Αλήθεια πόσοι γνωρίζουν από πού προέρχεται το μάρμαρο από το οποίο έχουν δομηθεί τα αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης; O Eρμής του Πραξιτέλη, η Αφροδίτη της Μήλου, ο Αρπιστής της Κέρου κ.α. Κι ακόμη τα αγάλματα που βρέθηκαν στα παλάτια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων ή τα νεώτερα Αναγενησσιακά, που σήμερα κοσμούν τα μουσεία του Καπιτωλίου, του Βατικανού, την Βασιλική του Αγίου Πέτρου (πχ τα αγάλματα του Δαβίδ και της Πιετά του Μιχαήλ Άγγέλου) και πλήθος άλλα; Από τί υλικό είναι μεγάλα εμβληματικά αρχιτεκτονήματα όπως ο Παρθενώνας, το Κολοσσαίο της Ρώμης, ο ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο ή ακόμη και νεώτερα όπως οι προσκυνηματικοί τόποι στη Μέκκα και τη Μεδίνα της Σαουδικής Αραβίας και το μουσείο Getty του Λος Αντζελες;
Θα μου πείτε τι αξία μπορεί να έχει η προσέγγιση αυτή, όταν την ίδια στιγμή τα ίδια τα ελληνικά έργα τέχνης, ανεξαρτήτως προέλευσης της πρώτης ύλης, έχουν ταξιδέψει και φιλοξενούνται σε μουσεία της αλλοδαπής, χωρίς μεγάλες ελπίδες επιστροφής; Όταν για παράδειγμα, υπάρχει μετόπη του Παρθενώνα που παριστάνει ακέφαλο Κένταυρο (από την πάλη των Θεσσαλών Λαπιθών ενάντια στους Κενταύρους) η οποία βρίσκεται εδώ και 200 χρόνια στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου, ενώ την ίδια στιγμή το κεφάλι του Κενταύρου βρίσκεται στο Γερμανικό μουσείο του Würzburg. Και φυσικά αμφότερα δεν επιστρέφονται…
Η άποψη ότι όλα τα μνημεία όπου κι αν εκτίθενται και από οποιοδήποτε υλικό κι αν κατασκευάστηκαν, αποτελούν μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομάς, δεν αναιρεί την επιστημονική και ιστορική αξία (αλλά και τις πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις) της πληροφορίας που αφορά την προέλευση. Τόσο για την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας όσο και ως συμβολή στην ιστορία της τέχνης. Επιπλέον, η γνώση αυτή μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για την διακίνηση του μαρμάρου, τα εμπορικά δίκτυα, την τέχνη, την πολιτιστική κουλτούρα του κάθε τόπου κ.α. Τέλος, η υπόδειξη του αρχαίου λατομείου από το οποίο έχει προέλθει το μάρμαρο θεωρείται χρήσιμη για τις εργασίες αποκατάστασης, συντήρησης ή αναστύλωσης των μνημείων ώστε η τυχόν προσθήκη υλικών να προέρχεται από την ίδια πηγή με στόχο τη διατήρηση της υλικής υπόστασης και της αυθεντικότητάς τους.
Κατά την άποψή μας, η ταυτοποίηση της χρήσης των ελληνικών μαρμάρων και λίθων στον αρχαίο κόσμο αποτελεί σημαντικό στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας. Όχι μόνο των λευκών (Πεντέλης, Θάσου, Πάρου, Νάξου κλπ) που κυριάρχησαν κατά την αρχαιότητα αλλά και πολλών εγχρώμων (κόκκινα, πράσινα, γκρίζα, µαύρα, πολύχρωμα κ.α.), τα οποία χρησιμοποιήθηκαν επίσης στην κατασκευή και διακόσμηση οικοδομημάτων και έργων τέχνης της προχριστιανικής, Ρωμαϊκής αλλά και της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου. Ο πρασινωπός «κροκεάτης λίθος» (Lapis lacedaemonius ή porfido verde antico), το κοκκινωπό (Rosso) και μαύρο (Nero) μάρμαρο του Ταινάρου και της Μάνης, ο «πράσινος Θεσσαλικός λίθος» (οφειτοασβεστίτης Χασάμπαλης ή Lapis Thessalium), το μάρμαρο Καρύστου (Marmo caristium ή «Καρυστία λίθος») και το πράσινο μάρμαρο Cipollino verde antico της νοτίου Εύβοιας, το μαύρο μάρμαρο της Χίου (Marmor chium ή και Bigio antico), το πολύχρωμο Σκυριανό (marmor scyreticum), το μάρμαρο της Ερέτριας (marmor chalcidicum) και το μάρμαρο verde antico της Τήνου, ήταν από τα γνωστότερα μάρμαρα στην αρχαιότητα.
Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η Αφροδίτη της Μήλου και ο Ερμής του Πραξιτέλη έχουν πλαστεί από Παριανό μάρμαρο, τον περίφηµο «λυχνίτη». Κι ακόμη η Νίκη της Σαμοθράκης, η Νίκη του Παιωνίου και οι Καρυάτιδες. Ούτε ότι τα αγάλματα του Δαβίδ και της Πιετά προέρχονται από Ιταλικό μάρμαρο Καράρας. Και ότι τόσο στο Κολοσσαίο όσο και στο σύγχρονο μουσείο Getty στο Los Angeles, έχει χρησιμοποιηθεί ο ίδιος ιστορικός τραβερτίνης (romano clasico) από το Tivoli της Ρώμης.
Εντούτοις, για το άγαλμα του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου, το οποίο κοσµεί την Prima Porta του μουσείου του Βατικανού, χρειάστηκε να εφαρμοστούν σύγχρονες ειδικές μέθοδοι (αρχαιομετρικές, φασματοσκοπικές, ισοτόπων C-O κλπ.) για να αποδειχτεί τελικά ότι και γι’ αυτό οι Ρωμαίοι προτίμησαν το Παριανό μάρμαρο και όχι εκείνο της Καράρα στο οποίο είχαν ενδεχομένως ευκολότερη πρόσβαση. Γενικότερα, για τα αγάλματα της ρωμαϊκής περιόδου που βρίσκονται στα Ιταλικά κυρίως μουσεία (Καπιτώλιο, Βατικανό κ.α) υφίσταται αμφισβήτηση ως προς την προέλευση του μαρμάρου, μιας και δεν έχει υπάρξει ακόμη συστηματική επιστημονική ταυτοποίηση.
Αυτό φυσικά το γνωρίζουν πολύ καλά και πολλοί Τούρκοι επιστήμονες που τις τελευταίες δεκαετίες, σε συνεργασία με την διεθνή επιστημονική κοινότητα, έχουν εμπλακεί στην προσπάθεια να ταυτοποιήσουν τα δικά τους μάρμαρα και να αναδείξουν σε τελική ανάλυση την περιοχή της Μικράς Ασίας (σημερινή Τουρκία) και τα αρχαία λατομεία της, ως βασικό προμηθευτή των μαρμάρων του αρχαίου κόσμου και κυρίως της Ρωμαϊκής περιόδου.
Πράγματι, στην ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας υπάρχει τα τελευταία χρόνια μεγάλη κινητικότητα με την ανακάλυψη πολλών αρχαίων λατομείων, τόσο μαύρου όσο και κόκκινου μαρμάρου, και µία µεγάλη σειρά δειγµάτων από τα λατοµεία αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί με σκοπό την ταυτοποίησή τους σε έργα τέχνης της Ελληνιστικής και Ρωµαϊκής Εποχής. Ενδεικτικές είναι οι περιοχές Δοκίμειον, Φρυγία (σημερινό Αφιόν Καραχισάρ), Αφροδισιάδα (Muğla, «Göktepe»), Έφεσος, Μίλητος, η επαρχία Ουσάκ (Uzak), η περιοχή Milas και η αρχαία πόλη Iasos, η περιοχή του Iznik (αρχαία Νίκαια της Βιθυνίας) κ.α.
Οι εργασίες αυτές σηματοδότησαν σημαντικές αλλαγές στο θέμα προέλευσης των μαρμάρων των ρωμαϊκών κυρίως έργων τέχνης. Σύμφωνα με τις επιστημονικές αναφορές αυτές, αμφισβητείται ότι τα τεφρόμαυρα μάρμαρα της χερσονήσου του Ταινάρου (γνωστά από την εποχή του Πλίνιου και του Παυσανία για την διακίνησή τους στην αρχαία ρώμη) σχετίζονται αποκλειστικά με το σύνηθες Nero antico της Ρωμαϊκής περιόδου. Μεταξύ αυτών και οι περίφημοι Κένταυροι, γνωστοί ως Furietti Centaurs ή Ragionieri Greci, ο νεαρός και ο γέρος Κένταυρος, έργα των Ελλήνων γλυπτών των ελληνιστικών χρόνων Αριστέα και Παπία, που βρέθηκαν το 1736 στο παλάτι του Αδριανού στο Τίβολι και εκτίθενται σήμερα στο Καπιτώλιο της Ρώμης (φωτ.). Και τα δύο αγάλματα που θεωρούνταν από το μαύρο μάρμαρο της Μάνης (χερσονήσου του Ταινάρου), αποδίδονται πλέον στα προσφάτως ανακαλυφθέντα λατομεία στο Göktepe της σημερινής Τουρκίας, κοντά στη αρχαία Αφροδισιάδα της Καρίας.
Ανάλογες αμφισβητήσεις υπάρχουν και για τα κόκκινα μάρμαρα (Rosso antico και λοιπά) που χρησιμοποιήθηκαν ευρέως από τους Ρωμαίους, από την εποχή των Φλαβίων και έπειτα και κυρίως την περίοδο του Αδριανού για εκλεπτυσμένα αγάλματα του Βάκχου αλλά και του θιάσου του (σατύρων, κενταύρων κλπ).
Για παράδειγμα, το περίφημο άγαλμα του «μεθυσμένου» σατύρου (faun ή Fauno rosso, Φωτ.) που επίσης βρέθηκε στο παλάτι του Αδριανού, αποδίδεται -για την ώρα-στο κόκκινο Μάρμαρο της Μάνης (roso antico). Εντούτοις, όσο δεν υπάρχουν στοιχεία επιστημονικής τεκμηρίωσης, σύντομα ενδεχομένως μπορεί να έχουμε εκπλήξεις!
Συμπερασματικά, παρ’όλες τις διεξαγόμενες ορυκτολογικές, πετρογραφικές και λοιπές έρευνες, κυρίως από ξένους επιστήμονες, το ζήτημα της προέλευσης των γλυπτών, ειδικότερα των μουσείων του εξωτερικού, από τα ελληνικά μάρμαρα παραμένει ανοικτό για αρχαιολόγους, ιστορικούς, γεωλόγους και άλλους επιστήμονες. Θα πρέπει λοιπόν, να γίνει μια σοβαρή και το δυνατόν εκτεταμένη προσπάθεια από ελληνικής πλευράς, καταγραφής και λήψης δειγμάτων από στοχευμένες θέσεις εξόρυξης που έχουν καταγραφεί ως αρχαία λατομεία, ώστε να δημιουργηθεί ευρεία βάση δεδομένων που θα επιτρέψει στους επιστήμονες να συσχετίσουν τα μάρμαρα αυτά με τα μνημεία ή έργα τέχνης.
Το 2018 ανακηρύχθηκε ως Ευρωπαϊκό Έτος Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Τόσο τα μάρμαρα των αρχαίων μνημείων όσο και τα αρχαία λατομεία από τα οποία προέρχονται είναι αναπόσπαστο στοιχείο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Είναι μια ευκαιρία να εργαστούμε στην κατεύθυνση αυτή και να τα αναδείξουμε, ως μνημεία αρχαιολογικής και γεω-πολιτιστικής κληρονομιάς, βγάζοντάς τα από την αφάνεια και την κατάσταση ακραίας εγκατάλειψης στην οποία βρίσκονται.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
1.Peter G. Tzeferis (2017). A historic dilemma a on the Furietti Centaurs’ structural marbles: bigio morato from Göktepe (Turkey) or black marble (nero antico) from cape Taenaron (Greece)?, https://goo.gl/3UVrL5
2.Thorsten Opper (Editor). “Hadrian: Arts, Politics and Economy” Chapter 8 (by M. Bruno, D. Atthanasio and A.B. Yavuz). Hadrian’s Villa and the Use of the Aphrodisian marbles from the Göktepe quarries, pp. 103-112. http://www.britishmuseum.org/pdf/Hadrian_online.pdf
3. Π. Τζεφέρης (2017). Εθνική Πολιτική διατήρησης γεωλογικής κληρονομιάς; https://goo.gl/1W8bXr (in Greek).