«... Στην κριτική μου έγραψα τις παρατηρήσεις μου με ειλικρίνεια και παρρησία, επισημαίνοντας τις αδυναμίες της ερμηνείας και εικάζοντας τις αιτίες τους. Δημοσιεύτηκε, θυμάμαι καλά, Σάββατο. Το απόγευμα εκείνης της ημέρας κτύπησε το τηλέφωνο. Σήκωσα το ακουστικό και άκουσα την τυπική ερώτηση από την άλλη άκρη της γραμμής: «Ο κύγιος Μονεμβασίτης;». Κατάλαβα, φυσικά, αμέσως ποιος ήταν. Με έλουσε κρύος ιδρώτας. Ήθελα να ανοίξει η γη να με καταπιεί. Απάντησα καταφατικά και αυτός συνέχισε: «Κύγιε Μονεμβασίτη τηλεφωνώ για να σας συγχαγώ που είχατε το θάγος να γράψετε την αλήθεια....»
Αναζητώντας αφορμή για να επιστρέψουμε στον Μάνο Χατζιδάκι -από την απώλεια του οποίου συμπληρώθηκαν 25 χρόνια στις 15 Ιουνίου- ψάχνοντας με άλλα λόγια, ένα κάποιο σεμνό άλλοθι, η HuffPost ζήτησε ανήμερα της Ευρωπαϊκής Ημέρας Μουσικής από τον Γιώργο Β. Μονεμβασίτη, κριτικό και ιστορικό μουσικής, πολιτικό μηχανικό του ΕΜΠ και πριν απ′ όλα, έναν άνθρωπο ο οποίος υπήρξε συνομιλητής του Μάνου, να μοιραστεί μαζί μας στιγμές.
Το τηλεφώνημα του Χατζιδάκι μετά τη δημοσίευση κριτικής του Γ. Μονεμβασίτη, η πρώτη συνάντηση τους πρόσωπο με πρόσωπο, ο τελευταίος διάλογος τους προς τα τέλη του 1993 στο Μέγαρο Μουσικής.
Και ακόμη, δυό «κουβέντες», έστω επιγραμματικά, για τη σχέση του Μάνου με τον Μίκη Θεοδωράκη και τη φιλία του με τον Νίκο Γκάτσο, αλλά και ένα πραγματικά δύσκολο ερώτημα, όσον αφορά τους τρεις κορυφαίους κύκλους -κατά την εκτίμηση του- τραγουδιών του συνθέτη.
Στην παρθενική συναυλία της Ορχήστρας των Χρωμάτων
«Το 1989 υλοποιήθηκε ένα από τα σημαντικά και μακροχρόνια όνειρα του Μάνου Χατζιδάκι: η δημιουργία ενός μικρού ευέλικτου συμφωνικού μουσικού συνόλου, με το οποίο να παρουσιάζει στο ελληνικό ακροατήριο ανοίκεια κυρίως σε αυτό έργα. Έτσι γεννήθηκε η Ορχήστρα των Χρωμάτων. Η Ορχήστρα με αρχιμουσικό τον εμπνευστή και ιδρυτή της πραγματοποίησε την παρθενική της συναυλία στο Παλλάς στις 23 Νοεμβρίου. Ήμουν βεβαίως εκεί ως εντεταλμένος κριτικός μουσικής της Ελευθεροτυπίας. Στο διάλειμμα της συναυλίας με πλησίασε η Μαρία Ματέ, υπεύθυνη των οργανωτικών θεμάτων της εκδήλωσης, και με πληροφόρησε ότι ο Μ.Χ. είχε εκδηλώσει την επιθυμία να ακούσει αμέσως μετά τη συναυλία τις εντυπώσεις για τις ερμηνείες της Ορχήστρας του, από κάποιους κριτικούς μουσικής που παρευρίσκοντο. Δεν είχε εντοπίσει κάποιον άλλο, έτσι με παρακάλεσε να τον συναντήσω μετά το τέλος της συναυλίας. «Έχει μεγάλη αγωνία. Έλα σε παρακαλώ!» μου είπε η Μαρία. Πως μπορούσα να αρνηθώ...
Τον είχα συναντήσει πριν, μια-δυο φορές, σε πολυάνθρωπες συνάξεις, μας είχαν συστήσει κάποιοι κοινοί γνωστοί, είχαμε ανταλλάξει τις τυπικές ευγενικές φράσεις «Πως είστε;» κ.ο.κ., πέραν τούτου ουδέν.
Μετά το τέλος της συναυλίας κατεβήκαμε μαζί με τη Μαρία στα πανάθλια υπόγεια καμαρίνια του παλιού Παλλάς και τότε τον συνάντησα για πρώτη φορά πρόσωπο με πρόσωπο. Αφού με χαιρέτησε εγκάρδια και με ευχαρίστησε που ανταποκρίθηκα στο αίτημά του, άρχισε να με ρωτά συγκεκριμένα θέματα όχι μόνο για τις ερμηνείες, αλλά και για τη δομή του προγράμματος, για το έντυπο πρόγραμμα που συνόδευε τη συναυλία και άλλα σχετικά. Αφού συζητήσαμε για λίγη ώρα βρήκα το θάρρος και τον ρώτησα ευθέως: «Ώστε σας ενδιαφέρουν οι κριτικές;» «Με ενδιαφέρουν» μου απάντησε «όταν προέρχονται από ειλικρινείς και μη εμπαθείς ανθρώπους. Διαβάζω συχνά τις κριτικές σας και νομίζω ότι είστε ένας από αυτούς!». Όταν καληνυχτιστήκαμε με τις αμοιβαίες ευχές μου είπε: «Ανυπομονώ να διαβάσω την κριτική σας για την αποψινή μας συναυλία».
Η κριτική μου δημοσιεύτηκε μετά λίγες ημέρες στην Ελευθεροτυπία. Το ίδιο απόγευμα μου τηλεφώνησε για να με ευχαριστήσει. «Η κριτική σας είναι αφοπλιστικά ειλικρινής και εξαιρετικά εποικοδομητική» ήταν η φράση του που συγκράτησα».
«... Γιατί αυτός ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις!»
«Η Ορχήστρα των Χρωμάτων έμελλε να σφραγίσει τη σχέση μου με τον Μάνο Χατζιδάκι με έναν εντελώς αναπάντεχο τρόπο. Περί τα μέσα Σεπτεμβρίου του 1991 η Ορχήστρα πραγματοποίησε συναυλία στο Ηρώδειο με έργα Προκόφιεφ – η Πρώτη συμφωνία του η επονομαζόμενη «Κλασική» αφιέρωμα στα 100 χρόνια από τη γέννηση του συνθέτη – Μπετόβεν – Πρώτο κοντσέρτο για πιάνο με σολίστ τη Ντόρα Μπακοπούλου – Χατζιδάκι – «Εγκώμιον επιφανούς ανδρός», αφιερωμένο στον τότε Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο οποίος τίμησε με την παρουσία του την εκδήλωση – και Μπιζέ – Συμφωνία σε ντο. Αρχιμουσικός ήταν βεβαίως ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις.
Εναρκτήριο έργο του προγράμματος ήταν η Συμφωνία του Προκόφιεφ. Καθώς είναι σχετικά σύντομο έργο και πιο «εύκολο» από τα υπόλοιπα του προγράμματος δεν προετοιμάστηκε, όπως διαπιστώθηκε αργότερα, σωστά. Δόθηκε μεγαλύτερη σημασία στα άλλα τρία έργα. Εκτός αυτού, υπήρξε κάποια αστοχία σε μια από τις πρώτες φράσεις του έργου και, όπως συμβαίνει συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, «ενός κακού μύρια έπονται». Ήταν μια ατυχής έως κακή ερμηνεία με αρκετά προβλήματα και αρκετά λάθη. Στην κριτική μου έγραψα τις παρατηρήσεις μου με ειλικρίνεια και παρρησία, επισημαίνοντας τις αδυναμίες της ερμηνείας και εικάζοντας τις αιτίες τους. Δημοσιεύτηκε, θυμάμαι καλά, Σάββατο.
Το απόγευμα εκείνης της ημέρας κτύπησε το τηλέφωνο. Σήκωσα το ακουστικό και άκουσα την τυπική ερώτηση από την άλλη άκρη της γραμμής: «Ο κύγιος Μονεμβασίτης;». Κατάλαβα, φυσικά, αμέσως ποιος ήταν. Με έλουσε κρύος ιδρώτας. Ήθελα να ανοίξει η γη να με καταπιεί. Απάντησα καταφατικά και αυτός συνέχισε: «Κύγιε Μονεμβασίτη τηλεφωνώ για να σας συγχαγώ που είχατε το θάγος να γράψετε την αλήθεια. Συμφωνώ με όλες τις παγατηγήσεις σας, τις οποίες λαμβάνω σοβαγά υπ’ όψιν. Σας ευχαγιστώ!». Έμεινα άφωνος. Αντιλαμβάνεστε, υποθέτω, τι άκουγα και τι ακούω συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις. Παράπονα έως ... Αυτός, όμως, τηλεφώνησε για να με συγχαρεί και να με ευχαριστήσει για τις, απολύτως αιτιολογημένες και τεκμηριωμένες πάντως, ... κακολογίες μου. Γιατί αυτός ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις!
Κατόπιν αυτού με ανακήρυξε άτυπα «επίτιμο μέλος» της Ορχήστρας. Με καλούσαν σε όλες της εκδηλώσεις της – ακόμη και στην κοπή της πίτας της-, ενώ η σχέση μου μαζί της κορυφώθηκε την πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα όταν μου ανατέθηκε ο καλλιτεχνικός σχεδιασμός και η επιμέλεια των ετήσιων εκδηλώσεων μουσικής και κινηματογράφου τις οποίες, γνωστές ως Τρίτες στο Τριανόν, πραγματοποιούσε η Ορχήστρα των Χρωμάτων σε συνεργασία με το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου.
Λίγες ημέρες μετά εκείνη την αλησμόνητη επικοινωνία μας του Σεπτεμβρίου του 1991, με κάλεσαν στη συνέντευξη τύπου την οποία επρόκειτο να δώσει ο Μάνος Χατζιδάκις παρουσιάζοντας το πρόγραμμα της Ορχήστρας του για την επόμενη περίοδο 1991-92. Μεσημεράκι ήταν ο χρόνος της συνάντησης και τόπος το “Party”, μπαράκι δημοφιλές εκείνη την εποχή, που βρισκόταν στο Παγκράτι, στην οδό Αρκτίνου, αν θυμάμαι καλά, κοντά στον αγαπημένο του “Μαγεμένο Αυλό”. Όταν έφτασα με υποδέχτηκε η Μαρία Ματέ, η οποία μου είπε ότι ο κύριος Χατζιδάκις ήθελε οπωσδήποτε να μου μιλήσει πριν αρχίσει η συνέντευξη. Με οδήγησε σε αυτόν. Καθόταν μόνος σε ένα απόμερο τραπεζάκι και κάτι έγραφε. Σηκώθηκε για να με χαιρετίσει παρά το αποτρεπτικό νόημά μου, και με παρακάλεσε να καθίσω απέναντί του. Με ευχαρίστησε ξανά για την «κακή» κριτική μου και μου είπε ότι αποφάσισε, εξαιτίας αυτής, να ερμηνεύσει ξανά τη Συμφωνία του Προκόφιεφ σε μια ήδη προγραμματισμένη συναυλία της Ορχήστρας. Θυμίζω ότι μια από τις ιδρυτικές αρχές-προδιαγραφές της Ορχήστρας ήταν: «Ποτέ ξανά τα ίδια έργα»! Μου επανέλαβε ότι θα το έκανε για χάρη μου και επρόκειτο να το ανακοινώσει αυτό επισήμως μετά από λίγο στη συνέντευξη. Τον παρακάλεσα θερμά να μην αναφέρει το όνομά μου, ότι δεν ήθελα τέτοια «τιμή», ούτε καν να αναφέρει το γεγονός και το λόγο της επανερμηνείας του έργου. Μου το υποσχέθηκε και τήρησε την υπόσχεσή του!
“Το πρώτο που τον ρώτησα ήταν, φυσικά, η κατάσταση της υγείας του. Με διαβεβαίωσε ότι όλα ήσαν υπό έλεγχο. «Αδυνατίσατε αρκετά, όμως» του είπα. «Ναι, ναι. Είχε και τα καλά της αυτή η περιπέτεια» μου απάντησε με το ακατάλυτο χιούμορ του. «Βλέπετε, έγινα πολύ πιο κομψός. Έκοψα και το τσιγάρο»”
Μου είπε όμως ότι ζήτησε να μιλήσουμε και για κάτι ακόμη. Μου εξομολογήθηκε ότι αντιμετώπιζε πρόβλημα με τον προγραμματισμό της Ορχήστρας, γιατί το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών είχε τελικά αρνηθεί να του παραχωρήσει τη μεγάλη αίθουσα τις ημερομηνίες που από καιρό είχε ζητήσει. «Αναζητώ κάποιον άλλο χώρο, για τις προσεχείς συναυλίες της Ορχήστρας», μου είπε. «Κάποια αίθουσα όμως αντισυμβατική, κάποια αίθουσα απρόβλεπτη που θα προκαλέσει. Έχετε μήπως κάποια σκέψη, κάποια ιδέα;». Η σκέψη μου ήταν αυθόρμητη και του την είπα αμέσως. «Τι θα λέγατε για το Ροζικλέρ ή την Αλάσκα;». Έμεινε άφωνος για μια στιγμή. Και αντέδρασε ως Μάνος Χατζιδάκις. «Υπέροχα, υπέροχα. Ευχαριστώ που το σκεφτήκατε». Κόμπιασε λιγάκι πριν συμπληρώσει «Θα ήθελα να τις επισκεφτούμε μαζί μια από τις επόμενες ημέρες και να με βοηθήσετε να οργανώσω εκεί τις συναυλίες!». Προσπάθησα να κατευνάσω λίγο τον ενθουσιασμό του και του είπα ότι καλό θα ήταν να μην προβεί σε συγκεκριμένη ανακοίνωση για το θέμα αυτό, πριν γίνουν οι σχετικές συζητήσεις και οι διαπραγματεύσεις.
Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε, τήρησε την υπόσχεσή του και δεν με ... εξέθεσε. Είπε βεβαίως το πρόβλημα που αντιμετώπιζε με το Μέγαρο Μουσικής, είπε ότι αναζητεί κάποια άλλη αίθουσα, είπε ότι υπάρχουν κάποιες ευφάνταστες ιδέες, είπε ότι θα υπάρξουν σχετικές ανακοινώσεις προσεχώς.
Μετά λίγες ημέρες μου τηλεφώνησε για να με ενημερώσει ότι το θέμα με τις ημερομηνίες και το Μέγαρο Μουσικής διευθετήθηκε και ότι η επίσκεψή μας στο Ροζικλέρ και την Αλάσκα αναβάλλεται.
Α! λησμόνησα κάτι. Στη συνέντευξη όπως είπα δεν με ... εξέθεσε με την επανάληψη της Συμφωνίας του Προκόφιεφ. Με ... εξέθεσε, όμως, λίγο αργότερα με τον τρόπο του: Στο έντυπο πρόγραμμα της πρώτης συναυλίας της Ορχήστρας για την νέα περίοδο, στο σημείο που αναφερόταν στις προσεχείς δράσεις της, γραφόταν ότι η Πρώτη συμφωνία του Προκόφιεφ θα ερμηνευόταν ξανά λόγο «Κακής κριτικής»!
Η τελευταία συνάντηση
«Η τελευταία φορά που συναντήθηκα με τον Μάνο Χατζιδάκι ήταν σε μια από τις πρώτες συναυλίες τις οποίες διηύθυνε την Ορχήστρα των Χρωμάτων ο Μίλτος Λογιάδης, μετά την παράδοση της σκυτάλης σε αυτόν. Πρέπει να ήταν προς τα τέλη του 1993. Είμασταν στο ίδιο θεωρείο, το αριθμός 8, της Αίθουσας Φίλων της Μουσικής του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, με είδε στο διάλειμμα και μου ένευσε να τον πλησιάσω. Το πρώτο που τον ρώτησα ήταν, φυσικά, η κατάσταση της υγείας του. Με διαβεβαίωσε ότι όλα ήσαν υπό έλεγχο. «Αδυνατίσατε αρκετά, όμως» του είπα. «Ναι, ναι. Είχε και τα καλά της αυτή η περιπέτεια» μου απάντησε με το ακατάλυτο χιούμορ του. «Βλέπετε, έγινα πολύ πιο κομψός. Έκοψα και το τσιγάρο.» συμπλήρωσε. Τον ρώτησα πως βλέπει και ακούει την Ορχήστρα στην μετά από αυτόν εποχή – είχε ήδη δηλώσει ότι μάλλον δεν θα την ξαναδιευθύνει, μια και αυτό ήταν εξαιρετικά κοπιαστικό. «Όπως διαπιστώνετε και εσείς λειτουργεί θαυμάσια» μου απάντησε. «Είναι σε θαυμάσια χέρια. Και ο Γιώργος (Κουρουπός) και ο Μίλτος (Λογιάδης) τη φροντίζουν και θα τη φροντίζουν καλύτερα από μένα».
Ξανασυναντηθήκαμε έκτοτε, ή πιο σωστά «ξανασυναντηθήκαμε» άλλες τρεις φορές. Στον αποχαιρετισμό, τον σκληρό Ιούνιο του 1994, στο μικρό κοιμητήριο της Παιανίας, παρατηρητής από μακριά εγώ, σε μια σκηνή που θύμιζε Αγγελόπουλο. Ανήμερα των γενεθλίων του της επόμενης χρονιάς, όταν έκλεινε ένα χρόνο στους ουρανούς, καθώς κατέβαινα με τη μηχανή μου για επίβλεψη στο Πόρτο Ράφτη και με τη σκέψη ακόμη ταραγμένη από τα μαντάτα του φονικού σεισμού στο Αίγιο, ξεστράτισα και πέρασα ξανά από το κοιμητήριο· για να του πω άλλο ένα ευχαριστώ και να του τραγουδήσω. Η τρίτη μας «συνάντηση» είχε, όπως και η πρώτη, το φαιό χρώμα του αποχαιρετισμού: Ιούλιος του 1998, στερνό αντίο στην «Τρελή του Φεγγαριού». Που την έχει έκτοτε παντοτινά κοντά του, όπως επιθυμούσε».
Μάνος Χατζιδάκις - Μίκης Θεοδωράκης
«Η σχέση του Μάνου Χατζιδάκι με τον Μίκη Θεοδωράκη ήταν μια αμφίδρομη σχέση βαθιάς φιλίας και ανυπόκριτης αλληλοεκτίμησης. Τεκμηριώνεται αυτό ποικιλοτρόπως, ου μην και παντοιοτρόπως, με γεγονότα αδιάψευστα και μαρτυρίες συγκλονιστικές. Αρκεί να παρακολουθήσει όποιος ενδιαφέρεται το επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς «Φώτα πορείας» - μεταδιδόταν από την κρατική τηλεόραση στα τέλη του περασμένου αιώνα, αναμεταδίδεται που και που από τον τηλεοπτικό δίαυλο της Βουλής – στο οποίο η οικοδέσποινα Έλενα Ακρίτα είχε καλεσμένο τον Μίκη Θεοδωράκη. Οι αναφορές του στον Μ.Χ. επιβεβαιώνουν τη μεγάλη αλήθεια...»
Η φιλία «ως το τέλος» με τον Νίκο Γκάτσο
«Ο Μάνος Χατζιδάκις θεωρούσε τον Νίκο Γκάτσο δάσκαλο και μέντορά του. «Ο Γκάτσος έγινε φίλος μου το 1943 και, κατά πως φαίνεται, θα είναι ως το τέλος», είχε δηλώσει κάποτε με σημασία. Σε άλλη του αναφορά σε αυτόν σημείωνε: «Του αξίζει ξεχωριστό μετάλλιο για το ύψιστο μάθημα που εδίδαξε σ’ όσους από μας υπήρξαμε άξιοι να αποκωδικοποιήσουμε τους λόγους του. Και το ύψιστο μάθημα ήτο μια κληρονομημένη αττική αδιατάρακτη ραθυμία».
-Κι αν σας ζητούσα να ξεχωρίσετε τους τρεις κορυφαίους κύκλους τραγουδιών του, ποιοι θα ήταν αυτοί; Και γιατί;
Ο Μεγάλος Ερωτικός. Γιατί ζωγραφίζει το ωραιότερο πορτρέτο του μουσικού Μ.Χ., του ποιητή Μ.Χ., του ερωτικού Μ.Χ., του ανθρώπου Μ.Χ. Γιατί σμίγει σε αυτόν μοναδικά το γήινο με το αιθέριο. Γιατί πουθενά αλλού δεν θα βρούμε πειστικότερο δείγμα αρχαιοελληνικής μουσικής, από το «Κέλομαι Σε Γογγύλα». Γιατί στα «Λιανοτράγουδα» υμνείται με περιούσιο μουσικό λόγο η ευλογία της παράδοσης. Γιατί στο «Κραταιά ως θάνατος αγάπη» συναντιέται με απίστευτα σαγηνευτικό τρόπο ο Βυζαντινός Ύμνος με τα βήματα του Ρεμπέτικου. Και για ένα εκατομμύριο ακόμη λόγους...
Δεκαπέντε Εσπερινοί. Γιατί καθρεφτίζεται σε αυτούς όλη η ευαισθησία και όλη η μουσική μεγαλοσύνη του. Γιατί σε όλο τον 20ο αιώνα δεν θα βρεις ωραιότερο έργο μουσικής δωματίου. Ένα πιάνο, δυο κλασικές κιθάρες, μια άρπα, ένα κόντρα μπάσο. Ποιος άλλος θα μπορούσε να σκεφτεί ποτέ κάτι τέτοιο; Μόνον αυτός! Ναι, ξέρω. Κάποιοι θα πούν ότι αυτά δεν είναι τραγούδια. Θα τους θυμίσω, όμως, ότι υπάρχουν στην τέχνη της μουσικής και τα τραγούδια χωρίς λόγια. Τρεις δίσκους βινιλίου αυτού του τεχνουργήματος είχα ... λειώσει, προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσω τα μυστικά της τέχνης του. Πολύ φοβάμαι ότι δεν το κατάφερα. Τουλάχιστον όσο θα ήθελα...
Όλοι οι άλλοι κύκλοι! Γιατί αν διαλέξεις έναν μόνον ακόμη, θα αδικήσεις τους άλλους. Δεν είναι υπεκφυγή. Είναι πεποίθηση.
Μάνος Χατζιδάκις (1925-1994) ή πιο σωστά Μάνος Χατζιδάκις (1925 - ∞)
Info
Το βιβλιοπωλείο βιβλιόπολις τιμώντας την Ευρωπαϊκή Ημέρα Μουσικής (21 Ιουνίου) οργανώνει εκδήλωση στην Καλαμάτα με θέμα:
H σχέση του Μάνου Χατζιδάκι με την λαϊκή μουσική δημιουργία
με καλεσμένους ομιλητές τους:
- Ρενάτα Δαλιανούδη, λέκτορα Λαογραφίας (Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων)
- Γιώργο Β. Μονεμβασίτη, κριτικό και ιστορικό μουσικής.
Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 21 Ιουνίου στις 9 μ.μ. στον πολυχώρο αναψυχής και πολιτισμού του Πάρκου Λιμενικού Καλαμάτας.
Οι ομιλητές της εκδήλωσης θα πραγματευτούν τη σχέση του ’Ελληνα συνθέτη με τη λαϊκή μουσική δημιουργία (ιδιαίτερα με το ρεμπέτικο). Ο Μάνος Χατζιδάκις, μέσα σε δύσκολες κοινωνικοπολιτικές συγκυρίες (τέλη της δεκαετίας του 1940), ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε το ρεμπέτικο ως πυλώνα του νεοελληνικού πολιτισμού.