“Α δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει, / και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη, / παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα, / πόρχεται αργά τ’ αποταχύ, και πάρωρα το γιόμα” (“Του Γιοφυριού της Άρτας”).
*
“Κάλχας δ΄ ο μάντις απορία κεχρημένος / ανείλεν Ιφιγένειαν ην έσπειρ’ εγώ / Αρτέμιδι θύσαι τη τόδ΄ οικούση πέδον, και πλουν τ’ έσεσθαι…” (Ευριπίδη, ”Ιφιγένεια εν Αυλίδι”. στιχ.88-91,
Κι ο μάντης Κάλχας, ενώ σταυρώναμε τα χέρια πια, / δίνει χρησμό, την Ιφιγένεια, το βλαστάρι μου, / να τη σφάξω στην Άρτεμη, που κατοικεί σ’ αυτή τη γη. / για να φύγουν τα πλοία…).
Όταν προσπαθείς να αιτιολογήσεις κάποια φαινόμενα που σχετίζονται με τις διακρίσεις και τη βία εναντίον κάποιων ομάδων ανθρώπων (όχι υποχρεωτικά μειονοτήτων) δεν αρκούν οι ψυχολογικές θεωρίες. Χρειάζεται να μελετήσεις σωστά κι εκείνα τα στερεότυπα που διαμόρφωσαν και πυροδότησαν τη συγκεκριμένη βίαιη συμπεριφορά σε όλες τις εκδοχές της (λεκτική, ψυχολογική, σωματική…).
Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος κατεξοχήν είναι προϊόν και των κοινωνικών επιδράσεων. Σε αυτές τις επιδράσεις συγκαταλέγονται τα Στερεότυπα, οι Προκαταλήψεις και οι Διακρίσεις. Οι έννοιες αυτές είναι συναφείς αλλά όχι και ταυτόσημες.
Τα Στερεότυπα ορίζονται ως πεποιθήσεις και η Προκατάληψη ως μία αρνητική στάση απέναντι στα μέλη μιας ομάδας. Συνεπώς τα στερεότυπα αποτελούν το γνωστικό υπόβαθρο των προκαταλήψεων. Η Διάκριση ορίζεται ως συμπεριφορά που εκφράζεται ως άνιση μεταχείριση ατόμων ή ομάδων πάνω στη βάση των φυσικών ή κοινωνικών τους γνωρισμάτων.
Έτσι και σύμφωνα με τον Fiske, τα “Στερεότυπα αποτελούν το γνωστικό στοιχείο, η Προκατάληψη το συναισθηματικό στοιχείο και η Διάκριση το συμπεριφορικό στοιχείο”.
Οι παραπάνω διευκρινίσεις για τις σημασιολογικά όμορες λέξεις (στερεότυπα, προκαταλήψεις, διακρίσεις) στοχεύουν στην ακριβή εστίαση στην αιτία του φαινομένου των βιαιοπραγιών (που ενίοτε φθάνουν έως το φόνο-γυναικτονίες) εναντίον των γυναικών, που τελευταία πληθαίνουν ανεξήγητα και επικίνδυνα.
Όταν, λοιπόν, και η ίδια η Τέχνη-Λογοτεχνία (άθελά της βέβαια) διαχρονικά κατασκευάζει, αναπαραγάγει και διαδίδει ή και διδάσκει εκείνα τα στερεότυπα που περιγράφουν τη γυναίκα ως “αναλώσιμο” ον και ως “αντικείμενα χρήσης” διαφόρων ανδρικών σκοπιμοτήτων, τότε ας μην νιώθουμε κατάπληκτοι όταν γινόμαστε δέκτες μίας ακόμη είδησης γυναικοκτονίας δια «ασήμαντον αφορμήν».
Τα αποσπάσματα από την τραγωδία «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και από το ποίημα «Του Γιοφυριού της Άρτας» είναι ενδεικτικά του τρόπου με τον οποίο αντιμετώπιζαν τη γυναίκα διαχρονικά οι άνδρες που είχαν, βεβαίως, γαλουχηθεί με τα ανάλογα και άκρως απαξιωτικά και υποτιμητικά για τη γυναίκα στερεότυπα και προκαταλήψεις.
Η Γυναίκα (σύζυγος και θυγατέρα) δηλαδή, θύμα στο θυσιαστήριο των ανδρικών φιλοδοξιών και σκοπιμοτήτων. Το περίεργο και το ανησυχητικό είναι που και στα δύο κείμενα δεν υπάρχει καμία αντίθετη φωνή από το κοινωνικό περιβάλλον. Αυτό καταδεικνύει τον διαβρωτικό ρόλο των στερεοτύπων στη συνείδηση του κοινωνικού σώματος. Μία διάβρωση που υπόγεια και αφανώς διαμορφώνει και πυροδοτεί συμπεριφορές που υποβιβάζουν το γυναικείο φύλο σε αντικείμενο πάνω στο οποίο οι «ισχυροί» δοκιμάζουν την δύναμή τους και ασκούν μία sui generis εξουσία.
Κι αυτό γιατί όλα (και όχι μόνον σύμφωνα με την μαρξιστική θεωρία) είναι θέμα Δύναμης και Εξουσίας. Αυτός, δηλαδή, που νιώθει δυνατός αρέσκεται κατά καιρούς να ασκεί και την Εξουσία του «επί του αδυνάτου».
Στην λογοτεχνία - και όχι μόνον - πλεονάζουν τα αρνητικά πρότυπα-στερεότυπα για τη Γυναίκα. Μία καταγραφή αυτών των αρνητικών προτύπων-στερεοτύπων θα ερμήνευε ως ένα βαθμό κάποιες συμπεριφορές που κατατάσσουν τη Γυναίκα σε πλάσμα δεύτερης κατηγορίας ή και όχι ως φορέας επικίνδυνων στοιχείων-γνωρισμάτων.
Στον κατάλογο αυτόν των αρνητικών προτύπων-στερεοτύπων συγκαταλέγονται και τα ονόματα των: Ωραία Ελένη (μοιχαλίς), Κίρκη (μάγισσα), Εύα (προπατορικό αμάρτημα-απαγορευμένος καρπός), Κλυταιμνήστρα (συζυγοκτόνος), Κλεοπάτρα (σύμβολο ερωτικών φαντασιώσεων), Μήδεια (παιδοκτόνος)…
Βέβαια, για να μην αδικούμε τη λογοτεχνία και την ιστορία, υπάρχουν και θετικά γυναικεία πρότυπα που καταξιώνουν τη γυναίκα σε όλα τα πεδία του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως: Υπατία, Πηνελόπη, Εκάβη, Αντιγόνη, Ανδρομάχη, Ιωάννα της Λωραίνης, Μαρί Κιουρί, η μπρεχτική «Μάνα Κουράγιο), η Βιρτζίνια Γουλφ, Σιμόν ντε Μπωβουάρ…
Στα παραπάνω ονόματα θα μπορούσαν να προστεθούν και τα ονόματα των εννέα Μουσών και των τριών Μοιρών με ό,τι αυτά συμβολίζουν
Η αναφορά των αρνητικών και θετικών προτύπων είναι ενδεικτική και δεν φιλοδοξεί να καταγράψει το σύνολο των γυναικών που με την παρουσία τους το έργο τους και την συμπεριφορά τους σημάδεψαν την ιστορία.
“Η γυμνή γυναίκα μπροστά στον ραγισμένο καθρέφτη / συνθέτει τα κομμάτια της…/ Προσπαθεί να καταλάβει την ψυχή της / το Αέναο παζλ / Είναι η Εύα του χαμένου παραδείσου; / Η Κίρκη που μάγεψε τον Οδυσσέα; /…Ή μήπως η Αντιγόνη που αντιστέκεται στην παντοδύναμη εξουσία; / …H ωραία Ελένη; η Κασσάνδρα; η εργάτρια της διπλανής φάμπρικας; / Η Μαρία η Μαγδαληνή; / Όλες μαζί κι η καθεμιά ξεχωριστά / Ένα πολύπλοκο αίνιγμα / Ένα μυστήριο άλυτο η Γυναίκα” (Πόπη Παντελάκη).
Εξάλλου τα “πρόσωπα”, οι ρόλοι και οι μύθοι που πλάστηκαν για τη γυναίκα είναι πάμπολλοι και αντικρουόμενοι και καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα. Μέσα από αυτά τα πρόσωπα, τους ρόλους και τους μύθους αντανακλάται και η θέση της γυναίκας στην κοινωνία αλλά και οι κυρίαρχες αντιλήψεις γι αυτήν.
Η Γυναίκα ως πρότυπο ομορφιάς και ερωμένης, η Γυναίκα ως εκδικητική, πονηρή, και τιμωρός, η Γυναίκα Φόνισσα (Μήδεια-Φραγκογιαννού), αλλά και ως Μάνα (η αιώνια Μάνα), θυγατέρα, σύζυγος.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα των αντινομιών που συνοδεύει το γυναικείο στερεότυπο-πρότυπο είναι κι αυτό της περίπτωσης της Κασσιανής στο Βυζάντιο, που ενώ η στάση της απέναντι στο βασιλιά τίμησε το γυναικείο φύλλο, εντούτοις στην κοινή γνώμη έμειναν γνωστά τα λόγια του τροπαρίου της που προβάλλουν εμφαντικά την αμαρτωλή γυναίκα.
“Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…Μην με την σην δούλην παρίδης…”.
Στην εποχή, λοιπόν, της Πολιτικής Ορθότητας και του κινήματος της Woke Culture είναι αδύνατο να προβληθούν περιγραφές και πρότυπα τύπου «Ιφιγένειας εν Αυλίδι» και «Γιοφυριού της Άρτας». Κι αυτό γιατί και τα στερεότυπα της Λογοτεχνίας και της καθημερινής μας ομιλίας-επικοινωνίας έχουν τη σημασία τους.
Προς το σκοπό αυτό δεν λείπουν και ποιήματα που «προπαγανδίζουν» την άλλη εικόνα της γυναίκας που γνωρίζει το ρόλο της και τη θέση της στην κοινωνία και τολμά να τα διεκδικεί με θάρρος και αποφασιστικότητα.
“Απαρνηθείτε γυναίκες, / την ατελέσφορη υπομονή / Μη χαμογελάτε ενώ είστε οργισμένες / Μη σιωπάτε ενώ είστε εξοργισμένες / Μη φοβάστε το λεξιλόγιο των ανδρών / Ακυρώστε αυτόν τον μηχανισμό εξουσίας / που τους βόλεψε για χρόνια” («Στις Γυναίκες», Ζωή Καραπατάκη).
Στο παραπάνω ποίημα-παιάνα για την απελευθέρωση της Γυναίκας θα μπορούσε να προστεθεί και το εξομολογητικό όσο και διδακτικό ποίημα της Αλεξίας Καλογεροπούλου.
“Έκανα τα χέρια μου κουπιά / και κολύμπησα, όσο μου επέτρεπε / το βάρος της προπατορικής ενοχής, / προς την ελευθερία. / Κι άλλες είχαν προσπαθήσει πρωτύτερα / να βγουν στη στεριά, / μα δεν τα κατάφεραν./ Οι πιο πολλές υποτάχτηκαν στου ανδρός / το θέλημα που βαφτίστηκε όμοιο με του Θεού”.
Περισσότερο, όμως, και εξίσου αναγκαία θεωρείται η υπόμνηση-προτροπή προς τους άνδρες όπως αναδύεται μέσα από το ποίημα του Κώστα Λιννού:
“ Όσοι χτυπούν τις γυναίκες είναι σαν να καίνε τους κήπους, / Όσοι τις φιμώνουν είναι σαν ν΄ αλυσοδένουν το φως. / Όσοι αδικούν τις γυναίκες είναι σαν να σβήνουν τ΄ αστέρια. / Όσοι τις βιάζουν είναι σαν να ξεριζώνουν την ψυχή τ΄ουρανού. / Οι Γυναίκες, που το σώμα τους είναι μια αστείρευτη θάλασσα, / Οι Γυναίκες, που η καρδιά τους αγκαλιάζει το πνεύμα της γης!”.
Και όσες-οι είναι απαισιόδοξοι ας ακούσουν τα λόγια της Κατερίνας Γώγου που αποπνέουν μία βεβαιότητα και μία ελπίδα πως όλα θα αλλάξουν προς το καλύτερο για τις γυναίκες και όχι μόνον.
“Θα ΄ρθει καιρός που θ΄ αλλάξουν τα πράγματα. / Να το θυμάσαι Μαρία /Είναι Μαρίa - δε θέλω να λέω ψέματα - / δύσκολοι καιροί. / Και θα ΄ρθουνε κι άλλοι./...«Σημασία έχει να παραμένεις άνθρωπος». / Θα την αλλάξουμε τη ζωή! / Παρ΄ όλα αυτά Μαρία”.