Τον τελευταίο καιρό επικρατεί ένας έντονος δημόσιος διάλογος –κάποιες φορές με τη μορφή ακραίας ρητορικής– από εκπρόσωπους τόσο της πολιτικής όσο και της ακαδημαϊκής κοινότητας σχετικά με την ενδεικνυόμενη λύση όσον αφορά μία πληθώρα φαινομενικά ασύνδετων ζητημάτων, αλλά επί της ουσίας κοινής «προέλευσης». Τα ζητήματα αυτά σχετίζονται τόσο με την εξωτερική όσο και με την εσωτερική πολιτική της χώρας μας, εστιάζοντας στις διεκδικήσεις της Τουρκίας στο Ανατολικό Αιγαίο, την αντιμετώπιση των εκτεταμένων δασικών πυρκαγιών του καλοκαιριού και των πρόσφατων πλημμυρικών φαινομένων, αλλά και την πάταξη της βίας και εγκληματικότητας. Η έντονη μάλιστα αυτή αντιπαράθεση ενίοτε μεταφέρεται και στις συζητήσεις των απλών πολιτών.
Ο παράγοντας που «συνδέει» όλα τα προαναφερθέντα ζητήματα δεν είναι άλλος από την εθνική ασφάλεια, την προστασία δηλαδή του κράτους και των πολιτών από κάθε εξωτερική και εσωτερική απειλή/κίνδυνο. Αν και οι περισσότεροι νομίζουν ότι εθνική ασφάλεια ταυτίζεται με την προστασία της εδαφικής ακεραιότητας ενός κράτους από στρατιωτικές απειλές (εθνική άμυνα), στην ουσία περιλαμβάνει πολύ περισσότερες συνιστώσες όπως την ενεργειακή, την οικονομική και την περιβαλλοντική ασφάλεια, την κυβερνοασφάλεια, την προστασία των κρίσιμων εθνικών υποδομών ζωτικής σημασίας, την εσωτερική ασφάλεια (δημόσια τάξη), κ.ά., κάθε μία από τις οποίες σχετίζεται με την αντιμετώπιση των αντίστοιχων απειλών/κινδύνων.
Ιδιαίτερο προβληματισμό ως προς τα εθνικά ζητήματα έχει προκαλέσει η «αναθέρμανση» των ελληνοτουρκικών σχέσεων, έπειτα από τη συνάντηση του Έλληνα Πρωθυπουργού με τον Τούρκο Πρόεδρο στο Vilnius της Λιθουανίας κατά την τελευταία Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ,i και το ενδεχόμενο προσφυγής στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για την επίλυση του ζητήματος της οριοθέτησης της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) και της Υφαλοκρηπίδας της χώρας μας με την Τουρκία. Όσον αφορά το προαναφερθέν ενδεχόμενο, ο Έλληνας Πρωθυπουργός σε σχετική τηλεοπτική συνέντευξη που παραχώρησε τον Ιούλιο του 2023 δήλωσε ότι:
«[…] Ο μεγάλος στόχος δεν το έχω κρύψει ποτέ είναι να λύσουμε τον πυρήνα της διαφοράς. Και αναφέρομαι στήν διαφορά, διότι η μεγάλη μας διαφορά με την Τουρκία εξακολουθεί να είναι η οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών, ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδος, στο Αιγαίο και σε Ανατολική Μεσόγειο […] εφόσον καταφέρουμε να συμφωνήσουμε να πάμε στη Χάγη, ώστε το Διεθνές Δικαστήριο να επιληφθεί αυτής της μεγάλης εκκρεμότητας […] Οποιαδήποτε συμφωνία αυτού του τύπου μπορεί ενδεχομένως, ναι, να συνεπάγεται και κάποιες υποχωρήσεις από κάποιες θέσεις οι οποίες μπορούν να αποτελούν την αφετηρία μιας διαπραγμάτευσης. […] Θα τη λύσουμε με όρους οι οποίοι θα είναι προφανώς συμβατοί με την υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων […]».ii
Η αμέσως επόμενη συνάντηση των δύο ηγετών πραγματοποιήθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 2023 στη Νέα Υόρκη, στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, με την παρουσία και των Υπουργών Εξωτερικών των δύο κρατών, οι οποίοι είχαν συναντηθεί κατά μόνας στην Άγκυρα στις 05 Σεπτεμβρίου 2023.iii Η ανακοίνωση που αναρτήθηκε στην επίσημη ιστοσελίδα του Έλληνα Πρωθυπουργού ανέφερε τα ακόλουθα:
«[…] Οι δύο ηγέτες επιβεβαίωσαν τη θετική ατμόσφαιρα στις σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας και την ισχυρή βούλησή τους να διατηρηθεί. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης και ο Recep Tayyip Erdogan συμφώνησαν στον οδικό χάρτη των επαφών των δύο χωρών, όπως αυτός καθορίστηκε στη συνάντηση των Υπουργών Εξωτερικών στις 5 Σεπτεμβρίου και περιλαμβάνει:
Τις συναντήσεις στα μέσα Οκτωβρίου των αρμόδιων για τον πολιτικό διάλογο και τη θετική ατζέντα Υφυπουργών Εξωτερικών, τις συναντήσεις εντός του Νοεμβρίου για τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης και τη συνεδρίαση του Ανωτάτου Συμβουλίου Συνεργασίας Ελλάδας-Τουρκίας στις 7 Δεκεμβρίου στη Θεσσαλονίκη.
Οι δύο ηγέτες αντάλλαξαν ακόμη απόψεις για περιφερειακά και διεθνή ζητήματα. Συζήτησαν επίσης για την κλιματική κρίση και τις επιπτώσεις της, ιδιαίτερα στην περιοχή της Μεσογείου, καθώς οι δύο χώρες βίωσαν πρόσφατα σοβαρές φυσικές καταστροφές και συμφώνησαν ότι η ενίσχυση της συνεργασίας στην Πολιτική Προστασία αποτελεί προτεραιότητα.
Συμφώνησαν ακόμη να συνεργαστούν για την αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ζητήματος, αναγνωρίζοντας ότι αποτελεί κοινή πρόκληση. Οι Υπουργοί Εξωτερικών θα συνεχίσουν τη συνεργασία και τον συντονισμό για να προωθήσουν τον συμφωνημένο οδικό χάρτη».iv
Λαμβάνοντας υπόψιν όσα έχουν αναφερθεί μέχρι στιγμής τίθεται το εξής σημαντικό ερώτημα: Ποια είναι τα εθνικά μας συμφέροντα και ποιος είναι ο βέλτιστος τρόπος προάσπισής τους; Η σημασία δε του ερωτήματος αυτού έγκειται στο γεγονός ότι οι διαφορετικές αντιλήψεις που επικρατούν όσον αφορά την απάντησή του, ενδέχεται να οδηγήσουν σε έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους που μπορεί να αντιμετωπίσει η Ελλάδα. Ο κίνδυνος αυτός –όπως πολύ σωστά αναφέρει και ο Διευθυντής Μελετών του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.) Αντιστράτηγος ε.α. Ιπποκράτης Δασκαλάκης– δεν είναι άλλος από τον εθνικό διχασμό μεταξύ «ενδοτικών» και «πατριωτών».v Αν αναλογιστεί κανείς όμως ότι και οι δύο «αντιμαχόμενες πλευρές» επιδιώκουν το καλό της πατρίδας, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το βασικό αίτιο αυτής της αντιπαράθεσης είναι το γεγονός ότι τα εθνικά μας συμφέροντα δεν είναι σαφώς καθορισμένα σε κάποιο επίσημο θεσμικό δημόσιο έγγραφο. Ως αποτέλεσμα, οι δύο πλευρές πραγματοποιούν εικασίες ως προς τις επιδιώξεις τις εκάστοτε κυβέρνησης, στηριζόμενες κάποιες φορές σε πηγές ενημέρωσης αμφιβόλου προέλευσης.
Πώς μπορούν επομένως να αντιμετωπισθούν τα προαναφερθέντα ζητήματα εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής, αλλά και (πολύ περισσότερο) η έντονη αντιπαράθεση που επικρατεί; Η λύση ακούει στο όνομα «Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας», το κατεξοχήν έγγραφο υψηλής στρατηγικής ενός κράτους το οποίο εκδίδεται από το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας (ΣΕΑ). Σε αυτήν περιγράφεται το περιβάλλον ασφάλειας, δηλαδή οι απειλές (threats) και οι κίνδυνοι (risks) και καθορίζονται οι σκοποί (ends) με σειρά προτεραιότητας,vi τα απαιτούμενα μέσα (means) και οι τρόποι (ways) με τους οποίους επιδιώκεται η εκπλήρωση των τεθέντων στόχων.
Όσον αφορά τα προαναφερθέντα δομικά στοιχεία κάθε στρατηγικής, ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικών Σπουδών Δρ. Παναγιώτης Ήφαιστος, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι:
«Σκοποί είναι τα εθνικά συμφέροντα όπως ορίζονται από το κοινωνικοπολιτικό σύστημα. Μέσα είναι όλοι οι συντελεστές ισχύος και ιδιαίτερα οι Ένοπλες Δυνάμεις. Εθνική στρατηγική είναι ο αποτελεσματικός και αξιόπιστος συνδυασμός μέσων και σκοπών για να υπάρξει μια αξιόπιστη εξωτερική πολιτική που επιτρέπει στο κράτος να είναι ένας αξιόπιστος, αποτρεπτικός και αποτελεσματικός διεθνής δρων.vii
Όσον αφορά την ιεράρχηση των εθνικών συμφερόντων κάθε κράτους, αυτά μπορούν να κατανεμηθούν σε τέσσερις κατηγορίες,viii όπως παρακάτω:
1. Επιβίωσης, όπως η άμυνα, η ασφάλεια, η ακεραιότητα της εθνικής επικράτειας, η αντιμετώπιση εξωτερικών απειλών κατά της κυριαρχίας, κ.ά.
2. Ζωτικά, όπως η ισορροπία ισχύος με δυνητικούς αντιπάλους, η ασφάλεια ομοεθνών εκτός συνόρων, η οικονομική ανάπτυξη, κ.ά.
3. Μείζονα, όπως η διαφύλαξη συλλογικών πνευματικών αγαθών, η διαφύλαξη του πολιτισμού, κ.ά.
4. Δευτερογενή, όπως οι δραστηριότητες ιδιωτών, οι εξωτερικές και οι οικονομικές σχέσεις, κ.ά.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων εγγράφων υψηλής στρατηγικής είναι η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑix και της Ιαπωνίας,x η Εθνική Στρατηγική Αναθεώρηση της Γαλλίαςxi και η Στρατηγική Διεθνούς Ασφάλειας και Διεθνούς Πολιτικής του Ηνωμένου Βασιλείου.xii Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η Γερμανία προχώρησε στη δημοσίευση της πρώτης Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας στις 14 Ιουνίου 2023 χωρίς να έχει ιδρύσει ΣΕΑ,xiii ενώ η Κύπρος ίδρυσε ΣΕΑ και αναμένεται να δημοσιεύσει την πρώτη της αντίστοιχη Στρατηγική.xiv
Η σημασία της εκάστοτε Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας έγκειται στο γεγονός ότι παρέχει σε όλους τους κρατικούς φορείς το πλαίσιο (περιορισμοί και υποχρεώσεις) εντός του οποίου θα αναπτύξουν τις δράσεις τους για την επίτευξη συγκεκριμένων αποτελεσμάτων,xv με συνέπεια το βέλτιστο συντονισμό τους και τη μεγιστοποίηση της αποτελεσματικότητας του κρατικού μηχανισμού. Επομένως:
«Σκοπός της στρατηγικής δεν είναι μόνο να μεγιστοποιήσει την ισχύ με δεδομένα μέσα για να διασφαλίσει την επιβίωση, αλλά επίσης να διαχειριστεί τα μέσα με τους σκοπούς προκειμένου να αποφευχθεί εγκλωβισμός της στρατηγικής στα διλήμματα ασφάλειας και σε φαύλο κύκλο εξοπλισμών».xvi
Πώς όμως μπορεί να βοηθήσει η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας στην πρόληψη του εθνικού διχασμού; Η συνεισφορά της έγκειται στο γεγονός ότι σε αυτήν καθορίζονται τα εθνικά μας συμφέροντα, τα χρησιμοποιούμενα μέσα και ο τρόπος επίτευξής τους, με αποτέλεσμα την επίσημη ενημέρωση των πολιτών –όπως επίσης και των υπόλοιπων περιφερειακών και διεθνών δρώντων– ώστε όλοι να γνωρίζουν τις προθέσεις και τους επιδιωκόμενους στόχους όσον αφορά την εθνική ασφάλεια της Ελλάδας.
Επιπρόσθετα, η ύπαρξη Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας δεσμεύει την εκάστοτε κυβέρνηση όσον αφορά τη χάραξη της εξωτερικής αλλά και εσωτερικής της πολιτικής, μη επιτρέποντάς της να προχωρήσει σε ενέργειες αντίθετες με όσα περιγράφονται στο εν λόγω έγγραφο. Για όσους μάλιστα πιστεύουν ότι με τον τρόπο αυτό περιορίζεται η ελευθερία δράσης της εκάστοτε κυβέρνησης, αξίζει να αναφερθεί ότι η εκάστοτε Στρατηγική δεν υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες αλλά καθορίζει γενικούς στόχους, ενώ ανά τακτά χρονικά διαστήματα αναθεωρείται ώστε να συμβαδίζει με τις συνθήκες που επικρατούν.
Στην περίπτωση της χώρας μας, το Κυβερνητικό Συμβούλιο Εξωτερικών και Άμυνας μετατράπηκε σε Κυβερνητικό Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας διατηρώντας το ίδιο ακρωνύμιο (ΚΥΣΕΑ) με το Νόμο 4622/2019.xvii Όσον αφορά την εκπόνηση Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας, τον Ιούλιο του 2021 εξαγγέλθηκε η εκπόνησή της από τον Σύμβουλο Εθνικής Ασφάλειας Δρ. Θάνο Ντόκο,xviii ενώ σύμφωνα με δημοσιεύματα παρουσιάστηκε σε συνεδρίαση του ΚΥΣΕΑ τον Οκτώβριο του 2022.xix Αν και το περιεχόμενο της εν λόγω Στρατηγικής δεν έχει δημοσιευτεί, ο Δρ. Θάνος Ντόκος δημοσίευσε στις αρχές του 2023 άρθρο του με τίτλο «Ποιο πρέπει να είναι το δόγμα εθνικής ασφάλειας;», στο οποίο προτείνει 15 βασικές στρατηγικές κατευθύνσεις στον τομέα της εθνικής ασφάλειας επισημαίνοντας ότι:
«Υπέρτατη προτεραιότητα θα συνεχίσει να αποτελεί η προάσπιση της εθνικής κυριαρχίας, της εδαφικής ακεραιότητας και των κυριαρχικών δικαιωμάτων».xx
Παρά το γεγονός όμως ότι ο Δρ. Θάνος Ντόκος έχει οριστεί Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας, οι κατευθύνσεις του εν λόγω κειμένου αποτελούν προσωπικές του απόψεις οι οποίες δεν είναι γνωστό αν έχουν ενσωματωθεί στη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας. Αντιθέτως, επίσημες θέσεις της κυβέρνησης έχουν αποτυπωθεί σε μία σειρά εγγράφων όπως η «Εθνική Στρατηγική για τα Δάση» του Υπουργείου Περιβάλλοντος & Ενέργειας,xxi η «Εθνική Στρατηγική για τη Βιομηχανία» του Υπουργείου Ανάπτυξης,xxii η «Εθνική Στρατηγική Κυβερνοασφάλειας» του Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης,xxiii η «Εθνική Στρατηγική Υγείας» του Υπουργείου Υγείας,xxiv η «Λευκή Βίβλος» του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας,xxv και το πρόσφατο «Στρατηγικό Σχέδιο» του Υπουργείο Εξωτερικών.xxvi
Το ζητούμενο ωστόσο –χωρίς να υπεισέρχεται κανείς στο κατά πόσο το περιεχόμενο του κάθε προαναφερθέντος εγγράφου είναι ρεαλιστικό– δεν είναι (μόνο) η ύπαρξη επιμέρους ανεξάρτητων μεταξύ τους εθνικών στρατηγικών σε κάθε κρατικό φορέα, αλλά η εκπόρευσή τους από τη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας ώστε οι στόχοι κάθε φορέα να λειτουργούν συμπληρωτικά ως προς τους αντίστοιχους των υπόλοιπων φορέων. Για να είναι δε εφικτός ο έλεγχος και ο συντονισμός όλων των εμπλεκόμενων φορέων εθνικής ασφάλειας, το ΚΥΣΕΑ θα πρέπει να μετασχηματιστεί σε ένα ΣΕΑ (όπως στην πλειοψηφία των δυτικών κρατών) με ξεχωριστή Γενική Γραμματεία (επιτελείο), το αρμόδιο τμήμα της οποίας θα επιβλέπει την υλοποίηση των αποφάσεων.xxvii
Επιπλέον, η δημιουργία Γραφείων Εθνικής Ασφάλειας στα Υπουργεία και τις Περιφέρειες θα συμβάλλει στον βέλτιστο έλεγχο-συντονισμό μεταξύ Κυβέρνησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης, και την αποτελεσματικότερη λειτουργία της δεύτερης όσον αφορά τα ζητήματα που άπτονται της εθνικής ασφάλειας της χώρας μας.xxviii Μόνο τότε όλοι οι εμπλεκόμενοι κρατικοί φορείς θα είναι σε θέση να λειτουργούν συντονισμένα συμβάλλοντας στην προάσπιση των (θεσμικά κατοχυρωμένων) εθνικών συμφερόντων, λαμβάνοντας υπόψιν τους στόχους, τα μέσα και τους τρόπους που (πρέπει να) καθορίζονται στη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας. Γιατί ως γνωστόν:
«Ένας στόχος χωρίς σχέδιο είναι απλά μια ευχή».xxix
i Πρωθυπουργός. «Ανακοίνωση για τη συνάντηση του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη και του Πρόεδρου της Τουρκίας Recep Tayyip Erdogan».12 Ιουλίου 2023. https://www.primeminister.gr/2023/07/12/32163 (14/09/2023).
ii ΣΚΑΪ. «Συνέντευξη του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στον ΣΚΑΪ». 13 Ιουλίου 2023. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=oox7x204QNY (14/09/2023).
iii Υπουργείο Εξωτερικών. «Δηλώσεις Υπουργού Εξωτερικών, κ. Γιώργου Γεραπετρίτη, μετά το πέρας της συνάντησης με τον Τούρκο ομόλογό του, κ. Hakan Fidan (Άγκυρα, 05.09.2023)». 05 Σεπτεμβρίου 2023. https://www.mfa.gr/epikairotita/proto-thema/deloseis-upourgou-exoterikon-giorgou-gerapetrite-meta-to-peras-tes-sunanteses-me-ton-tourko-omologo-tou-hakan-fidan-agkura-05092023.html (20/09/2023).
iv Πρωθυπουργός. « Ανακοίνωση για την συνάντηση του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη με τον Πρόεδρο της Τουρκίας Recep Tayyip Erdogan». 20 Σεπτεμβρίου 2023. https://www.primeminister.gr/2023/09/20/32565 (14/09/2023).
v Δασκαλάκης Ιπποκράτης. «Οι βάσεις, οι κίνδυνοι και τα όρια μιας ελληνοτουρκικής προσέγγισης». 13 Αυγούστου 2023. HuffPost Greece. https://www.huffingtonpost.gr/entry/oi-vaseis-oi-kindenoi-kai-ta-oria-mias-ellenotoerkikes-proseyyises_gr_64d74ea4e4b081f5570a5517 (10/09/2023).
vi Ο Δρ. Παναγιώτης Ήφαιστος, αναφέρει ότι «Γενικός σκοπός για όλα τα μη ηγεμονικά κράτη είναι η ιεράρχηση των εθνικών συμφερόντων». Βλ. Ήφαιστος Παναγιώτης. «Οι Διεθνείς Σχέσεις ως Αντικείμενο Επιστημονικής Μελέτης στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό: Διαδρομή, αντικείμενο, περιεχόμενο και γνωσιολογικό υπόβαθρο». Αθήνα 2003. Εκδόσεις Ποιότητα, σ. 608.
vii Ήφαιστος Παναγιώτης. «Οι Διεθνείς Σχέσεις ως Αντικείμενο Επιστημονικής Μελέτης στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό: Διαδρομή, αντικείμενο, περιεχόμενο και γνωσιολογικό υπόβαθρο». Αθήνα 2003. Εκδόσεις Ποιότητα, σ. 612.
viii Ήφαιστος Παναγιώτης. «Οι Διεθνείς Σχέσεις ως Αντικείμενο Επιστημονικής Μελέτης στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό: Διαδρομή, αντικείμενο, περιεχόμενο και γνωσιολογικό υπόβαθρο». Αθήνα 2003. Εκδόσεις Ποιότητα, σ. 682.
ix Koukakis Georgios. “The National Security Strategy of the USA: Background, Recent Developments and Future Considerations Regarding the International Security Environment”. 29 December 2022. HAPSc Policy Briefs Series, 3(2), pp. 122–132. https://doi.org/10.12681/hapscpbs.33792 (10/09/2023).
x Κουκάκης Γεώργιος. «Η νέα Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Ιαπωνίας: Ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει στον Ινδο-Ειρηνικό, η στήριξη των ΗΠΑ και η εκτιμώμενη αντίδραση της Κίνας». 23 Δεκεμβρίου 2022. Foreign Affairs The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73958/georgios-koykakis/i-nea-stratigiki-ethnikis-asfaleias-tis-iaponias (10/09/2023).
xi Κουκάκης Γεώργιος. «Η νέα Εθνική Στρατηγική Αναθεώρηση της Γαλλίας: Οι προκλήσεις ασφάλειας, οι στρατηγικοί στόχοι, και η εκτιμώμενη αντίδραση των περιφερειακών και διεθνών δρώντων». 12 Δεκεμβρίου 2022. Foreign Affairs The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/73942/georgios-koykakis/i-nea-ethniki-stratigiki-anatheorisi-tis-gallias (10/09/2023).
xii Κουκάκης Γεώργιος. «Η στρατηγική εθνικής ασφάλειας και διεθνούς πολιτικής του Λονδίνου: Πώς βλέπει το Ηνωμένο Βασίλειο τις μεταβολές στο διεθνές περιβάλλον». 14 Μαΐου 2023. Foreign Affairs The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/74157/georgios-koykakis/i-stratigiki-ethnikis-asfaleias-kai-diethnoys-politikis-toy-lond (10/09/2023).
xiii Κουκάκης Γεώργιος. «Η πρώτη «ιστορική» Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Γερμανίας: Πώς βλέπει το Βερολίνο τον εαυτό του στον 21ο αιώνα και τι σημαίνει αυτό για τον κόσμο και την Ελλάδα». 18 Ιουνίου 2023. Foreign Affairs The Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/74201/georgios-koykakis/i-proti-%C2%ABistoriki%C2%BB-stratigiki-ethnikis-asfaleias-tis-germanias (10/09/2023).
xiv Koukakis Georgios. «The Establishment of a National Security Council by the Republic of Cyprus». May 2023. HERMES” Institute for Foreign Affairs, Security & Geoeconomy. Short Comments. https://nebula.wsimg.com/e9fdcb56ed21df73b923b7b1f9d63d31?AccessKeyId=401F75AAF8C61A96E174&disposition=0&alloworigin=1 (10/09/2023).
xv Παρέχει επομένως και τη δυνατότητα ελέγχου του κάθε φορέα από τον Πρωθυπουργό ή Πρόεδρο (ανάλογα με το πολίτευμα) ως προς την επίτευξη των τεθέντων στόχων.
xvi Ήφαιστος Παναγιώτης. «Οι Διεθνείς Σχέσεις ως Αντικείμενο Επιστημονικής Μελέτης στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό: Διαδρομή, αντικείμενο, περιεχόμενο και γνωσιολογικό υπόβαθρο». Αθήνα 2003. Εκδόσεις Ποιότητα, σ. 610.
xvii Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος, «Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα», Εκδόσεις Ινφογνώμων, Απρίλιος 2023, σσ. 97-99. https://infognomon.gr/shop/nees-kyklofories/ethniki-asfaleia/ (10/09/2023).
xviii Νέδος Βασίλης. «Στρατηγική Ασφαλείας με επίκεντρο την Τουρκία: Αποτύπωση των “κόκκινων γραμμών” και των εξωτερικών απειλών». 09 Ιουλίου 2021. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. https://www.kathimerini.gr/politics/561427156/stratigiki-asfaleias-me-epikentro-tin-toyrkia/ (10/09/2021).
xix NEWSIT. «ΚΥΣΕΑ: Παρουσιάστηκε η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας». 12 Οκτωβρίου 2022. https://www.newsit.gr/politikh/kysea-parousiastike-i-stratigiki-ethnikis-asfaleias/3617583/ (10/09/2023).
xx Ντόκος Π. Θάνος. «Ποιο πρέπει να είναι το δόγμα εθνικής ασφαλείας; Εξωστρέφεια, αποτροπή και ανθεκτικότητα». 02 Ιανουαρίου 2023. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. https://www.kathimerini.gr/politics/foreign-policy/562208218/poio-prepei-na-einai-to-dogma-ethnikis-asfaleias/ (10/09/2023).
xxi Υπουργείου Περιβάλλοντος & Ενέργειας. «Εθνική Στρατηγική για τα Δάση». χ.η. https://ypen.gov.gr/perivallon/dasi/ethniki-stratigiki-gia-ta-dasi/ (10/09/2023).
xxii Υπουργείο Ανάπτυξης. «Εθνική Στρατηγική Βιομηχανίας». χ.η. https://www.mindev.gov.gr/%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7-%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%87%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1/ (10/09/2023).
xxiii Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης. «Εθνική Στρατηγική Κυβερνοασφάλειας». Δεκέμβριος 2020. https://mindigital.gr/wp-content/uploads/2020/12/%CE%95%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CC%81-%CE%A3%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CC%81-%CE%9A%CF%85%CE%B2%CE%B5%CF%81%CE%BD%CE%BF%CE%B1%CF%83%CF%86%CE%B1%CC%81%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82.pdf (10/09/2023).
xxiv Υπουργείο Υγείας. «Εθνική Στρατηγική Υγείας και Δράσεις του Τομέα Υγείας στο ΕΣΠΑ 2021 – 2027». http://www.edespa-ygeia.gr/Uploads/espa-2021-2027/National_Health_Strategy_2021_2027.pdf (10/09/2023).
xxv Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. «Ανακοίνωση Τύπου για την ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας της Λευκής Βίβλου των Ενόπλων Δυνάμεων 2014 και του μηνύματος του ΥΕΘΑ Νίκου Δένδια σε αυτήν». 23 Ιανουαρίου 2015. https://www.mod.mil.gr/anakoinosi-typoy-gia-tin-anartisi-stin-istoselida-toy-ypoyrgeioy-ethnikis-amynas/ (10/09/2023).
xxvi Κουκάκης Γεώργιος. «Το Στρατηγικό Σχέδιο του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών για την περίοδο 2023-2026». 20 Αυγούστου 2023. σσ. 9-33 στο «Διμερείς Διακρατικές Συμφωνίες της Ελλάδος που Εμπεριέχουν και Αμυντική Διάσταση», Ελληνικό Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών. Τετράδια Γεωπολιτικής Ανάλυσης και Μελετών Νο. 6. https://elisme.gr/tetradio-no-6-dimereis-diakratikes-symfonies-tis-ellados/ (10/09/2023).
xxvii Όσον αφορά την ενδεικνυόμενη δομή της Γραμματείας του ΣΕΑ βλ. Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος, «Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα», Εκδόσεις Ινφογνώμων, Απρίλιος 2023, σσ. 134-138. https://infognomon.gr/shop/nees-kyklofories/ethniki-asfaleia/ (10/09/2023).
xxviii Όσον αφορά την ενδεικνυόμενη δομή της Γραμματείας του ΣΕΑ βλ. Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος, «Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα», Εκδόσεις Ινφογνώμων, Απρίλιος 2023, σσ. 139-140. https://infognomon.gr/shop/nees-kyklofories/ethniki-asfaleia/ (10/09/2023).
xxix Απόφθεγμα από το βιβλίο «Ο μικρός Πρίγκιπας» του Antoine de Saint-Exupéry.