H ανθεκτικότητα εξελίσσεται σήμερα σε σημείο αναφοράς των συζητήσεων και των προτάσεων για την ανάκαμψη της οικονομίας (βλ. πρόσφατο σχέδιο για την ευρωπαϊκή ανάκαμψη/NextGenerationEU) με στόχο την αντιμετώπιση απρόβλεπτων και πολλαπλών κρίσεων κλιματικής, υγειονομικής, γεωπολιτικής, τεχνολογικής ή άλλης φύσης (π.χ. κυβερνοκρίσεις). Οι αρχές και τα προοδευτικά εφαρμοσμένα παραδείγματα της βιώσιμης και δίκαιης ανάπτυξης, σε συνδυασμό με τη χρήση των τεχνολογιών της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, αποτελούν την πιο άμεση και αποτελεσματική οδό για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας, καθώς δύνανται να προσδώσουν οικονομική σταθερότητα, να διασφαλίσουν συνθήκες διευρυμένης κοινωνικής ευημερίας, να μειώσουν το βαθμό έκθεσης σε εξωτερικούς κινδύνους και να απελευθερώσουν σημαντικούς πόρους για την υποστήριξη επενδύσεων υψηλής προστιθέμενης αξίας, τη δημιουργία ποιοτικών θέσεων απασχόλησης και τη χρηματοδότηση σύγχρονων κοινωνικών υποδομών.
Στο πλαίσιο αυτό, το Παρατηρητήριο Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ παρουσιάζει και αναλύει μέσω της HuffPost τα δεδομένα σε τέσσερις κεντρικούς τομείς της ελληνικής οικονομίας, αναδεικνύει διλήμματα και ανταγωνιστικές προσεγγίσεις και καταθέτει σχετικές προτάσεις με στόχο τη σύζευξη βιωσιμότητας, ανθεκτικότητας και κοινωνικής ευημερίας.
Στο αφιέρωμα «Για μια βιώσιμη, δίκαιη & ανθεκτική οικονομία στη μετα-covid19 εποχή: Δεδομένα, διλήμματα και προτάσεις» εξετάζονται οι περιπτώσεις του Τουρισμού (Ι), του Αγροδιατροφικού τομέα (ΙΙ), της Ενέργειας (ΙΙΙ) και της Ψηφιακής οικονομίας (IV).
Οι ψηφιακές τεχνολογίες και υπηρεσίες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο κατά τη διάρκεια του lockdown για τη μετάβαση σε καθεστώς τηλεργασίας, τη λειτουργία του ηλεκτρονικού εμπορίου, τη διατήρηση κοινωνικών δεσμών, την πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες και τη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος (ανώτατη εκπαίδευση, σχολεία, φροντιστήρια, ιδιαίτερα μαθήματα). Η ψηφιακή οικονομία διαδραμάτισε χωρίς αμφιβολία καθοριστικό ρόλο στην ανθεκτικότητα της οικονομίας κατά τη διάρκεια του lockdown. Η χρήση της τηλεργασίας εκτιμάται ότι θα παγιωθεί, έως ένα βαθμό, στη μετα-Covid19 εποχή. Η σημερινή συγκυρία προσεγγίζεται ως «παράθυρο ευκαιρίας» για τον επανασχεδιασμό και την απλοποίηση διαδικασιών κυρίως μέσω της ολικής ψηφιοποίησης και της άυλης δικτυοκεντρικής πραγματοποίησης συναλλαγών1. Σε αντίθεση με την τηλεργασία, της οποίας τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα έχουν αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης τους τελευταίους μήνες2, η σχέση ψηφιακής οικονομίας και περιβάλλοντος/κλίματος δεν έχει απασχολήσει σχεδόν καθόλου την κοινή γνώμη.
Ψηφιακή οικονομία & κλιματική μετάβαση: Πραγματικά δεδομένα και προκλήσεις
Η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που παρατηρήθηκε τους τελευταίους μήνες στον κόσμο συνδέεται με την επιβράδυνση των αεροπορικών και επίγειων μεταφορών, σε συνδυασμό με την αναστολή λειτουργίας επιχειρήσεων και βιομηχανικών μονάδων. Εντυπωσιακές δορυφορικές εικόνες και φωτογραφίες σχετικά με τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης κατέκλυσαν το διαδίκτυο. Στο πλαίσιο αυτό, πολλά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης έσπευσαν να κάνουν τη σύνδεση μεταξύ ψηφιοποίησης και μετριασμού της κλιματικής αλλαγής, με αποτέλεσμα η τηλεργασία να συγκαταλέγεται πλέον μεταξύ των κορυφαίων πρακτικών που οι επιχειρήσεις οφείλουν να εδραιώσουν στη μετα-Covid19 εποχή («starters») με γνώμονα τη σύζευξη οικονομικής αποτελεσματικότητας και περιβαλλοντικής προσαρμογής3.
Η ερμηνεία αυτή δεν φαίνεται, ωστόσο, να συνάδει με τα αποτελέσματα μελετών σχετικά με τις άμεσες και έμμεσες περιβαλλοντικές επιπτώσεις της ψηφιακής οικονομίας. Μια σειρά από δεδομένα συγκλίνουν στην εκτίμηση ότι η ψηφιακή οικονομία δεν μπορεί να προσεγγίζεται σαν να έχει –εξ ορισμού και χωρίς προϋποθέσεις- θετική επίδραση στο μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και την προστασία του οικοσυστήματος4:
Βάσει εκτιμήσεων, ο ψηφιακός τομέας αντιστοιχεί στο 10% της παγκόσμιας κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας. Η ενεργειακή ένταση του ψηφιακού τομέα αυξάνεται κατά 4% σε ετήσια βάση, σε αντιδιαστολή με την ενεργειακή ένταση του παγκόσμιου ΑΕΠ, που παρουσιάζει φθίνουσα πορεία5. Η τάση αυτή αντιβαίνει, συνεπώς, στους κλιματικούς στόχους.
Το 2018 οι εκπομπές της ψηφιακής οικονομίας αντιπροσώπευαν το 3,7% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, έχοντας σημειώσει αύξηση της τάξης του 50% από το 2013. Το ποσοστό αυτό κυμαίνεται, ενδεικτικά, μεταξύ του επιπέδου εκπομπών του τομέα των ιδιωτικών οχημάτων (8% το 2018) και της πολιτικής αεροπορίας (2%)6. Αξίζει να σημειωθεί ότι το μερίδιο της ψηφιακής οικονομίας στις παγκόσμιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ενδέχεται να προσεγγίσει το 8% το 2025, να ανέλθει δηλαδή σε ένα επίπεδο εκπομπών που κυμαίνεται μεταξύ των συνολικών εκπομπών της Ινδίας (6,3%) και της ΕΕ-28 (9,1%), με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία (έτος 2017)7.
Τέλος, ο ψηφιακός τομέας παρουσιάζει υψηλή ζήτηση για πολύτιμες και σπάνιες πρώτες ύλες. Ερωτήματα τίθενται αναφορικά με τη μεσοπρόθεσμη επάρκεια των εν λόγω υλικών και τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις της εξόρυξής τους8.
Αιτίες & εναλλακτικές πολιτικές
Οι τάσεις αυτές συνδέονται με την υπερκατανάλωση ψηφιακών εξοπλισμών και υπηρεσιών που εντοπίζεται σε συντριπτικό βαθμό στις αναπτυγμένες οικονομίες. Κατά μέσο όρο, ένας κάτοικος των ΗΠΑ διαθέτει 10 συνδεδεμένες συσκευές (smartphone, τάμπλετ, υπολογιστές, έξυπνες τηλεοράσεις, κονσόλες παιχνιδιών κ.λπ.) που αντιστοιχούν σε μια μέση κατανάλωση της τάξης των 140 gigabyte, έναντι μίας μόνο συσκευής στην Ινδία και κατανάλωσης 2 gigabyte9. Συνακόλουθα, η μαζική είσοδος των πληθυσμών της Κίνας και της Ινδίας στην ψηφιακή εποχή αναμένεται να επιδεινώσει ραγδαία το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του ψηφιακού τομέα, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη του δικτύου 5G, το οποίο εκτιμάται ότι θα έχει ιδιαίτερα αυξημένη -έως και πολλαπλάσια- κατανάλωση ενέργειας σε σύγκριση με το 4G10.
Συνολικά, η μεγιστοποίηση της αναπτυξιακής και κλιματικής συνεισφοράς του ψηφιακού τομέα φαίνεται να προσκρούει στους σημερινούς όρους λειτουργίας της αγοράς, τόσο από την πλευρά της ζήτησης όσο και από την πλευρά της προσφοράς υπηρεσιών. Το γεγονός αυτό καθιστά αναγκαία τη χάραξη στρατηγικής με στόχο τη βελτιστοποίηση του κοινωνικό-αναπτυξιακού αντίκτυπου των ψηφιακών υποδομών και υπηρεσιών, με παράλληλη συγκράτηση ή μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος του τομέα.
Οι προοπτικές ανάπτυξης της κυκλικότητας στον ψηφιακό τομέα
Η ενίσχυση της κυκλικότητας της οικονομίας αποτελεί ένα σημαντικό πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, με στόχο το σχεδιασμό περιβαλλοντικά υπεύθυνων προϊόντων και υπηρεσιών: προϊόντων επισκευάσιμων, ανακυκλώσιμων και με σαφώς αυξημένη διάρκεια ζωής11. Η συλλογή και επεξεργασία των αποβλήτων της ψηφιακής οικονομίας κυμαίνεται, προς το παρόν, σε πολύ χαμηλά επίπεδα σε παγκόσμιο επίπεδο (20% και 10% αντίστοιχα). Οι σχετικές πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας σε ό,τι αφορά τη θέσπιση «δικαιώματος στην επισκευή» κινούνται, επομένως, σε θετική κατεύθυνση12. Η Ελλάδα θα μπορούσε συνεπώς να επωφεληθεί από τις παραπάνω προτεραιότητες με στόχο την ανάπτυξη επιχειρήσεων συλλογής, επισκευής, επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης υλικών στον τομέα της ψηφιακής οικονομίας αξιοποιώντας και τις σημαντικές δυνατότητες της κοινωνικής οικονομίας.
Για ένα εναλλακτικό μοντέλο ανάπτυξης της ψηφιακής οικονομίας
Εντούτοις, η ενίσχυση της κυκλικότητας στη ψηφιακή οικονομία δεν φαίνεται να καθίσταται εφικτή χωρίς μια ισχυρή και ολοκληρωμένη ρύθμιση του τομέα (διευκόλυνση επισκευής, επέκταση εγγυήσεων και διάρκειας λογισμικών, αύξηση φορολογίας στην κατανάλωση φυσικών πόρων και σπάνιων πρώτων υλών, εκπαιδευτικές δράσεις για την αειφόρο χρήση των ψηφιακών υπηρεσιών κ.λπ.)13. Συνολικά, η προσέγγιση «ecological by design» δεν αφορά μόνο τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος που συνδέεται με την κατασκευή των εξοπλισμών, αλλά και την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων που ανακύπτουν από τη χρήση τους. Σημειώνεται ότι η σημαντική βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας των ψηφιακών υποδομών που έχει επιτευχθεί τα τελευταία έτη δεν συνεισφέρει απαραίτητα στη μείωση της συνολικής κατανάλωσης. Η μείωση του κόστους προκαλεί, αντιθέτως, εντατικοποίηση της χρήσης τους σε ένα υπερ-εμπορευματοποιημένο ψηφιακό περιβάλλον.
Αντί επιλόγου: Δυνατότητες & Εμπόδια
Δυνατότητες & Προϋποθέσεις
Η συνεισφορά της ψηφιακής οικονομίας στην ατζέντα βιώσιμης ανάπτυξης προϋποθέτει μια συνολικότερη αναπροσαρμογή των προτεραιοτήτων του τομέα με γνώμονα:
Τη σταδιακή απο-εμπορευματοποίησή του, με στόχο, μεταξύ άλλων, τον περιορισμό της υπερκατανάλωσης, που προκαλεί ραγδαία αύξηση του κλιματικού και περιβαλλοντικού αποτυπώματος του τομέα, σε πείσμα της προόδου που έχει σημειωθεί στο πεδίο της ενεργειακής αποδοτικότητας των ψηφιακών υποδομών και εξοπλισμών.
Την απελευθέρωση πόρων από εμπορικές χρήσεις χαμηλής κοινωνικής αξίας με στόχο την ανάπτυξη, υλοποίηση και χρηματοδότηση σύγχρονων εφαρμοσμένων πολιτικών που συμβάλλουν σε στόχους συλλογικού συμφέροντος όπως14:
α) η μεγιστοποίηση της συνεισφοράς των σύγχρονων ψηφιακών τεχνολογιών στη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος της αγροτικής παραγωγής, του τομέα της ενέργειας και των μεταφορών
β) η συγκέντρωση και αξιοποίηση δεδομένων υγείας για την ταχύτερη και αποτελεσματικότητα έρευνα, διάγνωση και θεραπεία χρόνιων παθήσεων
γ) η ανάπτυξη της τηλεϊατρικής
δ) η χρήση των νέων τεχνολογιών για την πρόληψη και διαχείριση φυσικών καταστροφών και κλιματικών απειλών
ε) η αντιμετώπιση του κοινωνικού και χωρικού ψηφιακού αποκλεισμού
ζ) η πρόσβαση σε δεδομένα για το σχεδιασμό πολιτικών βιώσιμης αστικής ανάπτυξης, στ) η χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών για την υποστήριξη και διασύνδεση των πρωτοβουλιών πράσινης ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο (ψηφιακή γεωργία για την υποστήριξη μικρών αλυσίδων αξίας στον αγροτικό τομέα, υποστήριξη δικτύων αποκεντρωμένης παραγωγής ενέργειας κ.λπ.).
Ορισμένες από τις ανωτέρω προτεραιότητες συγκαταλέγονται στη στρατηγική της Ε.Ε «Διαμόρφωση του ψηφιακού μέλλοντος της Ευρώπης»15. Το σχέδιο για την ανάκαμψη της ευρωπαϊκής οικονομίας (EU Next Generation) διαμορφώνει, από την πλευρά του, ευνοϊκές συνθήκες για τη χρηματοδότηση σχετικών υποδομών και πολιτικών.
Εμπόδια
Η προοπτική μιας πολιτικής απελευθέρωσης της κοινωνικής και δημόσιας αξίας της ψηφιακής οικονομίας προσκρούει, εντούτοις, σε δύο θεμελιώδη εμπόδια:
Αφενός, στην απόλυτη σχεδόν κυριαρχία των ολιγοπωλιακών παικτών του διαδικτύου που ελέγχουν τις ψηφιακές υποδομές και υπηρεσίες, ειδικά αν ληφθεί υπόψη ότι η κρίση του κορονοϊού τους απέφερε επιπλέον κέρδη και επιρροή16.
Αφετέρου, στην απουσία, σε εθνικό επίπεδο, ολοκληρωμένης στρατηγικής για το τομέα που να μην περιορίζεται στη ρύθμιση της αγοράς αποκλειστικά με βάση το Δίκαιο Ανταγωνισμού, αλλά να ενσωματώνει σαφείς στόχους συλλογικού συμφέροντος, με βάση τις υπαρκτές δυνατότητες του θεσμικού πλαισίου και των κοινών αξιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις υπηρεσίες γενικού οικονομικού συμφέροντος στις οποίες συγκαταλέγεται και ο τομέας των ψηφιακών υπηρεσιών και τηλεπικοινωνιών (ποιότητα, ασφάλεια, οικονομική προσιτότητα, ισότιμη μεταχείριση, προώθηση καθολικής πρόσβασης και δικαιωμάτων χρηστών των υπηρεσιών)17. Η αναγκαιότητα αυτής της στρατηγικής είναι καθοριστική για το μέλλον της χώρας αν ληφθεί υπόψη η εξαιρετικά χαμηλή κατάταξη της χώρας (26η θέση σε σύνολο 28 κρατών-μελών το 2019) με βάση τον ευρωπαϊκό δείκτη ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας (DESI).
Τζόβα, Δ (2020), «Ο ψηφιακός μετασχηματισμός στη μετά-Covid 19 εποχή. Blog του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, 7.5.2020. Διαθέσιμο στο: https://www.enainstitute.org/%ce%bf-%cf%88%ce%b7%cf%86%ce%b9%ce%b1%ce%ba%cf%8c%cf%82-%ce%bc%ce%b5%cf%84%ce%b1%cf%83%cf%87%ce%b7%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b9%cf%83%ce%bc%cf%8c%cf%82-%cf%83%cf%84%ce%b7-%ce%bc%ce%b5%cf%84%ce%ac-covid-19/.
2 Βλ. ενδεικτικά το σχετικό αφιέρωμα του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ για το θέμα.
3 Pinner, D., Rogers, M., Samandari, H., ό.π.
4 Shift Project (2018) “Lean ICT – Pour une sobriété numérique”, Résumé aux décideurs
du rapport du groupe de travail Lean ICT, Octobre 2018. Διαθέσιμο στο: https://theshiftproject.org/article/pour-une-sobriete-numerique-rapport-shift/.
5 Energy Intensity, Global Energy Statistical Yearbook 2020.
6 Shift Project, ό.π.
7 Global Emissions, Center for Climate and Energy Solutions.
8 De Ravignan (2020), “Les métaux rares mettent le monde sous tension”, Alternatives Economiques No 397, 22.1.2020. Διαθέσιμο στο: https://www.alternatives-economiques.fr/metaux-rares-mettent-monde-tension/00091351
9 Shift Project, ό.π.
10 “5G base stations use a lot more energy than 4G base stations: MTN”, Fierce Wireless, 3.4.2020. “Will 5G and edge increase network energy consumption or improve efficiency?”, DCD, 12.2.2020. “MWC19: Vertiv and 451 Research Survey Reveals More Than 90 Percent of Operators Fear Increasing Energy Costs for 5G and Edge”, Vertiv, 27.2.2019.
11 Σωτηρόπουλος, Α. (2019), «Κυκλική Οικονομία: Ένα μοντέλο για Βιώσιμη Ανάπτυξη & Ευημερία», Παρατηρητήριο Βιώσιμης Ανάπτυξης ΕΝΑ, 21.12.2019. Διαθέσιμο στο: https://www.enainstitute.org/publication/%ce%ba%cf%85%ce%ba%ce%bb%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%bf%ce%b9%ce%ba%ce%bf%ce%bd%ce%bf%ce%bc%ce%af%ce%b1-%ce%ad%ce%bd%ce%b1-%ce%bc%ce%bf%ce%bd%cf%84%ce%ad%ce%bb%ce%bf-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%ce%b2%ce%b9%cf%8e/.
12 “EU plans ‘right to repair’ rules for phones and tablets”, The Guardian, 11.3.2020. Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/world/2020/mar/11/eu-brings-in-right-to-repair-rules-for-phones-and-tablets.
13 “Il faut imposer des limites au numérique”, Entretien avec Eric Vidalenc, Alternatives Economiques No 397, 12.2.2020. Διαθέσιμο στο: https://www.alternatives-economiques.fr/faut-imposer-limites-numerique/00091342.
14 “L’agenda pour un futur numérique et écologique”, Synthèse, Mars 2019. Διαθέσιμο στο: https://fing.org/publications/l-agenda-pour-un-futur-numerique-et-ecologique.html.
16 Σμυρναίος, Ν. (2020) «Τηλεργαζόμενοι, εργοδότες & διαδικτυακοί κολοσσοί στην εποχή του κορονοϊού», Συνέντευξη στο ΕΝΑ, 14.5.2020. Διαθέσιμο στο: https://www.enainstitute.org/publication/%cf%84%ce%b7%ce%bb%ce%b5%cf%81%ce%b3%ce%b1%ce%b6%cf%8c%ce%bc%ce%b5%ce%bd%ce%bf%ce%b9-%ce%b5%cf%81%ce%b3%ce%bf%ce%b4%cf%8c%cf%84%ce%b5%cf%82-%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%b4%ce%b9%ce%ba%cf%84%cf%85%ce%b1/
17 Ευσταθόπουλος, Γ., Λαμπροπούλου, Μ. (2018), «Πέρα από το δίπολο κρατικοποίηση-ιδιωτικοποίηση: προς την ανάδυση μεικτών σχημάτων άσκησης πολιτικής;», Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ. 2018/1, Φεβρουάριος 2018. Διαθέσιμο στο: https://www.researchgate.net/publication/337050541_Pera_apo_to_dipolo_kratikopoiese_-_idiotikopoiese_Pros_ten_anadyse_meikton_schematon_askeses_politikes∙ Bauby, P., Similie, M. (2012) “Providing high-quality public services in Europe based on the values of Protocol n° 26 of the Lisbon Treaty on Services of General Interest”, CESI. Διαθέσιμο στο: https://www.cesi.org/wp-content/uploads/2012/10/121130_com_Brochure-Protocole26-2-EN_DEF.pdf.