Νιώθω την ανάγκη να είμαι σαφής από την αρχή: το βιβλίο του καθηγητή Δημήτρη Πλάντζου είναι ένα επίτευγμα ξένο προς τα έργα που δήθεν υποχωρώντας στο ευρύ κοινό, μυρίζουν την καχεξία της κλασικής παιδείας μας. Το προκείμενο βιβλίο είναι ένα απολύτως απαραίτητο εγχειρίδιο για τον ειδικό και ταυτόχρονα μια ολοζώντανη διδασκαλία προς το ευρύτερο κοινό, χωρίς εκπτώσεις και χωρίς υποτιμήσεις. Ο καθηγητής Δημήτρης Πλάντζος δεν είναι απλώς ένας χαρισματικός συγγραφέας αλλά είναι εξίσου επίμων και διορατικός ερευνητής.
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου ο συγγραφέας δείχνει τα όπλα του: τη θέση της ζωγραφικής στην ελληνική παιδεία και τους αρχαίους συγγραφείς που μας δίνουν πληροφορίες και υλικό γι αυτήν. Επίσης, εκθέτει τις τεχνικές και τα υλικά (τα χρώματα) αλλά και τη σημασία της αγγειογραφίας για τον φαντασιακό κόσμο όσων μετείχαν στην ελληνική παιδεία. Το κεφάλαιο κλείνει με μια λιτή αναφορά σε ορισμένα έργα σταθμούς της σύγχρονης έρευνας για την αρχαία ζωγραφική.
Κι αμέσως μετά, αρχίζει το ταξίδι: τα μεγάλα έργα πέρα από τα αγγεία που μας κληροδότησαν η Σαντορίνη, η Κρήτη, ο Μυκηναϊκός κόσμος. Χάρη στην υπέροχη – κυριολεκτώ - εκτυπωτικά εικονογράφηση του βιβλίου, παρακολουθούμε αμέσως τη θεσμική και θάλεγες ιερατική απόδοση των θεμάτων, ακόμη κι αν πρόκειται για σκηνή καθημερινής ζωής. Η ζωγραφική τέχνη στις αρχές της δεν ήταν απλώς διακόσμηση ενός χώρου, αλλά μέθοδος ένταξής σου σε έναν κόσμο όπου ο άνθρωπος και το περιέχον του είχαν νόημα.
Ο συγγραφέας υποστηρίζει -όχι ανεπέρειστα- ότι την πτώση του Μυκηναϊκού κόσμου διαδέχθηκε μια εικαστική παρένθεση, η οποία έκλεισε περί τον 5ο αιώνα, δηλαδή στους κλασικούς χρόνους. Η ζωγραφική αρχίζει και πάλι, με νέο σφρίγος και ύφος. Η τέχνη επιδιώκει την αληθοφάνεια, αυτό που σήμερα λέμε νατουραλισμό. Η αφήγηση του γυμνού σώματος, οι πτυχώσεις του ρούχου, αναλαμβάνουν να οδηγήσουν τον θεατή σε αυτή την επιδίωξη μορφικής πιστότητας προς το εικονιζόμενο. Είναι αυτή ακριβώς η τεχνοτροπία που οι εποχές που ακολούθησαν ονομάζουμε κλασική.
Μετά από αυτή την περίοδο μπαίνουμε στους ελληνιστικούς χρόνους. Στα χρόνια του Αλεξάνδρου του Μεγάλου, στη Μακεδονία, διαμορφώνεται μια τεχνοτροπία που θα την δούμε να φθάνει στο ύψος της στον ρωμαϊκό κόσμο. Είναι πρόδηλη πλέον μια αφηγηματική και τεχνοτροπική χλιδή. Η ματιά που θέλει να διαμορφώσει η Πομπηία δεν έχει καμία σχέση με τη ματιά στην οποία απευθύνονται οι ψαράδες της Θήρας.
Ο συγγραφέας δεν αρκείται στα γνωστά μας ευρήματα ζωγραφικής στη Μακεδονία και την Κάτω Ιταλία, αλλά μας ξεναγεί στην Αλεξάνδρεια και τη Βουλγαρία, στη Θεσσαλία και τη Βοιωτία και σε άλλα μέρη, θέλοντας να μας δείξει το νέο ύφος της εικαστικής αισθητικής.
Πολλά από τα έργα που παρουσιάζονται εδώ αισθάνεσαι πως δικαιολογούν τον σκωπτικό χαρακτηρισμό του Γιάννη Τσαρούχη: ”αρχαίοι είναι, αλλά δεν είναι όλοι ζωγράφοι. Πολλοί είναι μπογιατζήδες”. Ωστόσο, τόσο στην τοιχογραφία της Έπαυλης των Μυστηρίων όσο και σε ορισμένα έργα στο Μποσκορεάλε, βλέπεις την τέχνη να ξαναρχίζει - σε έναν νέο κόσμο, με έναν νέο τρόπο, αλλά να ξανανθίζει. Τα νεκρικά πορτρέτα, όμως, παραμένουν η δόξα του Φαγιούμ.
Ο καθηγητής Δημήτρης Πλάντζος κάνει όλο αυτό το μακρύ ταξίδι με πλήρη άνεση και βαθιά γνώση των πραγμάτων. Μπορεί κανείς να διαφοροποιηθεί σε αυτό ή εκείνο το σημείο, μπορεί να ήθελε άλλο τονισμό σε αυτό ή εκείνο το θέμα, αλλά αυτό δεν συμβαίνει με κάθε σπουδαίο έργο;
Παρατήρησα με πόση προσοχή ο συγγραφέας ορισμένες φορές προσπαθεί να βοηθήσει τον αναγνώστη συνδέοντας ένα έργο με ένα της νεότερης ιστορίας της τέχνης. Είναι μεγάλο το ρίσκο για τέτοιες αναφορές, και θα απαιτούσε να θέσουμε θέματα αισθητικής ευρύτερα, ώστε οι αναφορές να μην γίνουν συγκρίσεις. Διότι πάντως στην ιστορία της τέχνης η σύγκριση δεν χωρεί ούτε ως πρόχειρο παράδειγμα. Ειπώθηκε κάποτε ότι βλέποντας ο Πικάσσο τις βραχογραφίες της Αλταμίρα (25-35.000 χρόνια π.Χ.) σχολίασε: ”και τι καινούργιο κάνουμε μείς μπροστά σε αυτά;” Δεν το είπε πράγματι ο Πικάσσο. Και δεν θα είχε λόγο να το πει. Η εικαστική ματιά είναι ώριμη μόνον όταν δεν βλέπει το ένα κύμα της θάλασσας όμοιο με το προηγούμενο, μόνον όταν κάθε σύγκριση είναι ξένη.
Δεν θα ένιωθα σωστός αν δεν έδινα κι εγώ συγχαρητήρια στις εκδόσεις Καπόν. Πρόκειται, όχι μόνο για συγγραφικό άθλο, αλλά και για εκδοτικό κατόρθωμα.
Οκτώ μεγάλα κεφάλαια σε 360 σελίδες και 334 έγχρωμες φωτογραφίες με την ποιοτική σφραγίδα των εκδόσεων Καπόν παρέχουν μια ολοκληρωμένη εικόνα της ζωγραφικής στην αρχαιότητα, από τη μινωική-νεοανακτορική περίοδο, δηλαδή από το 1700 περίπου π.Χ. μέχρι και το τέλος του 3ου αιώνα μ.Χ. Το μοναδικό εκδοτικό έργο απευθύνεται στους θαυμαστές της αρχαίας ελληνικής τέχνης, στους μελετητές της κλασικής αρχαιότητας, στους φοιτητές αρχαιολογίας και ιστορίας της τέχνης, και σε κάθε αρχαιόφιλο, Έλληνα ή ξένο (καθώς κυκλοφορεί παράλληλα και στην αγγλική γλώσσα).