Στο σπίτι μας έχουμε έναν τρυφερό σκύλο, άκακο και λιχούδη· τον φωνάζω Αλέκο. Ωστόσο, το ενδιαφέρον και η αγάπη μου για τα ζώα ξεκίνησε με τις γάτες. Έχω παρατηρήσει επί πολύ τις γάτες και έχω μελετήσει αρκετούς φιλοσόφους. Η σοφία των γατών είναι ανώτερη των φιλοσόφων· αυτό, ευτυχώς για μένα, το ισχυρίστηκε ο Ιπολίτ Τεν, εκλεκτικός Γάλλος ιστορικός και φιλόσοφος του 19ου αιώνα. Τα ζώα μας απασχολούν ως υποκείμενα στην ηθική φιλοσοφία.
Με ιδιαίτερη χαρά διδάσκω στο ένατο εξάμηνο της Σχολής μου το μάθημα της Περιβαλλοντικής Πολιτικής και Ηθικής. Συζητώντας γόνιμα με τους φοιτητές διερωτώμεθα κατά πόσο είναι εφικτό σε τούτο τον ανθρωποκεντρικό κόσμο να αποδεχόμαστε στο ηθικό σύμπαν μας κάτι άλλο πέρα από την αφεντιά μας, π.χ. τα ζώα. O Ομότιμος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Σάντα Μπάρμπαρα της Καλιφόρνια Ρόντρικ Νας γεννήθηκε στο Μανχάταν το 1939 και εξέδωσε μια ολιστική μελέτη, που επηρέασε και ενέπνευσε πολλούς, με τίτλο Τα δικαιώματα της φύσης: Μια ιστορία της περιβαλλοντικής ηθικής (1989). Σε αυτό το έργο του περιγράφει την εξέλιξη της ηθικής και τα όρια της που εκτείνονται με τον καιρό.
Στο προηθικό παρελθόν του ο άνθρωπος ενδιαφερόταν μονάχα για τον εαυτό του και στο ηθικό παρελθόν του περιέλαβε τους συγγενείς του, την κοινωνική ομάδα, τη φυλή του και τους ομόθρησκούς του. Τώρα, διάγουμε την περίοδο του ηθικού παρόντος μας και αφού έχουμε αποδεχτεί στο ηθικό σύμπαν μας το έθνος μας και όλο το ανθρώπινο είδος, εφόσον σε αυτό υπήρχαν όντα, όπως οι γυναίκες και οι έγχρωμοι, που τα λογαριάζαμε για παρακατιανά, εντάσσουμε σταδιακά τα ζώα, την πανίδα όλη θαρρώ, όχι μονάχα τα κατοικίδια μας, κατσικούλες, σκυλάκια και κοτούλες· στα σπίτια μας διατηρούμε πουλιά και ποντίκια, πιθήκους, ερπετά, άγρια αιλουροειδή, γεράκια, και ό,τι βάζει ο νους. Η μελλοντική κορύφωση της εξέλιξης αυτής σε επόμενη φάση θα περιλάβει τα φυτά, τους βράχους, όλα τα έμβια όντα, όλον τον πλανήτη και εντέλει όλους τους πλανήτες και όλο το σύμπαν· όπως το σύμπαν συνεχώς διαστέλλεται απείρως, λοιπόν, έτσι και η διεύρυνση των ορίων της ηθικής φαίνεται πως θα συνεχιστεί επ’ άπειρον.
Καθώς διευρύνεται το ηθικό σύμπαν μας ανανεώνεται και το θεσμικό πλαίσιο της πολιτείας όπου ζούμε. Κάποτε στις γειτονιές υπήρχαν πλανόδιοι αρκουδιάρηδες και μαϊμουτζήδες· τα παιδιά μαζευόμαστε γύρω για να δούμε τα κόλπα της παράστασης. Κάποτε στα τσίρκο βλέπαμε άγρια ζώα να τα χορογραφεί κάποιος θηριοδαμαστής. Όλα ξεθώριασαν κι έμειναν στη μνήμη μονάχα, καθώς ο νόμος πρώτα σαν ηθική αξία κι έπειτα σαν κανόνας δικαίου απαγόρευσε την εκμετάλλευση των ζώων για ψυχαγωγικούς σκοπούς. Από το βιβλίο Πρωτεύοντα και Φιλόσοφοι: πώς εξελίχθηκε η ηθική (Αλεξάνδρεια, 2015) του Ολλανδού ανθρωπολόγου Φρανς ντε Βάαλ (1948-2024) έμαθα ότι στην Αγγλία υπάρχει κάποιο άσυλο ή μάλλον καταφύγιο για χιμπατζήδες, οι οποίοι στη νεαρή ζωή τους είχαν χρησιμοποιηθεί ως πειραματόζωα σε εργαστήρια ιατρικής ή άλλης έρευνας.
Μοιάζουμε πολύ με τα ζώα, υποστήριζε ο αστρονόμος και πλανητικός επιστήμονας Καρλ Σέιγκαν (1934-1996). Η οξεία διάκριση ανάμεσα στους ανθρώπους και στα ζώα είναι κρίσιμη και απαραίτητη, αν θέλουμε να τα υποτάξουμε στη θέλησή μας, να τα κάνουμε να δουλεύουν για εμάς, να τα φοράμε, να τα τρώμε -χωρίς κάποια ενοχική απόχρωση και χωρίς τύψεις. Ωστόσο, είναι πολύ ανάρμοστο για εμάς, που συχνά συμπεριφερόμαστε τόσο ανάλγητα απέναντι στα άλλα ζώα, να ισχυριζόμαστε ότι μόνο οι άνθρωποι μπορούν να υποφέρουν. Οι δολοφονίες και οι αποκεφαλισμοί αδέσποτων ζώων στην ελληνική πρωτεύουσα είναι τερατώδεις, αποτρόπαιες και ειδεχθείς. Ο τριάντα ενός ετών συλληφθείς έτερος δράστης στον Βόλο τσίμπησε ένα πρόστιμο εκατό χιλιάδων ευρώ. Δεν πρέπει, άραγε, να έχει κατά νου αυτός ο τέτοιου είδους εγκληματίας ότι οι πράξεις του εντάσσονται στην κατηγορία εκείνων που κλονίζουν συθέμελα το θυμικό μας; Δεν υπολογίζει, όπως εγώ θαρρώ, ότι πολλοί άνθρωποι, απλοί συνάνθρωποί μας, τρέφουν μάλλον δικαίως κάτι σκοτεινό και ασίγαστο εναντίον του και θα δικαιολογούσαν κάθε είδους …παρόρμηση, εάν τον εντοπίσουν επ’ αυτοφώρω οι περίοικοι, δηλαδή πριν προλάβουν να τον συλλάβουν οι αρμόδιες αρχές;
Ο Κώστας Θεολόγου είναι Καθηγητής στο ΕΜΠ, Διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου της Σχολής ΕΜΦΕ