Από την πρώτη στιγμή της Γεννήσεως προοικονομείται η Σταύρωση, η Ταφή και βέβαια η Ανάσταση, δηλαδή όλος ο Σωτηριολογικός κύκλος που δικαιολογεί την ενσάρκωση του Θεού. Για αυτό ο Χριστός εικονίζεται σε όλες τις βυζαντινές παραστάσεις μέσα σε σαρκοφάγο, σε τάφο. Εδώ δεν έχουμε ένα ηθογραφικό κοσμικό γεγονός όπως αποδίδεται το γεγονός στην Αναγέννηση, αλλά δόγμα και μυστήριον μέγα. Άλλη λεπτομέρεια: Τα ζώα, η φάτνη δεν αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη αλλά στα απόκρυφα Ευαγγέλια, ένδειξη πόσο η δύναμη της αφήγησης υπερβαίνει το ιστορικό γεγονός.
Εορτές και πανηγύρεις
Η γέννηση του Χριστού αρχικά εορταζόταν την 6η Ιανουαρίου μαζί με τα Θεοφάνια. Από τα μέσα του τέταρτου αιώνα όμως καθορίστηκε πρώτα από την εκκλησία της Ρώμης και μετά από την Κωνσταντινούπολη να εορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου. Σήμερα μόνο οι Αρμένιοι ακολουθούν την αρχαία παράδοση και γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στις 6 Ιανουαρίου. Η Εκκλησία της Παλαιστίνης έμεινε πιστή στο αρχαίο έθιμο έως και την βασιλεία του Ιουστινιανού.
Στα χρόνια της λατινικής κυριαρχίας στην Κωνσταντινούπολη ο βασιλιάς Λουδοβίκος Θ αγόρασε από το ναό του ιερού παλατίου σταγόνες (!) από το γάλα της Παναγίας που φυλάσσονταν εκεί. Αυτές μαζί με το ακάνθινο στεφάνι του Χριστού μεταφέρθηκαν στο σκευοφυλάκιο της Sainte-Chapelle. Έκτοτε και κάθε 30 Σεπτεμβρίου εορταζόταν στο Παρίσι η μεταφορά αυτών των λειψάνων για τα οποία γράφτηκαν ειδικοί, λειτουργικοί ύμνοι.
“Οι Βενετσιάνοι έδιναν 30.000 δουκάτα για ν′ αποκτήσουν από τον Πορθητή την πέτρα πάνω στην οποία γεννήθηκε ο Χριστός ενώ άξιζε, όπως πίστευαν, περισσότερα από 100.000! Πίστη, εμπόριο και τράπεζες. Αυτό που θα λέγαμε σήμερα ”τραπεζική πίστη”!”
Γιατί λοιπόν να μην υποθέσουμε ότι οργανώθηκε παράλληλα και ολόκληρο, θεατρικό δρώμενο που θα παρασταινόταν είτε εντός είτε έξω από το ναό; Πρόκειται για μία συνήθεια, αυτή των ιερών αναπαραστάσεων, της λεγόμενης sacra rappresentazione, άκρως διαδεδομένη σε όλο το μεσαίωνα αλλά και την Αναγέννηση. Λεπτομέρεια: Γάλα της Παναγίας φυλασσόταν και στο σκευοφυλάκιο του ναού το Προδρόμου της Πέτρας στη βασιλεύουσα. Όπως και τα σπάργανα του Βρέφους - που παραπέμπουν στα ιουδαϊκά σάβανα της ταφής - στην Αγία του Θεού Σοφία.
Αυτά τα πολύτιμα αποκτήματα γίνονταν αντικείμενο πανάκριβων όσο και άθλιων, οικονομικών συναλλαγών ανάμεσα στο πτωχευμένο Βυζάντιο και τη Δύση.
Στο παλάτι του Μωάμεθ του Πορθητή θα επιδεικνύονται έκτοτε ως λάφυρα, μετά την Άλωση, τα δώρα των τριών Μάγων πως ως τότε λατρεύονταν στα άδυτα της Μεγάλης Εκκλησίας. Αντιλαμβάνεται κανείς και τις προθέσεις εκ μέρους των κατακτητών ώστε να συνεχιστεί η παράδοση και κυρίως να διαφημιστεί η συνέχεια της εξουσίας μέσω αυτών των θρησκευτικών συμβόλων. Οι Βενετσιάνοι, τέλος, έδιναν 30.000 δουκάτα για ν′ αποκτήσουν από τον Πορθητή την πέτρα πάνω στην οποία γεννήθηκε ο Χριστός ενώ άξιζε, όπως πίστευαν, περισσότερα από 100.000! Πίστη, εμπόριο και τράπεζες. Αυτό που θα λέγαμε σήμερα ”τραπεζική πίστη”!
Η απίστευτα μεγαλοπρεπής θεατρικότητα των τελετών για τη Γέννηση οπωσδήποτε επισφραγίζεται πρώτον με την εμφάνιση του ίδιου του αυτοκράτορα και της αυλής του στη λειτουργία της νύχτας των Χριστουγέννων εν πλήρει βασιλική εξαρτύσει, χλαμύδα δηλαδή και στέμμα, αλλά και του Οικουμενικού Πατριάρχη ο οποίος τοποθετεί ιεροπρεπώς και με συγκεκριμένο τυπικό στον αποστολικό Θρόνο του, πίσω από την Αγία Τράπεζα και κάτω από την αψίδα του ιερού, το χρυσοποίκιλτο, ιερό Ευαγγέλιο.
Πάντα θυμάμαι την τρομερή εντύπωση που μου έκανε ο πίνακας ” Η προσκύνηση των ποιμένων” του ιδιοφυή προγόνου του Βαν Γκογκ, του Hugo van der Goes (1440 - 1482) όταν τον πρωτοείδα στην Gemäldegalerie του Βερολίνου.
Επιβλητικό έργο ενός διαταραγμένου καλλιτέχνη που είχε ανάλογη πορεία με τον ερημίτη της Αρλ. Ο πίνακας φιλοτεχνείται γύρω στο 1480 όταν ήδη έχει εκδηλωθεί η παράνοια του ζωγράφου και λίγο πριν το οδυνηρό του τέλος (εικ. 1). Πιο συγκεκριμένα:
Στο πρώτο επίπεδο οι δύο προφήτες που μίλησαν για την Γέννηση, σύρουν με εκστατικά βλέμματα την αυλαία αυτού του υπερφυούς θεάτρου για να αποκαλυφθεί ενώπιον μας η ιερή σκηνή.
Στο δεύτερο επίπεδο εμφανίζονται οι πρωταγωνιστές με το θείο βρέφος να δεσπόζει ως πηγή φωτός και ενέργειας. Ένας μικρός Διόνυσος σε φάτνη. Αριστερά, δεξιά και πίσω συμπληρώνουν το δράμα, σε σαφώς περίεργες εκφράσεις και διαταραγμένη κλίμακα, οι κομπάρσοι που πάντως είναι απαραίτητοι για να αποθεωθεί επαρκώς το μέγα γεγονό της Ενανθρώπισης. Δηλαδή οι τρεις ποιμένες, οι άγγελοι κλπ.
Αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι πως στο επάνω μέρος της σύνθεσης εμφανίζεται τρισδιάστατη, όχι ζωγραφισμένη, η ξύλινη δοκός η οποία συγκρατεί την πράσινη αυλαία! Περίτρανη απόδειξη πως η σκηνή προέρχεται από ένα θρησκευτικό δρώμενο και ότι ο καλλιτέχνης επιμένει περισσότερο στο θέατρο που γεννά το θαύμα παρά στο Θαύμα το ίδιο. Ο Hans Belting, κορυφαίος Γερμανός ιστορικός τέχνης, έχει παρατηρήσει αυτή την τόσο χαρακτηριστική λεπτομέρεια, δεν την συνδέει όμως με την τόσο προφανή, θεατρολογική της διάσταση (Die Erfindung des Gemäldes, 1994).
Περισσότερο θέατρο...
Όταν η Εθνική Πινακοθήκη λειτουργούσε ως αληθινό μουσείο - σχολείο, ξεναγούσα πολύ συχνά ως επιμελητής της στη γνωστή εικόνα της ”Προσκύνησης των Ποιμένων” του Στεφάνου Τζανκαρόλα, Κρητικού ζωγράφου και ιερέως που την φιλοτέχνησε γύρω στα 1700. Πρόκειται για ένα έργο που συνδυάζει, σε συγκρητιστικό πνεύμα, όλη την μπαρόκ αισθητική της εποχής αλλά και την ευρέως διαδεδομένη συνήθεια της ”κλοπής” και αξιοποίησης στοιχείων από άλλους πίνακες εν είδει ζωγραφικού κολάζ (εικ. 2).
Εν προκειμένω σε παλαιότερα ανθίβολα (προκατασκευασμένα, σχεδιαστικά πρότυπα) στηρίχθηκαν οι μορφές των Ευαγγελιστών στα τέσσερα άκρα της εικόνας και των τεσσάρων, μειζόνων προφητών ενδιάμεσα: Επάνω ο Σολομών, κάτω ο Δαβίδ, αριστερά ο Μωυσής και δεξιά ο Ιερεμίας. Όλοι κρατούν τα κείμενα τους που αναφέρονται στην έλευση του Σωτήρος. Έτσι ενώνονται και οπτικά και δογματικά η Παλαιά με την Καινή Διαθήκη.
Συνθετικά η εικόνα χωρίζεται σε τρία διάχωρα, τρεις ζώνες. Οι δύο, η πάνω και η κάτω, γεμίζουν με τους προφήτες και τους ευαγγελιστές πάνω σε νέφη ενώ η τρίτη, η κεντρική, με το κυρίως θέμα της Προσκύνησης. Αυτή η τελευταία έχει οργανωθεί σαν τρίπτυχο και ”παίζεται” εντός ενός αρχαιοπρεπούς ερειπιώνα με αναγεννησιακά τόξα, πεσσούς και αγγέλους αλά Ραφαήλ μελωδούντες το ”Δόξα εν υψίστοις...”
Και το πιο εντυπωσιακό: Ο Τζαγκαρόλας ”ντεκουπάρει”, αντιγράφει ολόκληρες φιγούρες ή θέματα της βενετσιάνικης ζωγραφικής και τις μεταφέρει κάπως άγαρμπα στο δικό του έργο. Για παράδειγμα, η μορφή του γονατισμένου βοσκού και της γυναίκας με τις γυμνές πλάτες και το υψωμένο μωρό αριστερά αντιγράφουν τις αντίστοιχες από τον διάσημο πίνακα του Τιντορέτο ” Το θαύμα του Αγίου Μάρκου με τον σκλάβο” (1548) στην Galleria dell’Accademia της Βενετίας (εικ. 3).
Θεωρώ επίσης ότι ο βοσκός δεξιά με το μανιεριστικό καπέλο και τον μολοσσό παραπέμπει σαφώς σε άλλο πίνακα της εποχής. Μεταβατικό έργο μιας μεταβατικής εποχής που πάλι όμως παραπέμπει σε κάποιο θρησκευτικό δρώμενο. Θέατρο εν θεάτρω. Εντοπίζουμε, μ′ άλλα λόγια, στους ανωτέρω πίνακες έναν άνισο όσο και ιδιότυπο διάλογο: Ο μικρός δημιουργός αντιγράφει το μεγάλο και η περιφέρεια το κέντρο. Ή, για να μιλήσουμε με μεταμοντέρνα ορολογία, η αποικία τη μητρόπολη. Πώς αλλιώς;
Ιησούν, Διόνυσον ή Μίθρα;
Ποιά ήταν όμως η πρώτη αναπαράσταση της Γέννησης; Θα πρέπει να πάμε πίσω στον 3ο ή τον 4ο αιώνα π.Χ και τις κατακόμβες της Ρώμης . Εκεί εντοπίζονται τοιχογραφίες στις οποίες πρωταγωνιστεί μέσα σε μία πολύ λιτή σύνθεση το εσπαργανωμένο βρέφος, προοικονόμηση του σαβανώματος των Ιουδαίων με τις λεγόμενες ”κηρείες”. (Η η παράσταση της κατακόμβης του Αγίου Σεβαστιανού ανάγεται στο 343). Τα πολλά πρόσωπα και οι διαφορετικές σκηνές θα προστεθούν πολύ αργότερα.
Λίγο μετά και στη Νάξο - η οποία αναδεικνύεται σε σπουδαίο, θρησκευτικό κέντρο για τον χριστιανισμό ως την Εικονομαχία, κάτι ανάλογο με την γειτονική Δήλο και τη λατρεία του Απόλλωνα - εντοπίζουμε μαρμάρινο ανάγλυφο στο οποίο εικονίζεται το θείο Βρέφος επί τραπέζης (αναφορά στη θεία ευχαριστία;) πίσω του δύο ζώα και αριστερά και δεξιά του τα δύο συμβολικά δέντρα της αιωνίου ζωής: Τον φοίνικα και την άμπελο (εικ. 4). Τίποτε άλλο... Χωρίς την Παρθένο, τον Ιωσήφ, τους βοσκούς, τους μάγους, τους αγγέλους, το σπήλαιο, τα ζώα ή το λουτρό του νεογέννητου. Μόνο τα απολύτως αναγκαία για την αφήγηση.
Χριστός γεννάται λοιπόν αλλά δοξάσατε και... Ερμήν τον Τρισμέγιστον, τον Θωθ των Αιγυπτίων, πατέρα κάθε ερμητικής γνώσης και δοξάσατε Διονύσον, τον πυριγενή και Διώ-νυσον τον μηροτραφή που ανατράφηκε δηλαδή στον μηρό του Δία (Ζευς, ζωή, Δίας, Deus).
Ανατολή ανατολών λοιπόν και θείον βρέφος μηρορραφέν, ποιμήν και παιδίον νέον, ο προ αιώνων... και 25η Δεκεμβρίου, εορτή του Μίθρα, του ηλιοφόρου. Και χειμερινό ηλιοστάσιο και γέννηση όλων των θεοτήτων που σχετίζονται με το φως του ήλιου. Όπως και κατατεμαχισμός του διαρκώς νέου Διονύσου, του διγενούς και διθύραμβου, από τους Τιτάνας και θεοφαγία και Θεοφάνια και ... Ο τρώγων Μου την Σάρκα και ... Της Δικαιοσύνης Ήλιε νοητέ και ... Όλα, εν τέλει, μπερδεύονται γλυκά.
Προσέξτε, τέλος, σε αυτό το ψηφιδωτό από την Πάφο - οικία Διονύσου, 2ος αι. μ.Χ - την προετοιμασία για το λουτρό του θείου βρέφους αριστερά της σύνθεσης.
Πρόκειται για μιαν εμφαντική λεπτομέρεια που συναντάμε κανονικά τόσο στο Γενέσιον της Θεοτόκου όσο και στις αποδόσεις του Σπηλαίου των Χριστουγέννων. Μόνο που εν προκειμένω τον νεογέννητο Διόνυσον κρατεί ο Ερμής και τον σιτίζουν ο γέρων Τροφεύς και η Αμβρωσία (sic) .
Καλά λοιπόν - παγανιστικά ή ό,τι άλλο - Χριστούγεννα σε όλους!