«Ο ανόητος ούτε συγχωρεί ούτε ξεχνά.
Ο αφελής και συγχωρεί και ξεχνά.
Ο έξυπνος συγχωρεί, αλλά δεν ξεχνά.»
Thomas Szasz, Ουγγροαμερικανός ψυχίατρος
Πολλές φορές στην καθημερινότητα λέμε «συγγνώμη» για να δεχτούμε ένα απλό «εντάξει», όμως η συγχώρεση είναι κάτι περισσότερο από λέξεις. Είναι μια διαδικασία που μπορεί να ωφελήσει τόσο αυτόν που την αποζητά, όσο κι εκείνον που τη δίνει.
Ο καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Commonwealth της Virginia, Everett Worthington, ερευνούσε το θέμα της συγχώρεσης σχεδόν για μια δεκαετία, όταν η μητέρα του δολοφονήθηκε έπειτα από εισβολή στο σπίτι της. Αυτό το γεγονός έβαλε στη μεγαλύτερη δοκιμασία τις ερευνητικές υποθέσεις του για τη συγχώρεση. Η αστυνομία βρήκε το δολοφόνο, όμως ποτέ δεν αποδόθηκε η δικαιοσύνη, καθώς εκείνος δεν διώχθηκε ποινικά. Ο Worthington δήλωσε σχετικά: «Όπως αποδείχτηκε μπόρεσα να συγχωρέσω αυτόν τον άνθρωπο γρήγορα, αν σκεφτεί κανείς ότι στη σχολή είχα ένα καθηγητή που μου έβαλε Β και μου πήρε περίπου δέκα χρόνια για να τον συγχωρέσω. Είχα εφαρμόσει το μοντέλο της συγχώρεσης πολλές φορές, όμως ποτέ σ’ ένα τόσο μεγάλο γεγονός. Μου πήρε πολλά χρόνια εξάσκησης για να μπορέσω να φτάσω σ’ αυτό το επίπεδο συγχώρεσης.»
Οι περισσότεροι από εμάς το πιο πιθανό είναι ότι δεν θα έρθουμε αντιμέτωποι με τη συγχώρεση σ’ ένα τόσο συντριπτικό γεγονός όπως ο φόνος ενός αγαπημένου προσώπου, τη συγχώρεση που ο Loren Toussaint, καθηγητής ψυχολογίας στο Κολλέγιο Luther College στην Αϊόβα έχει ονομάσει «ηρωική». Παρ’ όλα αυτά, όλοι μπορούμε να επωφεληθούμε από τη συγχώρεση, όποιο κι αν είναι το μέγεθος του γεγονότος. Ο ίδιος αναφέρει πως «η συγχώρεση είναι ένα θέμα ψυχολογικό, κοινωνικό και βιολογικό. Είναι η σύνδεση νου-σώματος.» (Toussaint, 2015).
Στο Χριστιανισμό, όπως και σε πολλές άλλες θρησκείες, η συγχώρεση έχει κεντρικό ρόλο στην πνευματική ζωή των πιστών. Η Σαρακοστή που οδηγεί στο Πάσχα, είναι η περίοδος κατά την οποία οι Χριστιανοί μπαίνουν σε μια πνευματική οδό με σκοπό ν’ απαλλάξουν την ψυχή τους από βάρη. Την τελευταία Κυριακή πριν από την Καθαρή Δευτέρα (την Κυριακή της Τυρινής, δηλαδή), ψάλλεται ο εσπερινός της συγχωρήσεως ή κατανυκτικός εσπερινός. Μετά από τη λειτουργία του Εσπερινού της Συγχώρεσης οι πιστοί περνούν μπροστά από τον ιερέα ο οποίος ζητά συγχώρεση απ’ όλους, του φιλούν το χέρι και ζητούν κι αυτοί με τη σειρά τους συγχώρεση. Αυτός είναι ο Εσπερινός της συμφιλίωσης, της ενότητας και της αδελφοσύνης.
Πέρα από τις θρησκείες, οι συγχώρεση έχει αποτελέσει πολλές φορές θέμα στην Τέχνη και στη μυθολογία. «Το Δέντρο της Συγχώρεσης» φιλοτεχνήθηκε από το ζωγράφο Edward Burne-Jones ο οποίος θέλησε ν’ απεικονίσει τον αρχαίο ελληνικό μύθο του Δημοφώντα με τη Φυλλίδα. Έπειτα από τον Τρωικό πόλεμο, ο Δημοφώντας, ο γιος του Θησέα, υποσχέθηκε στην κόρη του βασιλιά της Θράκης, τη Φυλλίδα, ότι θα επέστρεφε για να την παντρευτεί. Όμως άργησε, με αποτέλεσμα η Φυλλίς ν’ απογοητευτεί και να δώσει τέλος στη ζωή της. Οι Θεοί τη μεταμόρφωσαν σε αμυγδαλιά και όταν ο Δημοφώντας επέστρεψε και την αγκάλιασε, εκείνη άνθισε σε ένδειξη συγχώρεσης του αρραβωνιαστικού της.
Η συγχώρεση και η επίδρασή της στον ανθρώπινο οργανισμό έχει απασχολήσει πολύ τα τελευταία χρόνια την επιστημονική κοινότητα. Σε βιβλιογραφική ανασκόπηση μπορεί να βρει κανείς πως οι άνθρωποι που συγχωρούν έχουν καλύτερη ψυχική υγεία, καθώς είναι λιγότερο πιθανό να έχουν κατάθλιψη, θυμό, άγχος και χαμηλή αυτο-εκτίμηση σε σχέση με τους ανθρώπους που δεν συγχωρούν (McCullough, Charlotte, 2001, Wade, Hoyt, Kidwell, Worthington, 2014) κι επίσης ότι η συγχώρεση μπορεί να σχετίζεται με καλύτερη σωματική υγεία (Kaplan, 1992, Thoresen, Harris, Luskin, 2000). Στο βιβλίο των Toussaint, Worthington και Williams με τίτλο «Forgiveness and Health» μπορεί να βρει κανείς πληθώρα αναλυτικών μελετών για τα οφέλη σε σωματικό, ψυχικό και πνευματικό επίπεδο που μπορεί να έχει κανείς από τη συγχώρεση.
Η εξάσκηση στη συγχώρεση έχει μακροχρόνιες επιδράσεις. Όταν μαθαίνουμε να συγχωρούμε, με την πάροδο του χρόνου οι αντιδράσεις μας απέναντι σε όσους μας προσβάλλουν ή πληγώνουν γίνονται πιο ήπιες (McCullough, Pargament, Thoresen, 2001).
Πόσο σημαντικό είναι να έχουμε ολοκληρώσει ειρηνικά τη σχέση μας με κάποιον, είτε εκείνος είναι εν ζωή είτε όχι. Δύσκολο, όμως, θα πει κάποιος, όταν έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους από τους οποίους έχουμε νιώσει απογοήτευση, έχουμε πληγωθεί ή με τους οποίους έχουμε έρθει σε σύγκρουση. Εύλογα θ’ αναρωτηθεί κανείς: «Και γιατί να συγχωρέσω κάποιον που μ’ έχει πληγώσει;» Είναι απολύτως λογικό να νιώθουμε έτσι. Έχετε σκεφτεί, όμως, πόσο απελευθερωτικό μπορεί να είναι αν το καταφέρουμε αυτό; Λένε ότι «το ξύδι οξειδώνει το δοχείο» και είναι αλήθεια.
Η συγχώρεση δεν έχει να κάνει με τους άλλους, έχει να κάνει μ’ εμάς. Είναι στην ουσία πράξη αγάπης προς τον εαυτό μας, η οποία μας επιτρέπει να έχουμε πιο υγιείς σχέσεις με τους άλλους και να κάνουμε μαζί τους υγιείς δεσμούς. Όταν συγχωρούμε απελευθερώνουμε από μέσα μας τα τοξικά συναισθήματα, την πικρία, τον πόνο ή το μίσος, και τα μεταμορφώνουμε σε κάτι δημιουργικό ευεργετώντας παράλληλα τον εαυτό μας. Ουσιαστικά ανοίγουμε την αγκαλιά μας στους άλλους ανθρώπους, μεγαλώνει μέσα μας η αγάπη και η ηρεμία.
Η συγχώρεση έχει να κάνει με την αλλαγή οπτικής. Με τον τρόπο που βλέπουμε τους άλλους και τα γεγονότα. Όταν συγχωρούμε τους άλλους, αναγνωρίζουμε και αποδεχόμαστε τη διαφορετικότητά τους και γινόμαστε πιο ανοιχτοί.
Οι άνθρωποι δεν είναι μόνο καλοί ή κακοί. Όπως και οι σχέσεις μας, δεν είναι άσπρο ή μαύρο. Δεν υπάρχει σχέση που να έχει μόνο καλές ή μόνο κακές στιγμές. Αυτές οι κακές στιγμές, όμως δεν πρέπει να σταθούν εμπόδιο για να αναγνωρίσουμε και να τιμήσουμε τις καλές στιγμές.
Σ’ αυτό το σημείο είναι σημαντικό να διευκρινίσω ότι η συγχώρεση δεν είναι πάντα η απάντηση στις σχέσεις και σε όλων των ειδών σχέσεων. Η συγχώρεση οδηγεί σε θετικά αποτελέσματα με την προϋπόθεση ότι η σχέση είναι υγιής. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες δεν πρέπει κάποιος να κρατά τη σχέση, όπως όταν αυτή είναι συναισθηματικά ή σωματικά κακοποιητική.
Συγχώρεση δεν σημαίνει λήθη. Συγχώρεση δεν σημαίνει ότι αποδεχόμαστε τους πάντες και τα πάντα. Συγχώρεση σημαίνει ότι αναγνωρίζουμε τι έχει γίνει και ποιος το έχει κάνει, αλλά τ’ αφήνουμε πίσω μας. Ότι αποδεχόμαστε ό,τι έχει γίνει και προχωράμε απελευθερωμένοι και χωρίς προσκολλήσεις σε καταστάσεις και πρόσωπα του παρελθόντος.
Σύμφωνα μ’ έναν από τους πιο γνωστούς ειδικούς που μελετούν αυτό το θέμα, τον Fred Luskin, επικεφαλής του πρότζεκτ Forgiveness του Πανεπιστημίου του Stanford, «συγχώρεση είναι το αίσθημα της ειρήνης που εμφανίζεται όταν παίρνεις κάτι που σε πλήγωσε λιγότερο προσωπικά, αναλαμβάνεις την ευθύνη για το πώς νιώθεις και από θύμα γίνεσαι ήρωας της ιστορίας που αφηγείσαι. Συγχώρεση είναι η εμπειρία της γαλήνης στο παρόν» (Luskin, 2002).
Ο Νίτσε στη «Γενεαλογία της Ηθικής» (2001) αναφέρει πως συγχώρεση είναι να ξεχνάς το παρελθόν, να μπορείς να δρας.
«Χωρίς τη συγχώρεση δεν υπάρχει ούτε ευτυχία, ούτε γαλήνη, ούτε ελπίδα, ούτε περηφάνια, ούτε χαρά για την παρούσα στιγμή.»
Το ίδιο συμβαίνει και με τα συναισθήματά μας απέναντι σ’ αυτόν που μας αναστάτωσε. Δεν σημαίνει πώς πρέπει να παραβλέψουμε το θυμό, την οργή ή το μίσος. Όπως κάθε συναίσθημα, έτσι κι αυτά έχουν τη χρησιμότητά τους και δεν πρέπει να τα αγνοούμε ή να τα κρύβουμε. Με τη βοήθεια της συγχώρεσης, όμως, μπορούμε να τ’ αναγνωρίσουμε, να τ’ αποδεχτούμε και να τα μετατρέψουμε σε κάτι δημιουργικό και θετικό.
Η συγχώρεση δεν αφορά μόνο στους άλλους. Αναφέρεται και στον εαυτό μας. Όπως συμβαίνει και με τους άλλους, έτσι συμβαίνει και μ’ εμάς. Ποτέ δεν είμαστε μόνο καλοί ή μόνο κακοί. Όλοι έχουμε προτερήματα, αλλά κι ελαττώματα. Υπάρχουν πράγματα που μπορεί να έχουμε μετανιώσει που κάναμε. Κουβέντες που δεν έπρεπε να πούμε. Όμως σε κάθε περίπτωση είναι βοηθητικό αν κατανοήσουμε πώς εκείνη τη στιγμή κάναμε ό,τι κρίναμε πως ήταν καλύτερο στις δεδομένες συνθήκες. Αν μάθουμε να εμπιστευόμαστε και να υποστηρίζουμε τις αποφάσεις και τις πράξεις μας θα έχουμε κάνει ένα βήμα πιο κοντά στη συγχώρεση του εαυτού. Ο Κομφούκιος έλεγε «όσο περισσότερο γνωρίζεις τον εαυτό σου, τόσο περισσότερο τον συγχωρείς.»
Πριν προχωρήσουμε με τη συγχώρεση προς τους άλλους, ας αναρωτηθούμε: Μπορώ να συγχωρέσω τον εαυτό μου; Μπορώ ν’ αποδεχτώ τα λάθη μου και τα ελαττώματά μου; Μπορώ να νιώσω βαθιά αγάπη για τον εαυτό μου;
Φανταστείτε πόσα περισσότερα ευχάριστα συναισθήματα μπορούμε να νιώσουμε εάν αφήσουμε πίσω την πικρία, την απογοήτευση, το θυμό, το μίσος. Πόσος χώρος μπορεί ν’ ανοίξει για χαρά και ικανοποίηση από τη ζωή μας.
Πρώτη δημοσίευση Ψυχογραφήματα
Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσση
Kaplan, B.H. (1992). Social health and the forgiving heart: The Type B story. Journal of Behavioral Medicine, 15, 3-14. Στο Snyder, C. R., Lopez, S. J. (Eds.). (2002). The Handbook of Positive Psychology. New York: Oxford.
Luskin, F. (2002). Forgive for Good: A Proven Prescription for Health and Happiness, San Francisco: Harper.
McCullough, M.E., Charlotte, W., (2001). The psychology of forgiveness. Στο Snyder C.R., Lopez, S. J. (Eds.). (2002). The Handbook of Positive Psychology. New York: Oxford.
McCullough, M. E., Pargament, K. I., Thoresen, C. T. (2001), Forgiveness: Theory, research, and practice. New York: Guilford.
McCullough, M. E., Kilpatrick, S. D., Emmons, R. A., Larson, D. B. (2001). Is gratitude a moral affect? Psychological Bulletin, 127, 249-266.
Thoresen, C. E., Harris, A. H. S., Luskin, F. (2000). Forgiveness and health: An unanswered question. Στο McCullough, M. E., Pargament, K. I., Thoresen, C. T. (2001), Forgiveness: Theory, research, and practice. New York: Guilford.
Toussaint, L.L., Worthington, E.L., Williams, D.R. (2015). Forgiveness and Health: Scientific Evidence and Theories Relating Forgiveness to Better Health. Στο https://www.apa.org/monitor/2017/01/ce-corner
Wade, N. G., Hoyt, W. T., Kidwell, J. E. M., Worthington, E. L. (2014). Efficacy of psychotherapeutic interventions to promote forgiveness: A meta-analysis. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 82(1), 154-170.
Ελληνική
Διδαγγέλου, Δ., (2020). Ευγνωμοσύνη. Για μια ζωή γεμάτη ικανοποίηση. Αθήνα: Καστανιώτης.
Νίτσε, Φρ., (2001). Γενεαλογία της Ηθικής, Σκόπελος: Νησίδες