Το 2020 ήταν μια χρονιά με πολλές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή: η δολοφονία Σολεϊμανί, οι τουρκικές στρατιωτικές επιχειρήσεις σε Συρία και Ιράκ, η επιδείνωση της κατάστασης στην Υεμένη, οι εξελίξεις στην Λιβύη και οι «Συμφωνίες του Αβραάμ» ήταν ορισμένα από τα πολλά και σημαντικά γεγονότα στην ασταθή αυτή περιοχή που ονομάζεται ευρύτερη Μέση Ανατολή. Το 2021 φαίνεται να είναι ένα έτος με εξίσου σημαντικές εξελίξεις.
Η έλευση του νέου έτους έφερε και το τέλος μιας μεγάλης πολιτικής κρίσης στην Αραβική Χερσόνησο: με την διαμεσολάβηση των ΗΠΑ, τερματίζεται η κρίση του Κόλπου, δηλαδή η κρίση μεταξύ του Κατάρ, από τη μία πλευρά, και των Σαουδικής Αραβίας, Εμιράτων και Αιγύπτου από την άλλη. Τρία χρόνια μετά τον αποκλεισμό του Κατάρ από τον άξονα Ριάντ -Άμπου Ντάμπι έρχεται η εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ των αραβικών μοναρχιών. Ωστόσο, μένει αβέβαιο το τι θα γίνει με τις σχέσεις του Κατάρ με την Τουρκία και την Μουσουλμανική Αδελφότητα. Ένα ακόμη θετικό σενάριο είναι το ενδεχόμενο της εξομάλυνσης των σχέσεων του Ισραήλ και με άλλες αραβικές χώρες όπως το Ομάν και η Σαουδική Αραβία αλλά και η ολοκλήρωση της συμφωνίας με το Σουδάν.
Ωστόσο, παρά τα θετικά αυτά σενάρια, το 2021 εκτιμάται ότι θα είναι - και αυτό - ένα δύσκολο έτος:
Στην Υεμένη, ο σχηματισμός νέας κυβέρνησης τον περασμένο Δεκέμβριο σηματοδότησε το (προσωρινό) τέλος της σύγκρουσης μεταξύ της κυβέρνησης και των αποσχιστών του Νότου. Εντούτοις, η νέα σύμπραξη κυβέρνησης – Νοτίων θα εντείνει τις επιθέσεις των Σιιτών ανταρτών Χούθι στο λιμάνι του Άντεν και σε άλλες περιοχές του Νότου, ενώ, ενδέχεται να συσπειρώσει την Αλ-Κάιντα καθώς αυτή απειλείται από τον νέο κυβερνητικό συνασπισμό. Η κατακερματισμένη χώρα βιώνει μια πρωτοφανή ανθρωπιστική κρίση η οποία οφείλεται στην ακραία φτώχια, τον λιμό, την πανδημία του κορωνοϊού, διάφορες επιδημίες (χολέρα, ελονοσία κλπ), τις φυσικές καταστροφές (κυρίως πλημμύρες) και τις σποραδικές επιθέσεις από σμήνη ακρίδων στις ήδη περιορισμένες γεωργικές καλλιέργειες. Η κρίση αυτή δεν φαίνεται να αμβλύνεται το 2021.
Απαισιόδοξα είναι και τα σενάρια για την Συρία. Το 2021 αποτελεί ένα κρίσιμο έτος διότι η κλιμακούμενη ένταση στο βόρειο τμήμα της χώρας ενδέχεται να προκαλέσει μια νέα στρατιωτική επέμβαση (εισβολή) εκ μέρους της Τουρκίας. Ο Δεκέμβριος στιγματίστηκε από τις συγκρούσεις μεταξύ των τουρκικών δυνάμεων και των Κούρδων στις πόλεις Ain-Issa και Tal Tamr οι οποίες βρίσκονται σε κοντινή απόσταση από την τουρκική ζώνη κατοχής (Tell-Abyad – Ras Al Ain) η οποία προέκυψε από την τουρκική εισβολή του Οκτωβρίου του 2019. Η κλιμακούμενη ένταση δεν αποκλείεται να φέρει μια νέα τουρκική στρατιωτική επιχείρηση. Αυξημένες είναι οι εντάσεις και στην βορειοδυτική επαρχία Idlib. Το τελευταίο διάστημα έχουν αυξηθεί οι βομβαρδισμοί από ρωσικά αεροσκάφη και από το συριακό πυροβολικό στις περιοχές που ελέγχουν ισλαμιστές και φιλότουρκοι αντάρτες. Μπορεί το καθεστώς να μην είναι έτοιμο να προχωρήσει σε μια νέα επιχείρηση στην Idlib, όμως είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι μικρής κλίμακας συγκρούσεις θα συνεχιστούν. Άλλες εστίες αστάθειας εντός της Συρίας είναι:
Το Afrin στο οποίο συγκρούονται οι Τούρκοι (οι οποίοι ελέγχουν την περιοχή από το 2018) με τους Κούρδους,
Η συριακή έρημος, όπου το Ισλαμικό Κράτος (ISIS/Daesh) έχει αυξήσει σημαντικά την παρουσία του και πραγματοποιεί επιθέσεις κατά των καθεστωτικών δυνάμεων και των συμμάχων τους,
Η νότια Συρία στην οποία έχουμε, από τη μία, τους ισραηλινούς βομβαρδισμούς εναντίον των δυνάμεων του Άσαντ και των φιλοϊρανών ανταρτών και, από την άλλη, ένα αυξανόμενο αντικαθεστωτικό κίνημα στην επαρχία Dara’a, και
Οι υπό κουρδικό έλεγχο περιοχές (Rojava) στις οποίες ενδέχεται να ξεσπάσει μια νέα σύγκρουση μεταξύ των Κούρδων και των αραβικών φυλών στα πέριξ του Ευφράτη ποταμού.
Χαοτική είναι και η κατάσταση στο Ιράκ. Κατά το 2021, όχι μόνο δεν θα βελτιωθεί η κατάσταση, αλλά φαίνεται πως οι εσωτερικοί διαχωρισμοί θα ενταθούν. Η προσέγγιση της κυβέρνησης με τους Αμερικανούς και τους Τούρκους προκάλεσε αντιδράσεις στους Σιίτες. Επίσης, η πολιτική πόλωση έχει οδηγήσει στον κατακερματισμό του σιιτικού στρατοπέδου: ένα τμήμα των σιιτικών οργανώσεων συνεχίζει να είναι φιλοϊρανικό, ενώ ένα άλλο αποκηρύττει το Ιράν και ασπάζεται τον ιρακινό εθνικισμό. Οι εντάσεις στις σιιτικές περιοχές ενδέχεται να αυξηθούν εντός του 2021 εξαιτίας των οικονομικών προβλημάτων που έφερε η πανδημία, της μη καταπολέμησης της διαφθοράς από τη νέα κυβέρνηση, καθώς και εξαιτίας της επαναπροσέγγισης της Βαγδάτης με την Ουάσιγκτον. Πιθανή είναι και η αύξηση των επιθέσεων κατά αμερικανικών στόχων εντός του Ιράκ από ακραίες σιιτικές οργανώσεις. Από την άλλη, στις ανατολικές και βόρειες σουνιτικές επαρχίες έχει επιστρέψει το Ισλαμικό Κράτος και οι αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις θα συνεχιστούν και εντός του 2021 με σκοπό την μείωση της παρουσίας και δράσης των τζιχαντιστών. Τέλος, στο Ιρακινό Κουρδιστάν, η νέα σύμπραξη Βαγδάτης – Ερμπίλ – Άγκυρας εναντίον των Κούρδων μαχητών του ΡΚΚ δεν αποκλείεται να δώσει το πράσινο φως για νέες επιχειρήσεις κατά των Κούρδων αποσχιστών στα βουνά του Ιρακινού Κουρδιστάν.
Επιπλέον, υπάρχουν ανησυχίες για την επαναφορά των εχθροπραξιών στην Λιβύη εντός του 2021. Η συμφωνία του περασμένου φθινοπώρου απέτυχε από την στιγμή που δεν αποχώρησαν από την χώρα οι ξένοι μαχητές και μισθοφόροι. Στις αρχές του περασμένου Δεκεμβρίου, οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές συγκρούστηκαν στο νότιο τμήμα της χώρας παραβιάζοντας έτσι την κατάπαυση του πυρός. Όμως οι συγκρούσεις αυτές δεν αποτελούν ένα μεμονωμένο γεγονός: πριν από μία εβδομάδα, στις 4 Ιανουαρίου, δυνάμεις της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας συγκρούστηκαν με τις δυνάμεις του Χάφταρ στην πόλη Sabha. Παρά τις συνομιλίες για τον σχηματισμό οικουμενικής κυβέρνησης και την πρόσφατη νύξη της Αιγύπτου στην κυβέρνηση Σάρατζ, οι δύο πλευρές φαίνεται να ετοιμάζονται για νέες συγκρούσεις: οι δυνάμεις Χάφταρ μεταφέρουν συνεχώς στρατεύματα και εξοπλισμό στην Σύρτη και στην βάση Al-Jufra, την ώρα που μαχητές υποστηριζόμενοι από την κυβέρνηση της Τρίπολης εκπαιδεύονται από τους Τούρκους και στην συνέχεια μεταφέρονται στην πρώτη γραμμή πυρός. Η Τουρκία παραμένει στην Λιβύη, ενώ η Ρωσία αυξάνει ολοένα και περισσότερο την παρουσία της. Παρά τις προσπάθειες αξιωματούχων από τις δύο αντίπαλες παρατάξεις για την εξεύρεση πολιτικής λύσης, οι ηγέτες των δύο στρατοπέδων Σάρατζ και Χάφταρ, φαίνεται να μην επιθυμούν τον συμβιβασμό πράγμα επικίνδυνο, καθώς αυτό μπορεί να οδηγήσει σε νέες συγκρούσεις.
Τις ανησυχίες αυτές έρχονται να συμπληρώσουν και οι υπόλοιπες εστίες αστάθειας στην ευρύτερη Μέση Ανατολή:
οι συγκρούσεις μεταξύ του Μαρόκου και Κινήματος Polisario στην Δυτική Σαχάρα, αν και περιορισμένες, συνεχίζονται και εντός του 2021.
Στο Ισραήλ, οι νέες εκλογές που θα πραγματοποιηθούν την ερχόμενη άνοιξη εντείνουν την πολιτική αστάθεια στην χώρα.
Η πολιτική αστάθεια στο Ισραήλ ίσως δημιουργήσει νέες εντάσεις με τους Παλαιστινίους. Η προεκλογική εκστρατεία του Νετανιάχου περιλαμβάνει συνήθως δηλώσεις περί προσάρτησης της Δυτικής Όχθης ή επέκτασης των εποικισμών. Η ρητορική αυτή θα επηρεάσει περαιτέρω τις ήδη τεταμένες σχέσεις μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινίων.
Ένα άλλο ζήτημα είναι και η κατάσταση στον Λίβανο. Η πανδημία και η έκρηξη του Αυγούστου ενδέχεται να φέρουν μια πρωτοφανή κοινωνικο-οικονομική κρίση στην χώρα του Λεβάντε, την ώρα που η χώρα μένει ακυβέρνητη. Η εύθραυστη αυτή κατάσταση δεν αποκλείεται να προκαλέσει, κάποια στιγμή, μια νέα κοινωνική επανάσταση, αλλά και νέες συγκρούσεις μεταξύ της Χεζμπολλάχ και του Ισραήλ.
Τέλος, μένει να δούμε τι θα γίνει με το Ιράν. Ποια θα είναι η στάση της προεδρίας Μπάιντεν; Αναλυτές εκτιμούν ότι η ένταση θα μειωθεί καθώς και οι δύο πλευρές επιθυμούν μια νέα συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν. Ωστόσο, οι αντίπαλοι του Ιράν (Ισραήλ, Σαουδική Αραβία, Εμιράτα) δεν επιθυμούν την επαναπροσέγγιση Ιράν – ΗΠΑ και πιθανώς αυτό να οδηγήσει σε κάποια νέα κρίση στον Περσικό Κόλπο ή στην Υεμένη.
Κλείνοντας, η κατάσταση στη Μέση Ανατολή φαίνεται να παραμένει εξαιρετικά εύθραυστη και το 2021. Στην περιοχή επικρατούν οι πόλεμοι, οι υπό κατάρρευση κρατικές δομές, οι φυλετικές και θρησκευτικές συγκρούσεις, καθώς και ο ανταγωνισμός μεταξύ των αναδυόμενων περιφερειακών δυνάμεων. Αυτή η κατάσταση έχει ως αποτέλεσμα την επιδείνωση της ανθρωπιστικής κρίσης σε πολλά από τα κράτη της Μέσης Ανατολής γεγονός που αυξάνει και τα προσφυγικά κύματα προς την Δύση και την Τουρκία. Ελπίδα όλων η ειρηνική επίλυση ορισμένων από τα προβλήματα που περιέγραψα ανωτέρω. Όμως δυστυχώς, απ’ ότι φαίνεται, η σταθερότητα και η ειρήνη στην περιοχή θα αργήσουν να έρθουν και σίγουρα δεν θα έρθουν εντός του 2021.