Ύστερα από οκτώ ώρες διαπραγματεύσεων το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο κατέληξε σε συμβιβασμό για τα πολυθρύλητα θέματα της Τουρκίας και της Λευκορωσίας. Κεντρικό θέμα συζήτησης ήταν η στάση που θα κρατούσε η Ευρωπαϊκή Ένωση απέναντι στην Τουρκία εξαιτίας των διαρκών παραβιάσεων των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας και της Κύπρου, στις οποίες η χώρα αυτή έχει προβεί και εξακολουθεί να προβαίνει. Ελλάδα και Κύπρος ζητούσαν συμφωνία επί καταλόγου κυρώσεων, σε αντίθεση με τη Γερμανία και άλλα κράτη που δεν επιθυμούσαν κάτι τέτοιο. Η ατζέντα περιελάμβανε επίσης συζήτηση περί κυρώσεων σε άτομα που συνδέονται στο καθεστώς Λουκασένκο της Λευκορωσίας στον απόηχο των εκλογών στη χώρα, η εγκυρότητα του αποτελέσματος των οποίων αμφισβητείται έντονα από την Ευρωπαϊκή Ένωση και από διεθνείς παρατηρητές. Εν τέλει, το κείμενο των συμπερασμάτων ήταν ένας ετεροβαρώς επώδυνος συμβιβασμός, με τήρηση δύο μέτρων και δύο σταθμών εις βάρος της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Η πρώτη μέρα της συνόδου ξεκίνησε με… ανακατάταξη της ατζέντας. Ενώ οι αρχικές σκέψεις του Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Σαρλ Μισέλ, ήθελαν τη συζήτηση να ξεκινά από πιο «ανώδυνα» θέματα, όπως οι σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Κίνα σε θέματα οκονομίας και διαχείρισης της πανδημίας του Covid-19, διάλογος με τον πρόεδρο του Ευρωκοινοβουλίου και έναρξη συζήτησης για τη Λευκορωσία, όλα ανατράπηκαν και πρώτο θέμα τέθηκε η κρίση στην Ανατολική Μεσόγειο και οι σχέσεις Ευρωπαϊκής Ένωσης – Τουρκίας, λόγω και της εμπόλεμης σύρραξης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, όπου η ανάμειξη της Τουρκίας υπέρ του Αζερμπαϊτζάν είναι πασίδηλη (βλ. δηλώσεις Εμμανουέλ Μακρόν περί Σύρων μισθοφόρων στην περιοχή).
Πολύ σύντομα φάνηκαν δύο στρατόπεδα μέσα στη σύνοδο. Αφενός μεν οι χώρες που δεν επιθυμούσαν κυρώσεις στην Τουρκία, με προεξάρχουσα τη Γερμανία. Η Καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ είχε δώσει την πολιτική της δέσμευση στον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ότι θα έκανε τα πάντα προκειμένου να μην επιβληθούν κυρώσεις στη σύνοδο, καθώς η Γερμανία έχει αναλάβει εδώ και αρκετό καιρό επίσημα διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας για τις διμερείς διαφορές (σημειώνεται ότι η Ελλάδα αναγνωρίζει μόνο μία διαφορά, αυτή της οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο). Πάντα φυσικά στη γερμανική σκέψη υπάρχει και η μεγάλη τουρκική απειλή του μεταναστευτικού-προσφυγικού κύματος, τα κλειδιά του οποίου κρατάει ο Ερντογάν στα χέρια του, γεγονός που τρομάζει την ισχυρή ευρωπαϊκή δύναμη.
Παράλληλα, χώρες της Βαλτικής, όπως η Λιθουανία, επιθυμούσαν διακαώς να συμφωνηθεί σε αυτή τη σύνοδο η επιβολή κυρώσεων σε 40 αξιωματούχους του λευκορωσικού καθεστώτος Λουκασένκο, οι οποίοι θεωρείται ότι διαδραμάτισαν αρνητικό ρόλο στις πρόσφατες εκλογές στη συγκεκριμένη χώρα, συμβάλλοντας στη νόθευση του αποτελέσματος, την τρομοκράτηση και τις διώξεις πολιτών. Στο πλαίσιο αυτό, ο Λιθουανός πρόεδρος στράφηκε ευθέως κατά του Γάλλου προέδρου, Εμμανουέλ Μακρόν, για την επικοινωνία του τελευταίου με τον Ρώσο πρόεδρο, Βλαντιμίρ Πούτιν, με θέμα την κρίση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν.
Στον αντίποδα αυτού του «στρατοπέδου» βρέθηκαν η Ελλάδα και η Κύπρος, οι οποίες εμφανίστηκαν στη σύνοδο σε απόλυτη εναρμόνιση μεταξύ τους. Το γεγονός αυτό πρέπει να θεωρηθεί θετικό δεδομένης της έντονης φημολογίας των προηγούμενων ημερών ότι θα είχαμε μία επανάληψη του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων, εκεί όπου η Ελλάδα άφησε την Κύπρο μόνη της στην «απειλή» άσκησης veto κατά της ομόφωνης απόφασης για κυρώσεις στη Λευκορωσία, εάν δεν λαμβανόταν παράλληλα απόφαση για κυρώσεις στην Τουρκία σχετικά με τις παράνομες γεωτρήσεις της στην κυπριακή ΑΟΖ.
Έτσι, το πρώτο προσχέδιο συμπερασμάτων της χθεσινής συνόδου προσέκρουσε σε ενιαίο ελλαδο-κυπριακό μπλοκ. Οι γενικόλογες διατυπώσεις και η απουσία του παραμικρού υπαινιγμού για κυρώσεις καθιστούσαν αδύνατη την αποδοχή του συγκεκριμένου κειμένου από Ελλάδα και Κύπρο. Ακολούθησαν «πηγαδάκια» και τετραμερείς (Μέρκελ, Μακρόν, Μητσοτάκης, Μισέλ) και τελικά εξαμερείς (Μέρκελ, Μακρόν, Μητσοτάκης, Αναστασιάδης, Μισέλ, Φον ντερ Λάιεν) συζητήσεις για εξεύρεση κοινού τόπου. Εν συνεχεία, Ελλάδα και Κύπρος κατέθεσαν δική τους πρόταση προσχεδίου, με σκληρές αναφορές περί κυρώσεων στην Τουρκία. Η πρόταση απορρίφθηκε από την κυρία Μέρκελ ως ιδιαιτέρως… «αντιτουρκική».
Λίγο πριν τις 2 τα ξημερώματα ώρα Ελλάδας βρέθηκε ο κοινός τόπος σε ένα προσχέδιο που περιελάμβανε αναφορά σε κυρώσεις, πλην όμως συμπλήρωνε τη γενική εικόνα μίας συνόδου το αποτέλεσμα της οποίας ήταν τελικά ετεροβαρές εις βάρος της Κύπρου ως προς την Τουρκία και υπέρ όσων ήθελαν τώρα αμέσως κυρώσεις στη Λευκορωσία.
Ακολουθούν τα επίμαχα σημεία του τελικού κειμένου συμπερασμάτων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου:
Ανατολική Μεσόγειος
15. Στρατηγικό συμφέρον της ΕΕ είναι ένα σταθερό και ασφαλές περιβάλλον στην Ανατολική Μεσόγειο και η ανάπτυξη μιας συνεργατικής και αμοιβαίως επωφελούς σχέσης με την Τουρκία. Στο πλαίσιο αυτό, η επιδίωξη διαλόγου με καλή πίστη και η αποχή από μονομερείς ενέργειες που αντιβαίνουν στα συμφέροντα της ΕΕ και παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο και τα κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών μελών της ΕΕ αποτελεί απόλυτη προϋπόθεση. Όλες οι διαφορές πρέπει να επιλύονται μέσω ειρηνικού διαλόγου και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο. Στο πλαίσιο αυτό, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο επιβεβαιώνει την πλήρη αλληλεγγύη του προς την Ελλάδα και την Κύπρο, των οποίων η κυριαρχία και τα κυριαρχικά δικαιώματα πρέπει να γίνονται σεβαστά.
16. Η ΕΕ εκφράζει ικανοποίηση για τα πρόσφατα βήματα οικοδόμησης εμπιστοσύνης από την Ελλάδα και την Τουρκία καθώς και για την εξαγγελία ότι θα επαναλάβουν τις απευθείας διερευνητικές συνομιλίες τους με στόχο την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης των δύο χωρών. Οι προσπάθειες αυτές πρέπει να συνεχιστούν και να διευρυνθούν.
17. Παράλληλα, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο καταδικάζει έντονα τις παραβιάσεις των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας οι οποίες πρέπει να τερματιστούν. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο καλεί την Τουρκία να απόσχει στο μέλλον από παρόμοιες ενέργειες κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο υπογραμμίζει ότι η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης θα πρέπει να επιλυθεί μέσω διαλόγου και διαπραγμάτευσης καλή τη πίστει, με πλήρη σεβασμό του διεθνούς δικαίου, και καλεί την Τουρκία να αποδεχθεί την πρόσκληση της Κύπρου να συμμετάσχει σε διάλογο για τη διευθέτηση όλων των θαλάσσιων διαφορών μεταξύ Τουρκίας και Κύπρου.
18. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο υποστηρίζει την ταχεία επανέναρξη των διαπραγματεύσεων υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, και παραμένει πλήρως δεσμευμένο σε συνολική διευθέτηση του κυπριακού προβλήματος στο πλαίσιο του ΟΗΕ και σύμφωνα με τις σχετικές αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων 550 και 789 ΣΑΗΕ, και σύμφωνα με τις αρχές στις οποίες έχει θεμελιωθεί η ΕΕ. Το ίδιο αναμένει και από την Τουρκία. Η ΕΕ είναι πρόθυμη να συμβάλει ενεργά στην υποστήριξη των διαπραγματεύσεων, μεταξύ άλλων διορίζοντας, αμέσως μετά την επανέναρξή τους, εκπρόσωπο στην αποστολή καλών υπηρεσιών του ΟΗΕ.
19. Υπό τον όρο ότι θα συνεχιστούν οι εποικοδομητικές προσπάθειες να τερματιστούν οι παράνομες ενέργειες έναντι της Ελλάδας και της Κύπρου, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο συμφωνεί να δρομολογήσει θετικό πολιτικό θεματολόγιο ΕΕ-Τουρκίας με ιδιαίτερη έμφαση στον εκσυγχρονισμό της τελωνειακής ένωσης και τη διευκόλυνση του εμπορίου, τις διαπροσωπικές επαφές, τους διαλόγους υψηλού επιπέδου, τη συνεχή συνεργασία σε ζητήματα μετανάστευσης, σύμφωνα με τη δήλωση ΕΕ-Τουρκίας του 2016. Προς τούτο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο καλεί τον Πρόεδρό του, σε συνεργασία με την Πρόεδρο της Επιτροπής και με την υποστήριξη του Ύπατου Εκπροσώπου, να καταρτίσει πρόταση για την αναζωογόνηση του θεματολογίου ΕΕ-Τουρκίας.
20. Υπενθυμίζοντας και επιβεβαιώνοντας μεταξύ άλλων τα προηγούμενα συμπεράσματά του για την Τουρκία του Οκτωβρίου 2019, σε περίπτωση ανανεωμένων μονομερών ενεργειών ή προκλήσεων κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου, η ΕΕ θα χρησιμοποιήσει όλα τα μέσα και τις επιλογές που έχει στη διάθεσή της, μεταξύ άλλων σύμφωνα με το άρθρο 29 της ΣΕΕ και το άρθρο 215 της ΣΛΕΕ, προκειμένου να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της και τα συμφέροντα των κρατών μελών της.
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο θα συνεχίσει να παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις και θα επανέλθει αναλόγως και θα λάβει αποφάσεις κατά περίπτωση το αργότερο κατά τη σύνοδό του τού Δεκεμβρίου.
21. Τέλος, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ζητεί τη σύγκληση πολυμερούς διάσκεψης για την Ανατολική Μεσόγειο και καλεί τον Ύπατο Εκπρόσωπο να συμμετάσχει στις συνομιλίες για τη διοργάνωσή της. Οι λεπτομέρειες, όπως η συμμετοχή, το πεδίο και το χρονοδιάγραμμα, θα πρέπει να συμφωνηθούν από όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Η διάσκεψη θα μπορούσε να περιλαμβάνει ζητήματα για τα οποία απαιτούνται πολυμερείς λύσεις, μεταξύ άλλων η θαλάσσια οριοθέτηση, η ασφάλεια, η ενέργεια, η μετανάστευση και η οικονομική συνεργασία.
Λευκορωσία
26. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο καταδικάζει την απαράδεκτη βία των αρχών της Λευκορωσίας κατά ειρηνικών διαδηλωτών καθώς και τον εκφοβισμό, τις αυθαίρετες συλλήψεις και τις κρατήσεις που έλαβαν χώρα μετά τις προεδρικές εκλογές, των οποίων τα αποτελέσματα δεν αναγνωρίζει. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο υποστηρίζει πλήρως το δημοκρατικό δικαίωμα του λαού της Λευκορωσίας να εκλέξει τον Πρόεδρό του μέσω νέων ελεύθερων και δίκαιων εκλογών, χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο καλεί τις αρχές της Λευκορωσίας να τερματίσουν τη βία και την καταστολή, να απελευθερώσουν όλους όσοι κρατούνται και τους πολιτικούς κρατούμενους, να σεβαστούν την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και την κοινωνία των πολιτών και να ξεκινήσουν έναν εθνικό διάλογο χωρίς αποκλεισμούς. Συμφωνεί ότι θα πρέπει να επιβληθούν περιοριστικά μέτρα και καλεί το Συμβούλιο να εγκρίνει την απόφαση χωρίς καθυστέρηση. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ενθαρρύνει επίσης την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκπονήσει συνολικό σχέδιο οικονομικής στήριξης υπέρ μιας δημοκρατικής Λευκορωσίας.
27. Σε ό,τι αφορά τον πυρηνικό σταθμό Ostrovets της Λευκορωσίας, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο επαναλαμβάνει τη σημασία της διασφάλισης της πυρηνικής και περιβαλλοντικής ασφάλειας.
Τα αρνητικά σημεία του κειμένου:
Αποφασίστηκαν τώρα κυρώσεις στη Λευκορωσία.
Θα αποφασιστούν αργότερα κυρώσεις στην Τουρκία, ανάλογα με τη συνέχιση ή μη της παραβατικής δραστηριότητάς της στην κυπριακή ΑΟΖ.
Αναιρέθηκε η αρχική συμφωνία των Υπουργών Εξωτερικών στο Gymnich του Βερολίνου, στο Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων της 28ης Αυγούστου 2020. Σε εκείνη τη σύνοδο είχε συμφωνηθεί τα θέματα Τουρκίας και Λευκορωσίας να προχωρήσουν παράλληλα και να αντιμετωπιστούν «σε κάθε περίπτωση πριν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο» με ανάλογη στάση. Αυτό δεν συνέβη. Ήδη στα μέσα Σεπτεμβρίου το επόμενο ΣΕΥ ξεχώρισε τα δύο θέματα, οδηγώντας την Κυπριακή Δημοκρατία να απειλήσει με άσκηση veto και έτσι να μη ληφθεί καμία απόφαση, παραπέμποντας το θέμα στη χθεσινή σύνοδο κορυφής των Ευρωπαίων ηγετών.
Ο «κατάλογος Μπορέλ» του Gymnich ήταν ένας κατάλογος με συγκεκριμένες κυρώσεις προς την Τουρκία για τη δραστηριότητά της στην κυπριακή ΑΟΖ. Αντί στα κείμενα των χθεσινών συμπερασμάτων να γίνει αναφορά στον συγκεκριμένο – συμφωνημένο από όλους τους Υπουργούς Εξωτερικών – κατάλογο, επελέγη η αναφορά δύο άρθρων από τις ευρωπαϊκές συνθήκες, που μιλούν για κυρώσεις κατά τρίτων κρατών. Επελέγη, δηλαδή, η γενικόλογη νομική υπεκφυγή αντί της πραγματικής υπαρκτής πολιτικής και νομικής δυνατότητας.
Αντί της λέξης «κυρώσεις» προτιμήθηκε η λέξη «εργαλειοθήκη» (toolbox), προφανώς για να μην ενοχληθεί η Τουρκία ενόσω βρισκόμαστε σε διαδικασία έναρξης ελληνοτουρκικών διερευνητικών επαφών για τις διμερείς διαφορές, αλλά και λειτουργίας «μηχανισμού αποκλιμάκωσης» εντάσεων στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, πάντα με γερμανική διαμεσολάβηση.
Ως ένα γενικό σχόλιο μπορεί να σημειωθεί ότι η Ελλάδα και η Κύπρος έκαναν ό,τι μπορούσαν μέσα σε ένα εξαιρετικά δυσμενές ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον για να κερδίσουν το καλύτερο. Κέρδισαν την επιβεβαίωση της συμμαχίας της Γαλλίας και την ισχυρή στήριξη χωρών όπως η Αυστρία και η Σλοβενία.
Ωστόσο, η επόμενη μέρα θα είναι δύσκολη. Αν κάτι πρέπει να έχει γίνει αντιληπτό από τη συγκεκριμένη σύνοδο – και αυτό αφορά σχεδόν αποκλειστικά την ελλαδική πολιτική ηγεσία – αυτό είναι ότι οι συνολικές «διαπραγματεύσεις» για γεωπολιτικά θέματα στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν πάντα περιορισμένες πιθανότητες επιτυχίας. Αντ’ αυτού, λοιπόν, πρέπει να γίνει πια κτήμα η αντίληψη ότι η σύναψη – επιτέλους – διμερούς στρατηγικής σχέσης με τη Γαλλία, παράλληλα με την ενεργητική εξωτερική πολιτική (πρωτοβουλιακά και όχι εξ αντανακλάσεως στις τουρκικές πρωτοβουλίες) είναι ο μοναδικός δρόμος για την κατοχύρωση των εθνικών συμφερόντων μέσα σε ένα περιβάλλον διεθνούς ρευστότητας και παγιωμένου τουρκικού αναθεωρητισμού.