Κάθε που ακούμε μια κουβέντα, ένα λόγο για τον τόπο μας, καλό ή ακόμη και στριφνό, εμείς οι Δωδεκανήσιοι φουσκώνουμε, σα τα παγώνια, από χαρά και περηφάνια.
- Αλήθεια τόχουν κι άλλοι τόποι να μπλέκουν και να δένονται τόσο σφιχτά με τους ανθρώπους τους;
Είναι τα νησιά, τα βράχια, η θάλασσα, ακόμη και τα πιο ταλαίπωρα διψασμένα αρμυρίκια, όλα φωνάζουν!
Μα πάνω από όλα είναι οι από χρόνια χαμένες ψυχές, αυτές έχουν το πάνω χέρι, έχουν το δικαίωμα! Βλέπεις πότισαν μέχρι και τη τελευταία, την πιο στενή κι αδιέξοδη άκρη από το DNA, πλημμύρισαν τους νευρώνες του μυαλού μας.
Έτσι κι αυτή τη φορά, η αιτία του θαυμασμού για τα Δωδεκάνησα, είναι μια πολύχρονη και επίπονη μελέτη που έγινε βιβλίο και κτήμα όλου του κόσμου. Ένα βιβλίο που μεταμορφώθηκε, στην αρχή σε τρανό όμως πονεμένο βαπόρι, έπειτα τρύπωσε στο νου κι είναι ικανό, με την αλήθεια του, να παρασύρει όλο μας το είναι.
Μπορεί να μας κάνει συμμέτοχους, κοινωνούς στην τραγωδία μιας γενιάς προσφύγων, που από χρόνια έπαψε να κουρνιάζει στο παρελθόν, εξακολουθεί να ανασαίνει στο παρόν και “ολοζώντανη” να τρέχει βολίδα στο μέλλον!
Πρόκειται για την εξαιρετική δουλειά της Βασιλικής Χρυσανθοπούλου-Αναστασιάδη, με τίτλο «ΤΟΠΟΙ ΜΝΗΜΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΙΑΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ», από τις εκδόσεις Παπαζήση.
Πολυγραφότατη η κα Χρυσανθοπούλου, έχει ένα χάρισμα, να αφουγκράζεται τις ανθρώπινες στιγμές κι έπειτα να μας τις επιστρέφει καλοβαλμένες, αυθεντικές κι ολοζώντανες! Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Λαογραφίας στο τμήμα φιλολογίας του ΕΚΠΑ, με σημαντικό χρόνο αφιερωμένο σε σπουδές και με μεράκι για την έρευνα και τη συγγραφή, “πάθη” που όταν τάχεις σε κυνηγούν μέρα και νύχτα.
Το βιβλίο της κα Χρυσανθοπούλου ξετυλίγει την ιστορία μιας τραγωδίας, το ναυάγιο του πλοίου EMPIRE PATROL, στις 29 Οκτωβρίου 1945.
Στο ταξίδι του, κατά τη μεταφορά προσφύγων από την Αίγυπτο στο Καστελλόριζο, το πλοίο έπιασε φωτιά, με αποτέλεσμα να χαθούν 33 άνθρωποι, από αυτούς τα 14 ήταν παιδιά, όσο για το ταλαίπωρο βαπόρι, εκείνο δεν άντεξε, την 1η Οκτωβρίου 1945, διάλεξε να χαθεί στη θάλασσα, 18 ν.μ. από το λιμάνι του Πόρτ Σάιντ.
Μια ιστορία που τουλάχιστον για τους Δωδεκανήσιους είναι γνωστή, όμως το βιβλίο είναι πολυεπίπεδο, όπως ακριβώς και οι αμέτρητες ιστορίες των προσφύγων. Των ανθρώπων που χάθηκαν και εξακολουθούν σχεδόν καθημερινά, ακόμη και σήμερα, να χάνονται, διωγμένοι από ταλαίπωρες ανήλιαγες πατρίδες.
Το ζήτημα που πραγματεύεται το έργο της κα Χρυσανθοπούλου είναι η μεταμόρφωση μιας τραγωδίας σε συλλογική μνήμη. Η δημιουργία άρρηκτων ανθρώπινων δεσμών μέσα από το θρήνο και το δέσιμο των επόμενων γενιών σε ομάδα με κοινή αναφορά και ταυτότητα.
Η μελέτη και το μάζεμα του υλικού, η καταγραφή των συνεντεύξεων, η οργάνωση των ιστορικών αρχείων και των βιβλίων, το σάρωμα των πληροφοριών και των ιστότοπων από το διαδίκτυο και συνολικά η προετοιμασία της δημιουργού, κράτησε 33 ολόκληρα χρόνια!
Από το Πέρθ της Αυστραλίας, που και η ίδια συγγραφέας βρέθηκε εκεί να σπουδάσει και πρωτογνώρισε, κυριολεκτικά έζησε με τους μετανάστες από το ακριτικό νησί, έπειτα στην Αθήνα, στο Καστελλόριζο, αλλά και όπου μπορούσε να βρεί Καστελλορίζιους, που είχαν μνήμες από την τραγωδία.
Η κα Χρυσανθοπούλου κυριολεκτικά μοιάζει να συμμετέχει με κάποιο τρόπο στην υπόθεση! Γνωρίζεται και μιλά με ναυαγούς, μαθαίνει από πρώτο χέρι ανατριχιαστικές λεπτομέρειες, καταγράφει ακόμη και τον έμμετρο καημό τους. Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε και την εξαιρετική δουλειά που έχουν κάνει οι Καστελλορίζιοι μετανάστες της Αυστραλίας στο διαδίκτυο.
Οι δημιουργοί του, ο Paul Boyatzis και ο NIcholas Pappas, έχτισαν τον πολύ χρήσιμο ιστότοπο: http://www.empirepatrol.com. Πρόκειται για μια εργασία πρότυπη, η σελίδα του ναυαγίου αξίζει να βρει μιμητές, έτσι ώστε αντίστοιχες περιπτώσεις σπουδάιων γεγονότων, ή ακόμη και μικρότερων στιγμών συλλογικής μνήμης, όχι μόνο να μην διαγραφούν, αλλά να εξελιχθούν σε γνώσεις, διαρκώς ανοιχτές σε όλο τον κόσμο.
Η ερευνήτρια σκαλίζει τις στάχτες, ενώ ταυτόχρονα ζει την εξέλιξη, μα αυτή η ιστορία δεν αποτελεί πνιγηρό παρελθόν. Οι εμπειρίες της τραγωδίας μεταφέρονται στο μέλλον, εξακολουθούν να γράφονται, να ασκούν δύναμεις και να αναπνέουν μέσα στις επόμενες γενιές. Όπως αναφέρει στο βιβλίο της:
...η συλλογική μνήμη μιας γενιάς μεταναστών - της “γενιάς του ναυαγίου” όπως την αποκαλώ - σταδιακά εξελίχθηκε σε μεταμνήμη για τους απογόνους, αλλά και σε γνώση που μοιράζονται με τα μέλη της ευρύτερης κοινωνίας. (Από την εισαγωγή του βιβλίου, σελίδα 27).
Το ενδιαφέρον για την προσέγγιση της κας Χρυσανθοπούλου είναι η άποψη και το συναίσθημα της. Η ίδια δεν καταγράφει αμίλητη και παγωμένη τα δρώμενα. Αντίθετα γνωρίζει την επιστήμη της και επιλέγει ενεργό ρόλο στην επικοινωνία με τους συνομιλητές και τους πληροφορητές της. Μάλιστα αφιερώνει ένα μεγάλο τμήμα από την εισαγωγή για να μας εξηγήσει τις μεθόδους και τα επικοινωνιακά εργαλεία που χρησιμοποίησε. Η ουσιαστική της συμμετοχή την κάνει να μοιάζει με ψυχοθεραπεύτρια ομάδας, που διαλέγει να κάνει το δικό της προσδιορισμό και την κατάλληλη στιγμή να προβάλει τη δική της αντιμεταβίβαση, με άμεσο αποτέλεσμα να «δένει» τον αναγνώστη με το έργο της.
Το θαλασσινό τραύμα δε μπορεί να μας αφήσει αδιάφορους, ωστόσο μας κατακτά η μετατροπή της καταστροφής σε έναν κοινό τόπο συλλογικής μνήμης, δίνοντας έτσι ταυτότητα, συνοχή και κυρίως προσανατολισμό στις επόμενες γενιές. Των ανθρώπων που έχουν καταγωγή από το Καστελλόριζο, μπορεί να ζουν διασκορπισμένοι σε όλες τις γωνιές του πλανήτη αλλά η τραγωδία αποτελεί την αόρατη κλωστή που τους ενώνει.
Καστελλόριζο, η θέση του στον χάρτη είναι γοητεία και ταυτόχρονα καταδίκη
Επήα και στη Κάρπαθο επήα και στη Κάσο
Καημένο Καστελλόριζο και πως να σε ξεχάσω.
(Μαντινάδα Καρπάθου)
Το Καστελλόριζο γίνεται παγκόσμια γνωστό το 1991, με την ιταλικής παραγωγής κινηματογραφική ταινία MEDITERANNEO, του Gabrielle Salvatore. Το φίλμ σάρωσε στις αίθουσες και μάλιστα την επόμενη χρονιά κέρδισε το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας από την Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου. Η υπόθεση έχει να κάνει με μια παρέα Ιταλών καραμπινιέρων, που δένονται με το νησί και τους ντόπιους και κάνουν τον πόλεμο στην άκρη.
Το νησί, πέρα από τον κινηματογράφο και τα μυθιστορήματα, λόγω της γεωγραφικής του θέσης του, είχε, και εξακολουθεί να έχει, στρατηγική σημασία, με αποτέλεσμα όσοι περνούσαν με την πρώτη ευκαιρία να το διεκδικούν και να το τραυματίζουν. Είναι χαρακτηριστικό ότι μονάχα μέσα στον 20ο αιώνα, πριν αποδοθεί στην Ελλάδα, γνώρισε πέντε κατακτητές. Πολλές φορές βομβαρδίστηκε, κάηκε, λεηλατήθηκε και καταστράφηκε εντελώς.
Στην πρώτη δεκαετία του 20ο αιώνα δεν το κατέλαβαν οι Ιταλοί, όπως συνέβη με όλα τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα. Αν και η ελληνική σημαία υψώθηκε το 1913, οι Γάλλοι, όπως έκαναν και με τη Λήμνο, είχαν τη σκέψη να οργανώσουν εκεί μια ναυτική βάση για τα πολεμικά τους πλοία, για τις ανάγκες του Α Παγκ. Πολέμου. Αποβίβασαν στρατό και κατέλαβαν το νησί στις 14 Δεκεμβρίου 1915. Έξι χρόνια αργότερα, την 1η Μαρτίου 1921, και ενώ οι Τούρκοι ζητούσαν επίμονα πίσω το Καστελλόριζο, φτάσαμε στην συνθήκη της Λωζάνης κι έτσι βρέθηκε στην ιταλική αγκαλιά.
Στις 24 Φεβρουαρίου 1941 το νησί είχε μια σύντομη απελευθέρωση από τους Άγγλους!
Στις 13 Σεπτεμβρίου του 1943, το Α/Τ ΝΑΥΑΡΧΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΩΤΗΣ μπήκε στο απάνεμο κόλπο του Καστελλόριζου, ήταν το πρώτο τμήμα ελληνικής γης που απελευθερωνόταν. Όμως ακόμη μια φορά, τον Σεπτέμβριο του 1943, έγινε πολεμική βάση, εκεί ήταν ο σταθμός ανεφοδιασμού του βρετανικού στόλου.
Ένα μήνα αργότερα, τον Οκτώβρη του 1943, μετά από ένα άγριο σφυροκόπημα Γερμανικών αεροπλάνων, το Καστελλόριζο εκκενώθηκε, με τους κατοίκους να μεταφέρονται αρχικά στις κοντινές Τουρκικές ακτές και από εκεί σε στρατόπεδα στην Νουζεϊράτ της Γάζας, όπου υπήρχαν πρόσφυγες και από τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα.
Το 1945 με την εποπτεία της UNRRA (United Nations Relief and Rehadiliation Administration - Οργανισμός Διοίκησης Βοήθειας και Αποκαταστάσεως Ηνωμένων Εθνών) οργανώθηκαν τρεις αποστολές επιστροφής 1.500 Καστελλορίζιων προσφύγων από το στρατόπεδο της Παλαιστίνης προς το νησί τους.
Οι πρώτοι 50 επιστρέφουν στις αρχές Ιουλίου 1945, από την ηπειρωτική Τουρκία. Ακολούθησαν στις 13 Ιουλίου 151 πρόσφυγες, από το Νουσεϊράτ της Γάζας.
Μέχρι το τέλος Ιουλίου, ο συνολικός πληθυσμός του Καστελλόριζου δεν ξεπερνά τους 200 ανθρώπους. Επέστρεψαν σε έναν τόπο που σχεδόν όλα είχαν γίνει στάχτη από μια ανεξήγητη φωτιά. Τότε ξεκίνησαν οι επισκευές και η ανοικοδόμηση, με προμήθειες που παρείχαν οι Βρετανοί.
Στα τέλη Αυγούστου 1945, 70 Καστελλορίζιοι παρέμειναν στην Κύπρο, οι περισσότεροι στην Πάφο, ενώ τουλάχιστον 640 ήταν ακόμη στην προσφυγιά, στο στρατόπεδο Νουσεϊράτ της Παλαιστίνης.
Στην τρίτη αποστολή προς το Καστελλόριζο συνέβη η ναυτική τραγωδία. Στη συνέχεια ακολούθησε ο μετασχηματισμός της ιστορίας. Πρώτα ο χρόνος κι έπειτα οι Καστελλορίζιοι, μετέτρεψαν το ναυάγιο και τον πόνο της απώλειας σε συλλογική συνείδηση.
EMPIRE PATROL, η ναυτική τραγωδία
Το πλοίο της συμφοράς κατασκευάστηκε το 1928, στα ναυπηγεία Stabilimento Tecnico Triestino, στην Τεργέστη και αρχικά είχε ονομαστεί RODI. Συνολικά υπήρξαν τέσσερα πολύ όμορφα καλοκαμωμένα δίδυμα πλοία, τα EGEO, CITTA DI BARI, EGITTO και το RODI, που ναυπηγήθηκαν εκείνη την εποχή. Είχαν μήκος 96 m, πλάτος 13,7mκαι ήταν 3.334 τόνων.
Και τα τέσσερα ιταλικά πλοία είχαν τραγική μοίρα! Το EGEO βυθίστηκε στις 24.4.1941 στην Τρίπολη της Λιβύης, το EGITTO 1.3.1942 από τη Μεσίνα για τον κόλπο του Τάραντα και το CITTA DI BARI χάθηκε νωρίτερα από όλα, στις 3.5.1941, στο λιμάνι της Τρίπολης στη Λιβύη.
Το RODI είχε και ένα σοβαρό ατύχημα. Στις 20 Φλεβάρη 1935, στη δίοδο Τεργέστη για τη Βενετία το RODI συγκρούστηκε με το γιουγκοσλάβικο SS VILA, όπου και το βύθισε, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 4 μέλη από το πλήρωμα του φορτηγού.
Από τις 7 Φεβρουαρίου έως τις 31 Μαΐου 1939, το πλοίο παρέμεινε στα ναυπηγεία του Monfalcone. Ενώ από τις 2 Ιουνίου 1939 έως την 1η Μαρτίου 1940, πραγματοποίησε μια σειρά από έκτακτες διαδρομές και εξυπηρετούσε τα διάφορα λιμάνια της Αδριατικής. Στις 2 Μαρτίου ανέλαβε τη γραμμή 50 (Τεργέστη - Βενετία - Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου) και στις 11.6.1940 πιάστηκε από τις αγγλοαμερικανικές δυνάμεις, συνοδεύτηκε στη Μάλτα και από τότε άλλαξε χέρια και όνομα.
Τότε έγινε το EMPIRE PATROL και είναι αλήθεια ότι σε όλη τη διάρκεια του πολέμου τα κατάφερε περίφημα, όμως η 29η Σεπτεμβρίου 1945, ημέρα Σάββατο, έμελλε να καταγραφεί ως η τελευταία και πιο δραματική του αποστολή.
Από τα χαράματα το πλήρωμα ετοίμασε το πλοίο για την αναχώρηση. Στις 08.30, το πλοίο έλυσε κάβους, σήκωσε άγκυρα και τράβηξε προς το Βορρά. Ήταν το τέλος της ταλαιπωρίας, του ξεσπιτώματος και της προσφυγιάς για 500 Καστελλορίζιους.
Έπειτα από δίχρονη παραμονή στο στρατόπεδο Νουζεϊράτ της Παλαιστίνης, το ταλαιπωρημένο, μα τόσο περήφανο νησί, το Καστελλόριζο θα υποδεχόταν την τρίτη αποστολή με τους ανθρώπους του. Οι περισσότεροι από τους επιβάτες ήταν γυναίκες, μικρά παιδιά και γέροντες. Οι άντρες και τα παλικάρια υπηρετούσαν την πατρίδα αποσπασμένοι στον Ιερό Λόχο, το Ναυτικό και το Πεζικό, κάποιοι άλλοι ήταν ήδη μετανάστες σε Αυστραλία και Αμερική.
Το πλοίο ταξίδευε με 12 ν.μ., η θάλασσα δεν ήταν ήρεμη, όμως τίποτε δε φαινόταν ότι μπορούσε να αναστατώσει τους επιβάτες, μόνο η προσμονή για τον νησί τους, αυτή έπαιζε με τη φαντασία και μέσα στην κούραση έφερνε τρυφερές μνήμες, που με τη σειρά τους γεννούσαν γέλια και χαρές.
Μόλις τέσσερις ώρες μετά τον απόπλου ακούστηκαν οι πρώτες φωνές:
- Φωτιά, φωτιά, πιάσαμε φωτιά!
Τα αίτια της πυρκαγιάς παραμένουν ανεξιχνίαστα, στην εφημερίδα «Αυγή της Δωδεκανήσου» την 1η Δεκεμβρίου 1945 καταγράφεται:
«Ένα αναμμένο, μα λησμονημένο, καμινέτο και μια κάπως νευρική κίνηση του βαποριού ήταν αρκετά».
Υπάρχει μια φήμη, που θέλει την Αμερικανίδα νοσοκόμα του πλοίου να είναι η υπεύθυνη για την καταστροφή.
- Αλήθεια; ή μήπως ένα στοιχειωμένο από φαντάσματα ψέμα;
Στην δίκη που ακολούθησε, σε βρετανικό δικαστήριο, οι υποψίες για την νοσοκόμα δεν επιβεβαιώθηκαν. Ωστόσο ακόμη και σήμερα γεννά ερωτηματικά η μεθοδολογία που ακολούθησαν στην δίκη, από τους 500 επιβάτες-πρόσφυγες είχαν καλέσει μόνο μια μάρτυρα!
Επίσης ο Καστελλορίζιος, πρόσφυγας και διασωθείς ναυαγός, Βαγγέλης Χατζηγιαννάκης σε συνέντευξη του στον ιστότοπο ert.gr ανέφερε ότι:
- “Η φωτιά στο πλοίο δεν εξακριβώθηκε ποτέ πώς προέκυψε, άλλοι είπαν για γερμανικό υποβρύχιο, άλλοι για Γερμανούς δολιοφθορείς που είχαν τρυπώσει στο πλοίο.
Πάντως εγώ είδα σωλήνες που είχαν κοπεί εγκάρσια σε αρκετά σημεία και έτσι ήταν αδύνατον να δουλέψουν οι αντλίες κατάσβεσης. Επίσης το πλοίο είχε εξοπλισμό και η φωτιά δημιούργησε εκρήξεις στα πυρομαχικά”.
Χρειάστηκαν λίγες μόνο στιγμές, το όνειρο της επιστροφής έγινε εφιάλτης, το EMPIRE PATROL πονούσε, έφτυνε φλόγες κι ο πυκνός καπνός του μαύριζε ψυχές, εκείνες τις στιγμές έδειχνε ικανός να φυλακίσει ακόμη και τον ουρανό.
- SOS. Εδώ EMPIRE PATROL. 56 μίλια Βορείως Port Said, καιγόμαστε.
Ο φόβος έσπασε σε χίλια κομμάτια, έβγαλε φτερά, μεταμορφώθηκε σε πανικό. Πλήρωμα και επιβάτες, δηλαδή τα γυναίκες και μικρά παιδιά, πάλευαν να σώσουν τις ζωές τους, ενώ η φωτιά, που όλο και θέριευε, ήταν μια ανάσα από τα κορμιά τους. Στο πλοίο επέβαιναν 492 πρόσφυγες και είχε πλήρωμα 132 Ιταλούς ναύτες.
Είναι εκείνες οι μοναδικές στιγμές που το απέραντο πέλαγος, όσο άγριο κι απόκοσμο μας φαίνεται, ίσως να μην είναι φοβιστικό, όπως συνήθως συμβαίνει!
Στις βάρκες (όσες δεν είχαν προλάβει κάποιοι από τα μέλη του πληρώματος, που φαίνεται πως φρόντισαν να την κοπανήσουν πρώτοι) φορτώνονται όπως-όπως οι επιβάτες, τα σκοινιά κόβονται και πέφτουν στη θάλασσα.
Ένας κακός χειρισμός γίνεται η αιτία να πέσει βίαια μια βάρκα στο νερό και να αναποδογυρίσει. Γυναίκες χάνονται, παιδιά πνίγονται, ενώ από το πλοίο, που λαμπαδιάζει, οι άνθρωποι ψάχνουν τρόπους για να σώσουν τις ζωές τους. Τα σπαρακτικά κλάματα, οι οδυρμοί και οι φωνές της απόγνωσης, μεταμορφώνουν τα ζωντανά κορμιά, είναι ένας αληθινός τρισδιάστατος εφιάλτης. Ο πιο άγριος μαρτυρικός θάνατος μύριζε καμένη σάρκα, μια γερή δόση πετρέλαιο κι αρμύρα. Όλα έμοιαζε να κυνηγούν τα εγκλωβισμένα θύματα του.
Προς το μεσημέρι φάνηκαν δυο αεροπλάνα, ήταν η πρώτη αχτίδα σωτηρίας, λίγο αργότερα πλησίασε το αμερικανικό αεροπλανοφόρο TRONSEN, αυτό ήταν το πρώτο πλοίο που έφτασε για βοήθεια.
Ακολούθησαν κι άλλα, όλα μαζί φρόντισαν για τις διασώσεις των ναυαγών και κείνοι στη θέα των σωτήρων τους φόρτωναν ελπίδες.
Οι επιχειρήσεις διάσωσης κράτησαν πολλές ώρες, αρκετοί από τους ναυαγούς έμειναν στις βάρκες και χρειάστηκαν πολλές ώρες μέχρι να καταφέρουν να ανέβουν στα γύρω πλοία. Όμως υπήρξαν και 33 ψυχές που τους ρούφηξε η φωτιά, έγιναν κομμάτι της θάλασσας, έμειναν λίγα μίλια έξω από το Πόρτ Σάιντ, όλα τα θύματα ήταν γυναίκες και παιδιά.
Ένα από τα θύματα και η Δούκισα Σπ. Σάββα, μητέρα του Νίκου Σάββα, του Καστελλορίζιου ήρωα, που τον Σεπτέμβριο του 1942 έφθασε στη Ρόδο μαζί με άλλους 11 κομάντο. Πραγματοποίησαν την επιχείρηση ANGLO και κατάφεραν να χτυπήσουν τα αεροδρόμια της Καλάθου και των Μαριτσών και να ανατινάξουν 17 ιταλικά αεροπλάνα και αποθήκες. Ο Σάββας, συνελήφθη, δικάστηκε και στις 7.9.1942 τουφεκίστηκε, μαζί ήταν και ο Ροδίτη Γιώργος Κυρμιχάλης που καταδικάστηκε με την ποινή των ισοβίων.
Τα πλοία μετέφεραν τους ναυαγούς στην Αίγυπτο, εκεί έμειναν λίγες βδομάδες και στις αρχές Δεκέμβρη του 1945 επέστρεψαν στο Καστελλόριζο.
Οι ΤΟΠΟΙ ΜΝΗΜΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΙΑΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΟΡΑ είναι ένα βιβλίο-μάθημα για τον τρόπο ανάπτυξης, διάδοσης και εδραίωσης της ανθρώπινης μνήμης. Αυτό το μάθημα είναι πολυεπίπεδο και αφορά ένα από τα σπουδαιότερα και πιο πικρά κεφάλαια της εποχής μας, την βίαιη μετανάστευση πληθυσμών, τους πρόσφυγες. Άραγε πόσο εύκολα μπορούμε να νιώσουμε τα πάθη και τσαλακωμένα τους συναισθήματα; Επιτέλους μόλις πρόσφατα ξεκαθαρίσαμε ότι δεν υπάρχουν λαθραίες ψυχές.
Ακόμη ένας καιθοριστικός ρόλος του βιβλίου, ειδικότερα απευθυνόμενο σε φοιτητές, σπουδαστές αλλά και σε κάθε ερασιτέχνη (με την έννοια του εραστή της τέχνης) ιστορικό ερευνητή. Το έργο γίνεται μοντέρνο εργαλείο χειρουργικής, ένα πρότυπο ιστορικό νυστέρι, έτοιμο για τις πιο βαθιές διερευνήσεις μέσα στο χωροχρόνο.
Αν πέτυχε κάτι η Βασιλική Χρυσανθοπούλου είναι να μας κάνει συμμέτοχους, να ζηλέψουμε όχι βέβαια την τραγωδία, αλλά το τρόπο που οι Καστελλορίζιοι την αγκάλιασαν, στη συνέχεια την μετασχημάτισαν, την έδεσαν μαζί με τις ψυχές τους και εξακολουθούν να τη διοχετεύουν μέσα στις επόμενες γενιές.