Γράφει ο Ιπποκράτης Δασκαλάκης, Αντιστράτηγος (εα)-Διδάκτορας Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο,Διευθυντής Μελετών του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛΙΣΜΕ) - Διαλέκτης στη Σχολή Εθνικής Αμύνης (ΣΕΘΑ) και στην Ανωτάτη Διακλαδική Σχολή Πολέμου (ΑΔΙΣΠΟ)
Το τελευταίο «μπααθικό» καθεστώς της Μέσης Ανατολής κατέρρευσε μαζί και με τη δυναστεία των Ασάντ με μια ταχύτητα και ευκολία που ξάφνιασε τους πάντες. Στριμωγμένο και απομονωμένο, επέζησε δια πυρός και σιδήρου, επανέλεγξε το μεγαλύτερο μέρος της χώρας, άρχισε να επανεμφανίζεται στη διεθνή σκηνή για να σαρωθεί σε λιγότερο από 12 ημέρες, χωρίς να προβάλει αντίσταση, από ένα χαλαρό συνασπισμό αρχικά αληλοσπαρασσομένων μεταξύ τους ανταρτικών ομάδων περικυκλωμένων στα βόρια της χώρας.
Κατά μια ειρωνεία, ο «μπααθισμός» υπήρξε μια αραβική εθνικιστική ιδεολογία που προωθούσε την ανάπτυξη και τη δημιουργία ενός ενιαίου προοδευτικού αραβικού κράτους. Αντί όμως για τη δημιουργία ενός ενιαίου προοδευτικού χώρου σήμερα επανεμφανίζεται ένας άκρατος πολυκερματισμός του χώρου με στοιχεία οπισθοδρόμησης (όπως τουλάχιστον γίνονται αντιληπτά από τις δυτικές κοινωνίες) ενώ ισλαμιστικές δυνάμεις, περισσότερο ή λιγότερο ακραίες, ομιλούν (χωρίς να συμφωνούν μεταξύ τους) για τη επανίδρυση του χαλιφάτου.
Σήμερα όλοι προσπαθούν να εκτιμήσουν τις κινήσεις και συμπεριφορά του νέου καθεστώτος καθώς και τις συνέπειες της αλλαγής στη ήδη -εδώ και 14 μήνες- (επανα)φλεγόμενη περιοχή. Ο ετερόκλητος συνασπισμός των αντικαθεστωτικών δυνάμεων έχει επιδείξει -μέχρι στιγμής- μια αξιοσημείωτη αυτοσυγκράτηση και μετριοπάθεια σε σημείο που να παρακολουθούμε τηλεοπτικά την αλληλοενημέρωση παραλαμβάνοντας και παραδίδοντος πρωθυπουργού. Εν τω μεταξύ η χώρα εξακολουθεί να βομβαρδίζεται από την ισραηλινή αεροπορία σε μια προσπάθεια να εξουδετερώσει τις εναπομείνασες φιλοϊρανικές δυνάμεις αλλά και να καταστρέψει οπλικά συστήματα που θα μπορούσαν να βρεθούν στα χέρια του νέου καθεστώτος. Οι ρωσικές δυνάμεις έχουν αποσυρθεί στις 2 βάσεις που διατηρούν στην παραλιακή ζώνη και κατά τα φαινόμενα έχουν λάβει διαβεβαιώσεις για την ασφάλεια τους. Στις βοριο- ανατολικές περιοχές της Συρίας οι Κούρδοι (SDF) ήδη δέχονται πιέσεις από ομάδες που υποστηρίζονται από την Τουρκία και αναμετρούν τις δυνάμεις και τους συμμάχους τους.
Στη μαγική περιοχή των «χίλιες και μια νύκτες», το όνειρο ανατρέπει την πραγματικότητα και αντίστροφα ενώ οι προβλέψεις είναι σχεδόν αδύνατες. Όλοι οι παίκτες κρατάνε τα χαρτιά τους κλειστά, ο πολυκερματισμός επικρατεί, οι συμμαχίες είναι ρευστές, το θρησκευτικό συναίσθημα συγκρούεται με τις εθνοτικές ταυτότητες ενώ η φατρία αλλά και το συμφέρον παραμένουν ζωτικής σημασίας. Οι εξωτερικοί δρώντες ζυγίζουν τα υπέρ και κατά της εμπλοκής στην κινούμενη άμμο της περιοχής και αναζητούν πρόθυμους υποστηρικτές με σχέσεις συμφέροντος, αμοιβαίας καχυποψίας και συχνής εγκατάλειψης.
Ιστορικά οι «επαναστατικές» δυνάμεις που ανατρέπουν ένα δυναστικό καθεστώς αναλαμβάνουν την εξουσία μέσα σε ένα κλίμα ευφορίας και υποσχέσεων για σεβασμό και ανεκτικότητα -όση τουλάχιστον επιτρέπει η πολιτική ή θεολογική ιδεολογία τους- όλων των απόψεων. Ακολουθεί η διάψευση των ελπίδων καθώς στο εσωτερικό του νέου καθεστώτος ξεσπούν συγκρούσεις για την επικράτηση του ενός νέου και μοναδικού ισχυρού ηγέτη (φατρίας). Οι παρεκκλίσεις από τις βασικές αρχές του επαναστατικού καθεστώτος αρχίζουν να μη γίνονται αποδεκτές και οι εκκαθαρίσεις ξεσπούν αδιακρίτως. Παράλληλα ο επαναστατικός ζήλος (πολιτικός ή θρησκευτικός) επιβάλει τη μεταλαμπάδευση των νέων αρχών και στις γειτονικές χώρες. Αρκετές φορές οι δυσκολίες και αδυναμίες της διαχείρισης των εσωτερικών υποθέσεων οδηγούν το νέο καθεστώς σε εξωτερικές επεμβάσεις και περιπέτειες. Οι συγκρούσεις -εσωτερικές κι εξωτερικές- ξαναρχίζουν και η αστάθεια επανέρχεται μέχρι μια νέα ισορροπία να αποκατασταθεί. Φωτεινές εξαιρέσεις πάντα υπάρχουν για να επιβεβαιώνουν τον κανόνα.
Ας προσπαθήσουμε όμως να σκιαγραφήσουμε τις επιδιώξεις των γειτόνων και μεγάλων δυνάμεων χωρίς να υπερβάλουμε για τις δυνατότητες του εκ μέρους τους ελέγχου των εξελίξεων είτε από λόγους πραγματικής αδυναμίας είτε από μια συνειδητή αυτοσυγκράτηση μετά από εκτίμηση κόστους-οφέλους της εμπλοκής.
Αρχίζοντας από το βορά, η Τουρκία προβάλλεται ως ο βασικός κερδισμένος των εξελίξεων, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Η στάση του Προέδρου Ερντογκάν έναντι του καθεστώτος Ασάντ φαίνεται να δικαιώνεται παρά τους όποιους τακτικισμούς διέπραξε. Ένα σημαντικό μέρος των ισλαμιστών ανταρτών είναι φίλια διακείμενοι στην Τουρκία, με ωφελιμιστικά βεβαίως κίνητρα, ενώ σίγουρα η πολύπλευρη υποστήριξη που τους παρασχέθηκε δημιουργεί δεσμούς ευγνωμοσύνης και εξάρτησης. Οι δεσμοί αυτοί είναι ισχυρότεροι στα τουρκομανικά στοιχεία που αναγνωρίζουν και σχέσεις «αίματος» με τη μητέρα πατρίδα και ευχαρίστως θα ήθελαν να επιστρέψουν στην αγκαλιά της.
Η Άγκυρα θεωρεί, ότι το νέο καθεστώς θα υιοθετήσει θέσεις ευνοϊκές για τα συμφέροντα της και ειδικά για την πρωταρχική στόχευση της, την αντιμετώπιση του κουρδικού στοιχείου. Επιπλέον, η ειρήνευση της περιοχής θα οδηγήσει έναν αριθμό Σύρων προσφύγων να εγκαταλείψει την Τουρκία και να επιστρέψει στη χώρα αμβλύνοντας τις αντιδράσεις μέρους της τουρκικής κοινωνίας. Παράλληλα ευελπιστεί στην ανάθεση σε τουρκικές εταιρείες, κερδοφόρων συμβολαίων ανοικοδόμησης της ρημαγμένης χώρας. Σημαντικότατο όμως και το πολιτικό κέρδος του Προέδρου Ερντογάν που μπορεί να επικαλεστεί την επιβράβευση της πολιτικής του και τη σταδιακή αποκατάσταση της επιρροής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Μια όμως πιθανή κατάρρευση της Συρίας μέσα σε ένα περιβάλλον εξτρεμιστικών πράξεων -των συγκρατημένων μέχρι σήμερα ισλαμιστικών στοιχείων- θα καταστήσει προβληματική την εκταμίευση των τουρκικών ενεργειών. Συγχρόνως είναι σίγουρο ότι η τρομοκρατία θα εξαχθεί και στην τουρκική επικράτεια στο πρότυπο της πολύχρονης αποσταθεροποίησης του Πακιστάν από τους υποστηριζόμενους από αυτό Αφγανούς Μουζαχεντίν.
Αντιδιαμετρικά το Ιράν βλέπει να εξαφανίζεται η επιρροή του στη Συρία και να μειώνονται δραματικά οι δυνατότητες ενίσχυσης της Χεζμπολάχ άρα και η επιρροή στο Λίβανο και η ενάσκηση έμμεσης στρατιωτικής πίεσης στο Ισραήλ.
Το τελευταίο -μετά από 14 μήνες σκληρών συγκρούσεων σε βορά και νότο- βλέπει μια σειρά στρατιωτικών επιτυχιών χωρίς για άλλη μια φορά να μπορεί να τις μετουσιώσει σε εγγυήσεις ειρηνικής συνύπαρξης με τους γείτονες του. Η νέα γενιά αντιπάλων-τρομοκρατών εκκολάπτεται ήδη στα χαλάσματα της Γάζας και της Βυρηττού πιθανόν πιο φανατικοί και αποφασισμένοι από τη Χαμάς και Χεζμπολάχ και δημογραφικά ενισχυόμενοι στη Δυτική Όχθη. Η σημαντική αποδυνάμωση των αντιπάλων του Ισραήλ ανοίγει δύο δρόμους: Το δρόμο της μετριοπάθειας που περνάει μέσα από μια αναζωογόνηση και επέκταση των συμφωνιών του «Αβραάμ» και το δρόμο της αλαζονείας που διαβλέπει τη κατάλληλη ευκαιρία για την ανατροπή και του καθεστώτος των «μουλάδων» στην Τεχεράνη.
Η ιρανική ηγεσία -αντιλαμβανόμενη την αδυναμία της και το διεθνές περιβάλλον- δεν φαίνεται πρόθυμη να ρισκάρει μια σύγκρουση και μάλλον θα αρκεστεί να ενισχύσει τις θέσεις της σε Ιράκ και Υεμένη περισώζοντας και την επιρροή της στο ταλαιπωρημένο Λίβανο. Οι σκληροπυρηνικοί ευρίσκονται όμως και στις δύο πλευρές και η απρόβλεπτη αντίδραση είναι πάντα πιθανή.
Η Ρωσία εντάσσεται και αυτή στο στρατόπεδο των χαμένων καθώς αναγκάστηκε να εστιάσει τα σχετικά περιορισμένα μέσα της στην κυρία προσπάθεια (Ουκρανία) εγκαταλείποντας τη Δαμασκό. Είναι πιθανόν να παρέξει ενισχυμένες εγγυήσεις ασφαλείας στην Τεχεράνη θέλοντας να εξασφαλίσει την επιρροή της στην περιοχή, τη στρατιωτική της υποστήριξη και να διαφυλάξει παράλληλα και το γόητρο της. Μπορεί η καθεστωτική αλλαγή στη Τεχεράνη να φαίνεται αρεστή στη πλευρά του νέου αμερικανού προέδρου αλλά μάλλον δύσκολα θα προχωρήσει (ή θα παροτρύνει) σε ανάλογες ενέργειες που αναπόφευκτα θα αποσταθεροποιήσουν πλήρως την περιοχή και θα επηρεάσουν αρνητικά και την αμερικανική οικονομία.
Πολλοί-και ορθά μέχρι ενός σημείου- υποστηρίζουν ότι το κλειδί των εξελίξεων βρίσκεται στα χέρια του νέου Προέδρου των ΗΠΑ. Θα επικρατήσει ο παρορμητικός χαρακτήρας ή θα πρυτανεύσει η επιδίωξη της υστεροφημίας της δεύτερης προεδρίας με εστίαση στην οικονομία και την ειρήνευση της περιοχής με την ελαχιστοποίηση των κοστοβόρων αμερικανικών επεμβάσεων και παρουσίας; Το δεύτερο σενάριο φαίνεται πιο πιθανό αρκεί να βοηθήσουν και οι απρόβλεπτοι παίκτες που διαδραματίζουν δευτερεύοντες αλλά αποφασιστικούς ρόλους (ενδεχομένως και μακρά των σεναρίων συνωμοσιολογίας, η Χαμάς είναι αυτή που προκάλεσε τη γενικότερη αναδιάταξη της περιοχής).
Αφήσαμε για το τέλος τους Κούρδους που ήδη έχουν αρχίσει να αισθάνονται τη πίεση των τουρκικών και φιλοτουρκικών δυνάμεων και να υποχωρούν από περιοχές στις οποίες το αραβικό στοιχείο επικρατεί. Παρά την ενίσχυση τους τα τελευταία χρόνια μάλλον δεν θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν μια συνδυασμένη στρατιωτική επίθεση των αντιπάλων τους. Εγγύηση για κατοχύρωση των κερδών τους είναι η προστασία που τους παρέχουν τα λιγοστά αμερικανικά στρατεύματα και μια φημολογούμενη υποστήριξη εκ μέρους των Ισραηλινών. Βασικό τους διαπραγματευτικό χαρτί οι χιλιάδες τζιχαντιστές που φιλοξενούνται σε φυλακές που ελέγχουν οι Κούρδοι στη βορειανατολική Συρία. Μια μάλιστα ταχεία κατάρρευση της συγκαταβατικής εικόνας των νέων αφεντικών της Δαμασκού θα ενδυνάμωνε τη θέση τους.
Επιθυμητό ένα κουρδικό κράτος από ορισμένους δρώντες, εφιάλτης για τους περισσότερους επηρεαζόμενους γείτονες και μάλλον δύσκολα θα έπαιρνε κάποιος το ρίσκο μιας ακόμη αποσταθεροποίησης χωρίς εμφανή κέρδη. Κατά συνέπεια, μάλλον επιλέγεται -για άλλη μια φορά- η λύση της διατήρησης της απειλής του μελλοντικού σχηματισμού μιας αδιευκρίνιστης κρατικής οντότητας (Κουρδιστάν) ώστε να επικρέμεται η απειλή έναντι όλων. Η λύση αυτή συχνά αποτρέπει μια γενική ρήξη αλλά δεν εμποδίζει κάποιους τοπικούς πληθυσμούς να γευθούν διώξεις και δοκιμασίες. Ιστορικά η διατήρηση της ισορροπίας -υπό το πρόσχημα της ειρήνης- επικρατεί έναντι των στοιχείων του δικαίου (σε όση έκταση αυτό υπάρχει).
Πολλοί οι εμπλεκόμενοι, πολλά τα σενάρια, απρόβλεπτες οι εξελίξεις ειδικά σε αυτόν το χώρο όπου οι ιδεολογικές μεταφυσικές θεωρήσεις εύκολα επικρατούν της σύνεσης και της συνδιαλλαγής. Μάλλον τα γραφεία στοιχημάτων θα πόνταραν στα χειρότερα σενάρια.