Όταν σκέφτεται κανείς τις πολεμικές επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το μυαλό των περισσοτέρων πάει πρωτευόντως στον αγώνα του Ελληνικού Στρατού κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο στην Πίνδο και τα βουνά της Αλβανίας, στη μετέπειτα Μάχη των Οχυρών της Γραμμής Μεταξά και στη Μάχη της Κρήτης, καθώς και στις επιχειρήσεις κατά την Αντίσταση. Ωστόσο, μια σύγκρουση της έκτασης και της διάρκειας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου αναπόφευκτα περιλαμβάνει και κάποιες «ξεχασμένες μάχες», με το θέατρο επιχειρήσεων της Ελλάδας και του Αιγαίου να μην αποτελεί εξαίρεση, και απόδειξη για αυτό είναι η Μάχη της Λέρου, τον Νοέμβριο του 1943, με τους στρατιώτες των Συμμάχων και των δυνάμεων του Άξονα να πληρώνουν βαρύ φόρο αίματος, με έπαθλο το μικρό νησί των Δωδεκανήσων.
Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, Γερμανοί και Σύμμαχοι επιδόθηκαν σε έναν αγώνα δρόμου για τον έλεγχο των Δωδεκανήσεων, με τη Λέρο να έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς εκεί βρισκόταν ιταλική ναυτική βάση. Το νησί τέθηκε υπό τον έλεγχο των συμμαχικών δυνάμεων, ωστόσο η γερμανική «απάντηση» δεν άργησε πολύ, με πολυήμερους αεροπορικούς βομβαρδισμούς – που είχαν ως αποτέλεσμα και τη βύθιση του ελληνικού αντιτορπιλικού «Βασίλισσα Όλγα» στις 26 Σεπτεμβρίου- που ακολουθήθηκαν από μια θυελλώδη αεροναυτική επιχείρηση οποία άρχισε στις 12 Νοεμβρίου, περιλαμβάνοντας αποβάσεις και ρίψεις αλεξιπτωτιστών. Οι σκληρές συγκρούσεις διήρκεσαν ως τις 16 Νοεμβρίου, οπότε και ο Βρετανός ταξίαρχος Τίλνεϊ παρέδωσε το νησί στον Γερμανό στρατηγό Μίλερ. Οι συμμαχικές απώλειες ήταν ιδιαίτερα βαριές.
Όπως προαναφέραμε, η Μάχη της Λέρου ανήκει μάλλον στη λίστα των «ξεχασμένων μαχών», στην ευρύτερη εικόνα των πολεμικών επιχειρήσεων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ωστόσο η σημασία της είναι μεγάλη- τόσο από την άποψη ότι σηματοδότησε το επώδυνο τέλος μιας επιχείρησης η οποία εξαρχής δεν είχε σχεδιαστεί σωστά, όσο και για το ότι θεωρείται μια από τις τελευταίες μεγάλες νίκες του Άξονα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η Μάχη της Λέρου είναι το θέμα του βιβλίου «Hitler's Island War. The Men who fought for Leros», της Βρετανίδας συγγραφέα και ιστορικού Τζούλι Πίκμαν. Σε αυτό παρουσιάζονται για πρώτη φορά προσωπικές ιστορίες και αφηγήσεις στρατιωτών που πολέμησαν στη Λέρο και κατοίκων της περιοχής- ιστορίες από μια ξεχασμένη μάχη, οι οποίες, όσο περνούν τα χρόνια, κινδυνεύουν όλο και περισσότερο να χαθούν στη λήθη.
Στο πλαίσιο της κυκλοφορίας του βιβλίου, η Τζούλι Πίκμαν μίλησε στη HuffPost Greece για την έμπνευση πίσω από το βιβλίο, την εκστρατεία στα Δωδεκάνησα, τις επιπτώσεις της- και πάνω από όλα, για τους άνδρες που πολέμησαν για τη Λέρο.
Ποια είναι η έμπνευση πίσω από τη δουλειά σας για τη Μάχη της Λέρου; Πώς προέκυψε η ιδέα;
Χρειάστηκε πολύς καιρός για τη δημιουργία του βιβλίου αυτού- περίπου 17 χρόνια έρευνας, συνεντεύξεων και συγγραφής. Πήγα πρώτη φορά στη Λέρο όταν ήμουν 17 και ερωτεύτηκα το νησί. Έγινα 18 εκείνο το καλοκαίρι, τον Αύγουστο. Στα γενέθλιά μου βρέθηκα στο πολεμικό νεκροταφείο της Λέρου στην Αλίντα, και κάθισα και έκλαψα για όλες αυτές τις νεαρές ψυχές που χάθηκαν στον πόλεμο. Ήμουν τόσο ευγνώμων που πολέμησαν για να υπερασπιστούν την ελευθερία που βίωνα εγώ. Εκείνη η μνήμη ρίζωσε μέσα μου. Ανά τα χρόνια, ο σύντροφός μου και εγώ συνεχίσαμε να επιστρέφουμε στη Λέρο, και εν τέλει αγοράσαμε σπίτι εκεί το 2000. Ήταν τότε που ξεκίνησα την περιπέτειά μου, για να βρω τους στρατιώτες που είχαν επιβιώσει της Μάχης της Λέρου.
Ποιοι ήταν οι λόγοι που οι Σύμμαχοι αποφάσισαν να προχωρήσουν στην ατυχή εκστρατεία στα Δωδεκάνησα το 1943;
Ο κύριος λόγος ήταν ότι οι Σύμμαχοι πίστευαν ότι μπορούσαν να σώσουν την Ελλάδα όταν οι Ιταλοί συνθηκολόγησαν στις 8 Σεπτεμβρίου 1943. Ήταν μια κούρσα για το ποιος θα έφτανε εκεί πρώτος- οι Γερμανοί ή οι Βρετανοί. Το ηπειρωτικό κομμάτι της χώρας ήταν ήδη υπό γερμανική κατοχή, οπότε η κατάκτηση των Δωδεκανήσων θα σήμαινε ότι οι Σύμμαχοι θα αποκτούσαν ένα προγεφύρωμα από όπου θα μπορούσαν να περάσουν στην επίθεση- ένα μέρος όπου θα μπορούσαν να στήσουν αεροπορικές βάσεις και να επιτεθούν.
Μπορείτε να περιγράψετε πώς εξελίχθηκε και τους λόγους της αποτυχίας της;
Εξαρχής το σχέδιο ήταν προβληματικό. Η Κρήτη και η Ρόδος ήταν ήδη χαμένες για τους Συμμάχους, καθώς δεν είχαν προλάβει να στείλουν επαρκή στρατεύματα. Αυτά ήταν σημεία στρατηγικής σημασίας, καθώς σήμαινε απώλεια αεροδρομίων. Αν και υπήρχαν πολλοί λόγοι για την ήττα, ένας από τους πιο σημαντικούς ήταν ότι ο Αϊζενχάουερ δεν διέθεσε αεροσκάφη για την προστασία των χερσαίων δυνάμεων, πλοία και υποβρύχια. Ως εκ τούτου, οι στρατιώτες βομβαρδίζονταν μέρα – νύχτα. Ωστόσο, όλοι οι στρατιώτες με τους οποίους μίλησα μου είπαν ότι δεν πίστευαν πως έχαναν, και κατηγορούσαν τον ταξίαρχο Τίλνεϊ, ο οποίος είχε τη γενική διοίκηση, για την παράδοση. Όλοι οι στρατιώτες με τους οποίους μίλησα πιστεύουν πως θα έπρεπε να είχαν συνεχίσει να πολεμούν.
Περνώντας στη Μάχη της Λέρου: Θα μπορούσατε να προβείτε σε μια σύντομη περιγραφή της επιχείρησης;
Η βρετανική 234η Ταξιαρχία Πεζικού, υπό τον στρατηγό Μπρίτορους (αργότερα αντικαταστάθηκε από τον Τίλνεϊ) αποβιβάστηκε στη Λέρο με χιλιάδες άνδρες, περιλαμβανομένων των συνταγμάτων των Royal Irish Fusiliers, King's Own, Buffs και Queen's Own West Kents. Ο προσδιορισμός του ακριβούς αριθμού των ανδρών στα νησιά ανά πάσα στιγμή είναι δύσκολος, καθώς υπάρχουν πολλές αντιφατικές αναφορές. Με έναν χονδρικό υπολογισμό, αποβιβάστηκαν τουλάχιστον 4.000 Βρετανοί στρατιώτες, ίσως περισσότεροι, καθώς κατά το τέλος της μάχης κατέφθαναν από κοντινά νησιά. Στο νησί είχαν παραμείνει τουλάχιστον 500 Ιταλοί, αφού οι περισσότεροι εξ αυτών είχαν αποχωρήσει με τις οικογένειές τους. Από τους Ιταλούς ζητήθηκε να αλλάξουν πλευρά στη μέση της μάχης- κάτι που δεν ήταν εύκολο. Οι περισσότεροι ήθελαν απλά να γυρίσουν στην πατρίδα τους- δεν είχαν πραγματικά διάθεση να πολεμήσουν.
Μετά τη μάχη, η έκταση της ζημιάς ήταν προφανής στα πρακτικά της συνάντησης του γενικού επιτελείου στις 24 Νοεμβρίου 1943. Ο Τσώρτσιλ πίστευε ότι στη Λέρο οι Βρετανοί «έχασαν 5.000 στρατιώτες πρώτης τάξεως, με τέσσερα καταδρομικά και επτά αντιτορπιλικά να έχουν υποστεί ζημιές ή να έχουν βυθιστεί». Στο κοιμητήριο της Λέρου βρίσκονται 183 στρατιώτες της Μ. Βρετανίας και της Κοινοπολιτείας, και 135 (κυρίως των Buffs) πνίγηκαν στη βύθιση του HMS Eclipse. Οι Γερμανοί είχαν περίπου 1.109 απώλειες, από δυνάμεις 4.500 ανδρών. Από 525 Ιταλούς στη Λέρο, περίπου 50 σκοτώθηκαν στη μάχη και 440 εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς. Σύμφωνα με μια άλλη πηγή, το ιταλικό πολεμικό ναυτικό έχασε 2.500 άνδρες στη Λέρο, σκοτώθηκαν 1.100 Γερμανοί και χάθηκαν 4.800 Βρετανοί (3.200 πιάστηκαν αιχμάλωτοι).
Στο βιβλίο σας παρουσιάζετε αφηγήσεις και μαρτυρίες από άνδρες που πολέμησαν στη Μάχη της Λέρου. Ξεχωρίζετε κάποιες εξ αυτών;
Στη μέση της μάχης, ο ταγματάρχης Γιούαρτ Γουίλιαμ Τάσελ, ηγείτο των Buffs, όταν χτυπήθηκε ο αρχιλοχίας του. Όπως θυμάται, «ήταν πολύ δύσκολο, επειδή προχωρούσαμε προς τα εμπρός και είχε χτυπηθεί στο στομάχι. Είχαμε δύο τραυματιοφορείς στην νοσοκομειακή ομάδα του αρχηγείου. Οπότε είπα “θα προσπαθήσουμε να τον πάρουμε μπροστά” και μου είπαν “ξέρετε, δεν θεωρούμε και πολύ καλή ιδέα να τον μετακινήσουμε”, οπότε εν τέλει χρειάστηκε να τον αφήσουμε πίσω, κάτι που δεν μου άρεσε. Αλλά πιστεύω πως τελικά κατάφερε να φτάσει στο νοσοκομείο». Στις περισσότερες περιπτώσεις, ήταν λίγα αυτά που μπορούσαν να γίνουν για τους τραυματίες στη μέση της μάχης- δεν υπήρχε καν χρόνος για να δουν αν κάποιος ήταν νεκρός ή ζωντανός.
Ο αριθμός των νεκρών και των τραυματιών έγινε αντιληπτός όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της. Από τους στρατιώτες με τους οποίους μίλησα, ένας από τους Royal Irish Fusiliers, ο Πάντι ΜακΚρίσταλ, θυμόταν «τον επικεφαλής αξιωματικό. Τον λέγαμε Μίκι Φρεντς. Ο αδελφός, του Τζορτζ, ήταν εκεί. Σκοτώθηκε και εκείνος...ο ΜακΚάλιστερ ήταν ένας από αυτούς που τραυματίστηκαν. Χριστέ μου. Ο Μάθερσον Ο' Κόνελ- οι δύο αδελφοί ήταν λοχίες. Ήταν από μέρη γύρω από το Δουβλίνο, από εκείνο το μέρος της χώρας. Σκοτώθηκαν». Ο ίδιος ο Πάντι χτυπήθηκε στο κεφάλι από ένα μεγάλο θραύσμα, το οποίο του άφησε μια ουλή για την υπόλοιπη ζωή του. Θα κατέληγε στο νοσοκομείο για τρεις με τέσσερις μήνες, σε στρατόπεδο αιχμαλώτων. Είχε συνειδητοποιήσει ότι ήταν το τέλος για τους Βρετανούς στρατιώτες. «Είχαμε κάνει το καθήκον μας, και είχε τελειώσει. Ξέρω, ακριβώς ποια ήταν η τελευταία δουλειά που είχαμε να κάνουμε, ο επικεφαλής αξιωματικός- δεν ήταν πλέον ο Φρεντς- μας λέει, “αν μπορείτε να φτάσετε στις βάρκες, πάρτε μία και φύγετε. Έρχεται η ώρα μας, έρχονται οι Γερμανοί, δεν είχαμε ελπίδα, το ξέρετε”». Ήταν τόσο λυπηρό.
Πόσοι βετεράνοι της μάχης είναι ακόμα ζωντανοί σήμερα;
Μάλλον υπάρχουν κάποιοι. Ο νεότερος θα ήταν 92 ετών. Περιστασιακά λαμβάνει χώρα στη Λέρο συνάθροιση βετεράνων, αλλά πλέον οι άνδρες είναι όλο και λιγότεροι. Ο μόνος από αυτούς με τους οποίους μίλησα για τον οποίο ξέρω ότι είναι ζωντανός είναι 102 ετών. Για αυτό είναι τόσο σημαντικό αυτό το βιβλίο για εμένα. Λέει την ιστορία τους. Όταν πεθάνουν, οι ιστορίες τους θα χαθούν, εκτός και αν τις καταγράψουμε. Λίγοι από αυτούς έχουν μοιραστεί τις ιστορίες τους με άλλους. Ελπίζω να μην τους αδικώ. Ήταν όλοι ήρωες. Και όλοι από αυτούς ήταν τόσο σεμνοί για τη γενναιότητά τους.
Όσον αφορά στα γεγονότα μετά τη μάχη: Σημειώθηκαν κτηνωδίες από τους Γερμανούς, όπως σε άλλα μέρη της Ελλάδας, ή όχι;
Οι περισσότεροι Βρετανοί στρατιώτες λένε πως είχαν καλή μεταχείριση, αλλά επρόκειτο και για άνδρες που είχαν περάσει από τρομακτικές δοκιμασίες και δεν είναι τύποι που θα παραπονιούνταν. Το ταξίδι με το πλοίο που τους πήγε στην Αθήνα ήταν φρικτό- ήταν κλειδωμένοι σε ένα βρωμερό αμπάρι για πάνω από 24 ώρες, χωρίς τουαλέτες. Μετά τους πέρασαν μέσα από την Αθήνα, προσπαθώντας να τους ταπεινώσουν. Αλλά οι Έλληνες ήταν υπέροχοι, οι Έλληνες άμαχοι βγήκαν μαζικά, κάνοντας στους Βρετανούς στρατιώτες το σήμα της νίκης, ενώ οι γυναίκες τους έστελναν φιλιά και προσπαθούσαν να τους δώσουν φαγητό, ακόμα και αν οι ίδιοι λιμοκτονούσαν.
Στο πλαίσιο των επιχειρήσεων, βομβαρδιστικά της Luftwaffe βύθισαν το ελληνικό αντιτορπιλικό «Βασίλισσα Όλγα», ένα από τα καλύτερα πολεμικά του ελληνικού στόλου, που είχε διαφύγει μετά τη γερμανική εισβολή. Έχετε αφηγήσεις και αναφορές σχετικά με την απώλειά του;
Όλες αυτές οι διηγήσεις βρίσκονται σε ένα κομμάτι του βιβλίου μου. Κάποιοι στρατιώτες των Royal Irish Fusiliers προσπάθησαν να μαζέψουν επιζώντες από τη θάλασσα. Ένας από τους Έλληνες αμάχους με τους οποίους μίλησα θυμόταν πολύ καθαρά το γεγονός. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος ήταν 16 ετών όταν έγινε η επίθεση. Εκείνος και ο πατέρας του δούλευαν σε μια βάρκα κοντά, περίπου 500 μέτρα παρακάτω. Θυμάται τα εξής: «Είδα καπνό εκεί που βρισκόταν το μεγάλο πλοίο. Κατέβηκα κάτω εκεί γύρω βρίσκονταν πολλοί άνθρωποι. Αρκετοί είχαν μόνο μισό χέρι. Ένα μικρό σκάφος πήρε τους ανθρώπους από το πλοίο και τους πήγε στο νοσοκομείο στο Λακκί».
Για ποιον λόγο θεωρείτε πως η Μάχη της Λέρου και η εκστρατεία στα Δωδεκάνησα εν γένει, συμπεριλαμβάνονται γενικότερα στη λίστα των «ξεχασμένων μαχών» του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου;
Κυρίως επειδή ήταν ατυχής ως σύλληψη από τους ηγήτορες, και, ως αποτέλεσμα, καταστροφή. Όλοι οι στρατιώτες με τους οποίους μίλησα είχαν αυτή την άποψη. Η έλλειψη προετοιμασιών για την κατάληψη της Ρόδου σε πρώτη φάση και η επακόλουθη έλλειψη αεροπορικής κάλυψης ήταν κολοσσιαίο λάθος εξαρχής. Ωστόσο, η Λέρος ήταν μια σημαντική μάχη, στην οποία στρατιώτες πέθαναν πολεμώντας εναντίον των δυνάμεων του Χίτλερ και σκοτώθηκαν πολλοί άμαχοι. Καμιά μάχη δεν θα έπρεπε να ξεχνιέται, ούτε να λησμονιούνται οι ήρωες.
Είστε κάτοικος της σύγχρονης Λέρου. Πιστεύετε πως τα τραύματα που άφησε ο πόλεμος στο νησί έχουν επουλωθεί ή εξακολουθούν να υπάρχουν «ουλές» που το επηρεάζουν;
Η Λέρος δεν θα ξεχάσει ποτέ τι συνέβη. Έχει ριζωθεί στην ιστορία της. Το βρετανικό πολεμικό κοιμητήριο ορθώς μας υπενθυμίζει αυτούς που πολέμησαν και πέθαναν για την ελευθερία μας. Χάρηκα όταν επιτέλους άνοιξε ένα πολεμικό μουσείο, έτσι ώστε οι επισκέπτες στο νησί να μπορούν να έρχονται και να βλέπουν τι συνέβη.
Σχετικά με τη συγγραφέα: Η Τζούλι Πίκμαν είναι αναγνωρισμένη συγγραφέας και ιστορικός. Αποτελεί μέλος της Royal Historical Sociaty και σημερινή κάτοικος της Λέρου. Η εξιστόρησή της βασίζεται σε συνεντεύξεις και αφηγήσεις, περιλαμβανομένων ημερολογίων, επιστολών, σχεδίων, ζωγραφιών και ημερολογίων από στρατιώτες στη μάχη. Το βιβλίο παρέχει μια άνευ προηγουμένου οπτική «αυτόπτη μάρτυρα» για αυτή την ξεχασμένη γωνιά του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, και περιέχει αδημοσίευτες φωτογραφίες από τη μάχη και εικόνες από τον πόλεμο.
Στοιχεία του βιβλίου:
Hitler's Island War. The Men who Fought for Leros - Julie Peakman
Publisher: I.B.Tauris & Co Ltd. Hardback ISBN: 9781784532680
Publication Date: 30 Oct 2017 Number of Pages: 304
Illustrations: 45 bw in 38 plates 4 maps