί δεν θα τύχουν οιασδήποτε κριτικής. Δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα ο ισχυρισμός του Ματιέ Μποκ-Κοτέ ότι «Εδώ και αρκετό καιρό οι αμερικανικές πανεπιστημιουπόλεις μοιάζουν με υπαίθρια άσυλα ανιάτων». (Ματιέ Μποκ-Κοτέ, Η φυλετιστική επανάσταση και άλλα ιδεολογικά ζιζάνια, Εναλλακτικές Εκδόσεις 2022)…
Το χρώμα του δέρματος της Κλεοπάτρας, λοιπόν, δεν είναι πια ένα ζήτημα ιστορικής αλήθειας, αλλά ένα πεδίο ιδεολογικής διαμάχης. Η δε διαμάχη αυτή διεξάγεται για πρώτη φορά με διαφορετικά όπλα από το παρελθόν, καθώς τα επιστημονικά εργαλεία της απόδειξης και της τεκμηρίωσης είναι συχνά όχι μόνον ανίσχυρα αλλά και τελείως αδιάφορα.