Δύο είναι τα πράγματα που έρχονται στο μυαλό όταν σκέφτεται κανείς τις χελώνες: Την αργή κίνηση και το καβούκι (και, αν σας άρεσαν τα χελωνονιτζάκια, η πίτσα). Ως γνωστόν, η χελώνα όταν αντιλαμβάνεται κίνδυνο τραβάει το κεφάλι και τα πόδια της μέσα στο ανθεκτικό της καβούκι και περιμένει η απειλή (συνήθως κάποιο άλλο ζώο) να απομακρυνθεί.
Οι εξελικτικοί βιολόγοι από πολύ παλιά θεωρούσαν πως οι χελώνες ανέπτυξαν αυτή την ιδιότητα ως τρόπο προστασίας απέναντι σε αρπακτικά- ωστόσο, όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα του Smithsonian Magazine, νέα έρευνα υποδεικνύει ότι ο πραγματικός λόγος μάλλον δεν είχε να κάνει με την άμυνα, αλλά με την τροφή.
Το Platychelys oberndorferi ήταν ένα είδος χελώνας που έζησε στην κεντρική Ευρώπη πριν από περίπου 150 εκατομμύρια χρόνια. Είχε μήκος περίπου 30 με 60 εκατοστά και πιθανότατα ζούσε σε υγρότοπους και λίμνες της θερμής Ιουράσιας περιόδου. Ωστόσο, οι ομοιότητες με τις περισσότερες σημερινές χελώνες παύουν εκεί, σύμφωνα με τον παλαιοντολόγο Τζέρεμι Ανκετίν του Jurassica Museum, επικεφαλής ερευνητή μελέτης που δημοσιοποιήθηκε στο Scientific Reports.
«Αυτή η Ιουράσια χελώνα βασικά είναι πολύ αλλόκοτη όταν τη βλέπεις» λέει ο Ανκετίν, αναφερόμενος σε ένα κέλυφος που αποτελείται από αιχμηρές προεξοχές και ένα πλατύ κρανίο με μάτια κοντά στη μύτη. Τα απολιθώματα του P.oberndorderi είναι σπάνια: Ο Ανκετίν λέει πως ο ίδιος και η ομάδα του ανακάλυψαν το απολίθωμα που χρησιμοποίησαν για τη μελέτη τους εντελώς κατά τύχη, όταν ένα δείγμα από το 1862 επεστράφη σε μουσείο στην Ελβετία από τη Νέα Υόρκη. Ήταν ευτυχής σύμπτωση το ότι στο απολίθωμα αυτό οι σπόνδυλοι είχαν διατηρηθεί καλά, επιτρέποντας στους ερευνητές να συγκρίνουν το σκελετικό σύστημα με τα αντίστοιχα σημερινών χελωνών.
Οι σύγχρονες χελώνες χωρίζονται σε δύο ευρείες κατηγορίες, ανάλογα με το πώς τραβούν μέσα τους λαιμούς τους: Τα πλευρόδειρα, που στρίβουν τους λαιμούς τους για να τραβήξουν τα κεφάλια μέσα στο καβούκι πλάγια, και τα κρυπτόδειρα, που τραβούν ίσια τα κεφάλια τους μέσα. Τα πλευρόδειρα φαίνονται να εξελίχθηκαν πάνω από 200 εκατομμύρια χρόνια πριν, με τα κρυπτόδειρα να ακολουθούν διαφορετική εξελικτική πορεία περίπου 165 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Βάσει του σχήματος του κρανίου και του αριθμού των σπονδύλων, το P. oberndorferi πιστευόταν πως ανήκει στα πλευρόδειρα. Ωστόσο, όταν ο Ανκετίν και οι συνεργάτες του μελέτησαν τους σπονδύλους, ανακάλυψαν κάτι ενδιαφέρον: «Είχαν σχήμα που παρέπεμπε σε διαφορετική κατηγορία χελωνών» λέει ο Ανκετίν, αναφερόμενος στα κρυπτόδειρα. «Δεν περιμέναμε να βρούμε κάτι τέτοιο».
Οι σπόνδυλοι του P. oberndorferi είχαν σχήμα που του επέτρεπε να τραβάει μερικώς το κεφάλι του στο καβούκι ίσια- όχι πλάγια, όπως στα πλευρόδειρα. Αυτό το «μερικώς», κατά τον Ανκετίν, είναι το κλειδί της όλης υπόθεσης: Η μερική απόσυρση του κεφαλιού στο εσωτερικό δεν παρέχει προστατευτικά οφέλη, καθώς ένα αρπακτικό και πάλι θα μπορούσε εύκολα να χτυπήσει τη χελώνα στο κεφάλι – οπότε η ιδέα πως αυτού του είδους η «ανάκληση» κεφαλιού αναπτύχθηκε για σκοπούς άμυνας δεν έβγαζε νόημα.
Αναζητώντας τον λόγο, οι ερευνητές μελέτησαν δύο σημερινούς «απογόνους» του P. oberndorferi, ένα είδος από τη Ν. Ζηλανδία και ένα από τη βόρεια Αμερική, που επίσης έχουν παρεμφερή, «αγκαθωτά» καβούκια. Οι χελώνες αυτές εξελίχθηκαν ανεξάρτητα, σε διαφορετικά σημεία του κόσμου- ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις χρησιμοποιούν τη δυνατότητα απόσυρσης του κεφαλιού όχι μόνο για προστασία, αλλά και για κυνήγι.
Οι χελώνες μπορεί να θεωρούνται αργά, φυτοφάγα πλάσματα, αυτά τα δύο είδη έχουν την ιδιότητα να πετούν προς τα εμπρός το κεφάλι τους για να επιτίθενται σε θηράματα- και, τόσο για να πάρουν φόρα, όσο και για να αιφνιδιάσουν τα θύματά τους, τινάζουν τα κεφάλια τους από το εσωτερικό του καβουκιού. Ο Ανκετίν θεωρεί πως το P. oberndorferi είναι ένα δείγμα πρώιμης εξέλιξης αυτής της ιδιότητας. Από τη στιγμή που η μερική ανάκληση κεφαλιού δεν θα βοηθούσε τη χελώνα να προστατευτεί, είναι πιο λογικό να υποθέσει κανείς πως η ιδιότητα αυτή εξελίχθηκε για σκοπούς κυνηγιού: Έχοντας τη δυνατότητα να τραβήξει πίσω το κεφάλι και τον λαιμό επέτρεπε στη χελώνα να επιτίθεται με μεγαλύτερη δύναμη. Αυτό εξηγεί και την εξέλιξη στα κρυπτόδειρα.
Όσον αφορά στους αμυντικούς σκοπούς: Η φύση συχνά συνδυάζει αξιοποιεί χαρακτηριστικά που εξελίχθηκαν για έναν σκοπό για κάτι διαφορετικό, σε μια διαδικασία γνωστή ως exaptation (ως απόδοση στα ελληνικά έχουν προταθεί οι όροι εξαρμογή ή αλλοπροσαρμογή)- πχ τα πούπουλα των πουλιών αρχικά είχαν σκοπό τη ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος, αλλά αργότερα έγιναν σημαντικά στην πτήση. Αντίστοιχα, κατά τον Ανκετίν, η δυνατότητα ανάκλησης του λαιμού για άμυνα ακολούθησε τη συγκεκριμένη εξέλιξη- μια διαδικασία που χρειάστηκε πάρα πολλά χρόνια.