Ένας νέος κόσμος χρειάζεται μια νέα πολιτική κατεύθυνση

Ο κόσμος μας στην αρχή της 3ης δεκαετίας του 21ου αιώνα φαίνεται να αλλάζει γρηγορότερα από ποτέ. Η πρόσφατη πανδημία λόγω του Covid-19 και τα περιοριστικά μέτρα που έλαβαν οι κυβερνήσεις για την αντιμετώπιση της εξάπλωσής της άλλαξαν τις ζωές δισεκατομμυρίων ανθρώπων σε όλες τις γωνιές του πλανήτη.

Η τελευταία κρίση, η οποία μέχρι σήμερα απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί παρελθόν, προστέθηκε σε μια σειρά κρίσεων που έχουν πλήξει διάφορα μέρη του κόσμου μεμονωμένα ή και συνολικά όπως η οικονομική κρίση του 2008 η οποία ξεκίνησε στις ΗΠΑ μα γρήγορα, ελέω παγκοσμιοποίησης, πέρασε στην Ευρώπη πλήττοντας ιδιαίτερα τις αδύναμες χώρες του Νότου και κυρίως την Ελλάδα. Παράλληλα, έντονες γεωπολιτικές ανακατατάξεις λαμβάνουν χώρα σε ένα διεθνές σύστημα το οποίο μετατοπίζεται από την μονοπολική περίοδο καθολικής κυριαρχίας των ΗΠΑ, την επαύριον της κατάρρευσης του σοβιετικού μπλοκ και της ίδιας της ΕΣΣΔ, σε έναν κόσμο πολυπολικό κι ασταθή με φιλόδοξες δυνάμεις να αναδύονται εκμεταλλευόμενες την φυσική κάμψη της αμερικανικής ισχύος. 

Στο πλαίσιο αυτό η ραγδαία ισχυροποίηση της Κίνας, η ρωσική ανασυγκρότηση, οι περιφερειακές βλέψεις μικρότερων συγκριτικά δυνάμεων όπως το Ιράν, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία, το Ισραήλ, η Βόρεια Κορέα, η Ταϊβάν, η εσωτερική κρίση που βιώνει η Ευρωπαϊκή Ένωση, το Brexit, η αραβική άνοιξη, τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή με αποκορύφωμα τον συριακό εμφύλιο ο οποίος μαίνεται ακόμη και την ανάδειξη ακραίων στοιχείων όπως το Ισλαμικό Κράτος, η κλιματική αλλαγή και η κοινωνικές ανισότητες στο εσωτερικό των κρατών, ακόμα και των ισχυρότερων, καθιστούν το διεθνές σύστημα ιδιαίτερα ρευστό και το μέλλον αβέβαιο.

Συνέπεια των ανωτέρω, οι σύγχρονες απειλές ασφαλείας είναι πολυεπίπεδες κι αφορούν τους πάντες, από τα κράτη ανεξαρτήτως της ισχύος τους μέχρι τους θεσμούς, τις επιχειρήσεις αλλά και τα μεμονωμένα άτομα. Ο κόσμος μας βρίσκεται σε μετάβαση το οποίο σημαίνει ότι βεβαιότητες που μας συνόδευαν τα προηγούμενα χρόνια αναθεωρούνται ενίοτε με γοργό ρυθμό.

Μια εκ των βεβαιοτήτων αυτών αφορούσε τη Ρωσία και της θέση της στον κόσμο. Η χώρα αυτή αν και γειτνιάζει με την Ευρώπη κι είναι αναπόσπαστο τμήμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, εντούτοις θεωρείται ανταγωνιστής/αντίπαλος της Ευρώπης και γενικά της Δύσης τουλάχιστον τους τελευταίους δύο αιώνες. Η θέση αυτή βασίζεται εν πολλοίς στην γεωπολιτική θεώρηση σύμφωνα με την οποία ο έλεγχος του κόσμου θα επιτευχθεί από την δύναμη εκείνη που θα κατορθώσει να ελέγξει την τεράστια χερσαία μάζα της Ευρασίας. Συνέπεια της ανωτέρω θεωρίας είναι ο αδιάκοπος ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων για την κυριαρχία στην Ευρασία από τον 18ο αιώνα κι εντεύθεν. Ιστορικά στην περιοχή της Ευρασίας αναδείχθηκε η Ρωσία η οποία αποτελεί την πιο παλαιά Μεγάλη Δύναμη του διεθνούς συστήματος αφού μέχρι και σήμερα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις διεθνείς υποθέσεις αν κι έχει γνωρίσει έντονες αυξομειώσεις στο εύρος της ισχύος και της επιρροής της.

Πατέρας της γεωπολιτικής θεωρείται ο Mackinder ο οποίος ονόμασε την Ευρασία Heartland1 θεωρώντας την το εφαλτήριο των παγκόσμιων εξελίξεων. Η Heartland (Καρδιά) διαθέτει τον μεγαλύτερο φυσικό πλούτο από κάθε άλλη περιοχή στην υδρόγειο, ενώ είναι φυσικά προστατευμένη λόγω της γεωγραφίας. Αυτό συνεπάγεται πως η είσοδος σε αυτήν είναι δύσκολη αλλά ταυτόχρονα και η έξοδος γεγονός που θα σχολιάσουμε εκτενέστερα στη συνέχεια2.

Η Heartland περιβάλλεται από τον εσωτερικό δακτύλιο, την Rimland, η οποία περιλαμβάνει τις περιοχές της Δυτικής Ευρώπης, Μέσης Ανατολής και Νοτιοανατολικής Ασίας. Στον εξωτερικό δακτύλιο εντάσσονται οι βρετανικές και οι ιαπωνικές νήσοι, ενώ στην περιφέρεια ανήκουν η Αμερικανική και η Αφρικανική ήπειρος καθώς και η Ωκεανία. Η Heartland αφορά πρωτίστως τις χερσαίες δυνάμεις ενώ η Rimland τις θαλάσσιες με τον υπέρτατο σκοπό να αφορά τον έλεγχο της Ευρασίας η οποία ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με την Heartland.

Ολόκληρη η εξωτερική πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων τους δύο τελευταίους αιώνες μπορεί να χαρακτηριστεί ως η προσπάθεια όλων να επιτύχουν αυτόν τον υπέρτατο στόχο πότε περισσότερο και πότε λιγότερο επιτυχημένα.

Ο εν λόγω έλεγχος της Ευρασίας προϋποθέτει τον έλεγχο της περιμέτρου, ο οποίος εν τέλει είναι σημαντικότερος, στον οποίο δεσπόζουν διαχρονικά η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ όπως ανέλυσε ο έτερος μεγάλος θεωρητικός της γεωπολιτικής Spykman.

Βασική πολιτική της Βρετανίας ήδη από τον 18ο αιώνα ήταν η ανάσχεση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας ώστε να μην κυριαρχήσει απόλυτα στην Heartland, αποκτήσει τους ακαταμάχητους πόρους της και στραφεί στην θάλασσα εκτοπίζοντας οριστικά την δεσπόζουσα εκεί δύναμη. Από την αντίπερα όχθη, η γεωγραφία της Ρωσίας δεν της επέτρεψε να διαθέτει λιμάνια στις θερμές θάλασσες του νότου με αποτέλεσμα να επιδιώκει διακαώς την έξοδό της σε αυτά. Παράλληλα, το τρωτό σημείο της ρωσικής γεωγραφίας εντοπίζεται στις πεδιάδες της ανατολικής Ευρώπης οι οποίες δεν διαθέτουν το παραμικρό φυσικό εμπόδιο. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός πως η Ρωσία έχει υποστεί δυο μεγάλες εχθρικές εισβολές, οι οποίες λίγο έλειψαν να την εκμηδενίσουν οριστικά, από τα δυτικά3. Η βρετανική πολιτική ανάσχεσης της Ρωσίας είχε διαχρονικά αξιοσημείωτη επιτυχία και κληροδοτήθηκε από τις ΗΠΑ οι οποίες ομοίως προσπάθησαν από τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο και σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου να ανασχέσουν την ΕΣΣΔ (διαδόχου της Ρωσικής Αυτοκρατορίας) με επίσης αξιοσημείωτη επιτυχία.

Η κυριαρχία των θαλάσσιων δυνάμεων στην Περίμετρο μεταφράζεται ουσιαστικά στο Βορειοατλαντικό Σύμφωνο (NATO) και τις επιμέρους συμμαχίες των ΗΠΑ (Μέση Ανατολή, Ασία) με κράτη που ανήκουν στην Περίμετρο κι εμποδίζουν την έξοδο της ΕΣΣΔ και νυν Ρωσίας στις θερμές θάλασσες. Η παραπάνω θεώρηση αποτέλεσε το υπόβαθρο της πολιτικής ανάσχεσης της Δύσης έναντι της Ρωσικής Αυτοκρατορίας- ΕΣΣΔ, ενώ ήταν τόσο επιτυχημένη ώστε να προκαλέσει ασφυξία στην Σοβιετική Ένωση η οποία εν τέλει δεν άντεξε και κατέρρευσε, ενώ η διάδοχός της Ρωσία φαίνεται αδύναμη να επιδιώξει με αξιώσεις κάτι παρόμοιο τουλάχιστον στο άμεσο προβλεπτό μέλλον.

Σήμερα τα σημάδια από την παραπάνω θεωρία είναι εμφανή στην εξωτερική πολιτική των κρατών. Ένας από τους λόγους της ρωσικής επέμβασης στη Συρία ήταν η χώρα να κρατήσει ζωντανή την μοναδική ναυτική της βάση στη Μεσόγειο κι εν τέλει την ισχνή έξοδό και παρουσία της σε αυτήν. Επιπροσθέτως, η προσπάθεια της Μόσχας έγκειται ουσιαστικά στην διάλυση της νοτιοανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ, εκμεταλλευόμενη τις ηγεμονικές βλέψεις της Τουρκίας οι οποίες είναι αντίθετες με τα αμερικανικά συμφέροντα στην παρούσα συγκυρία, δηλαδή προσπαθεί να προκαλέσει ρήγμα στην Rimland. Οι δυτικές δυνάμεις έχουν αντιληφθεί την πρόθεση της Μόσχας κι επιχειρούν να την ανατρέψουν διατηρώντας την αλαζονική Τουρκία εντός της δυτικής συμμαχίας. 

 Εν πάση περιπτώσει, οι κινήσεις της Ρωσίας στην Συρία και την Ανατολική Ευρώπη καθώς και η αυξημένη παρουσία της στη Μεσόγειο είναι κατά βάση αμυντικές, ενώ δύναται να χαρακτηριστούν κι ως ευκαιριακές, λόγω κυρίως της αμερικανικής απουσίας ή απροθυμίας για περαιτέρω εμπλοκή. Δηλαδή, δεν αντικατοπτρίζουν στον απόλυτο βαθμό την αύξηση της ρωσικής ισχύος κάτι το οποίο θα πρέπει να συνειδητοποιήσει η Δύση.

Η ανάδυση της Κίνας

Η τεράστια αλλαγή έγκειται σε άλλο σημείο της Περιμέτρου, στην Κίνα. Η ισχύς του Πεκίνου έχει αναπτυχθεί τόσο τις τελευταίες δεκαετίες, ξεπερνώντας κατά πολύ τη ρωσική ισχύ, ώστε να θεωρείται σήμερα ως η μοναδική δύναμη που διαθέτει τα μέσα και τη θέληση να εκτοπίσει τις ΗΠΑ από την παγκόσμια ηγεμονία.

Η ανάδυση της Κίνας είναι αυτή η οποία ουσιαστικά επιφέρει αλλαγή της γεωπολιτικής θεώρησης της Heartland-Rimland η οποία καθόριζε την πολιτική της Δύσης τους δύο τελευταίους αιώνες. Στο σύγχρονο διεθνές περιβάλλον, ο στρατηγικός ανταγωνιστής-αντίπαλος των ΗΠΑ και της Δύσης δεν πρέπει πλέον να θεωρείται η Ρωσία αλλά η Κίνα. Η Ρωσία παρ′ όλη τη σταθεροποίηση κι ενίσχυση που επέφερε ο Βλ. Πούτιν από το 1999, έτος που ανέλαβε την διακυβέρνηση της χώρας, μέχρι σήμερα δεν δύναται να αποτελέσει φόβητρο για τη Δύση αφού διαθέτει περιορισμένους συντελεστές σκληρής και ήπιας ισχύος ενώ αντιμετωπίζει πολλά εσωτερικά προβλήματα (πληθυσμιακή συρρίκνωση, εκτεταμένη διαφθορά, οικονομική στασιμότητα). Οι δε επιθετικές κινήσεις του ρωσικού στρατού στην Γεωργία και προσφάτως στην Κριμαία έγιναν μάλλον για αμυντικούς λόγους, όπως σημειώσαμε παραπάνω, καθώς η επέκταση του NATO το οδήγησε στις Βαλτικές Δημοκρατίες στα ρωσικά σύνορα εντείνοντας την ανασφάλεια της Μόσχας4. Συνεπώς, ίσως έφτασε η ώρα για τη Δύση να αναθεωρήσει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται κι αντιμετωπίζει τη Ρωσία διαμορφώνοντας την πολιτική της αναλόγως.

Μια τέτοια αναθεώρηση συνεπάγεται αλλαγή πλεύσης, ιστορικών διαστάσεων, η οποία αναμένεται να έχει θετικό αντίκτυπο για τη Ρωσία αλλά κυρίως για τις ΗΠΑ και τη Δύση γενικότερα. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί πως ήδη αυξάνονται οι φωνές δυτικών αναλυτών οι οποίοι αντιτίθενται με την υπάρχουσα πολιτική της Δύσης έναντι της Ρωσίας5 καθώς θεωρούν ότι η τελευταία ουσιαστικά σπρώχνει τη Μόσχα στην αγκαλιά του Πεκίνου δημιουργώντας μια ισχυρή αντιδυτική σύμπραξη. Οι δύο δυνάμεις έχουν ήδη ανεπτυγμένη συνεργασία στο πλαίσιο των BRICS (οικονομία, εμπόριο κι επενδύσεις), σε ενεργειακό επίπεδο αλλά και στους Διεθνείς Οργανισμούς. Παράλληλα συνεργάζονται σε στρατιωτικό επίπεδο τόσο μέσω κοινών ασκήσεων όσο και μέσω μεταφοράς τεχνολογίας-τεχνογνωσίας6. Όμως η σινο-ρωσική συνεργασία είναι ανισοβαρής για τη Ρωσία με αποτέλεσμα να μην λείπουν οι τριβές μεταξύ των δύο εταίρων. Το εντοπισμένο αυτό χάσμα μεταξύ Μόσχας-Πεκίνου πρέπει να εκμεταλλευτεί η Δύση και να φέρει τη Ρωσία ξανά σε δυτική τροχιά ενισχύοντας την διαπραγματευτική ικανότητα του Κρεμλίνου στις σινο-ρωσικές εμπορικές συνομιλίες.

Πώς μπορεί να επιτευχθεί η ρωσική μετατόπιση;

Είναι ηλίου φαεινότερο πως η ρωσική μετατόπιση θα απαιτήσει ορισμένες Δυτικές παραχωρήσεις έναντι της Μόσχας. Όμως ποιες θα μπορούσαν να είναι αυτές οι δυτικές παραχωρήσεις και πως θα μπορούσαν να μην επιφέρουν αντιδράσεις κρατών της δυτικής συμμαχίας όπως η Πολωνία και οι Βαλτικές χώρες; Αυτή η δύσκολη εξίσωση έχει λύσεις όμως απαιτεί τολμηρή διπλωματία. Καταρχάς η Δύση θα μπορούσε να αναγνωρίσει μια περιορισμένη ρωσική σφαίρα επιρροής στην ανατολική Ευρώπη μέσω της παύσης επέκτασης του ΝΑΤΟ εκεί7 . Είναι πλέον προφανές πως η Ρωσία δεν θα αποχωρήσει από την Κριμαία, το ΝΑΤΟ δεν μπορεί να εντάξει την υπόλοιπη Ουκρανία στους κόλπους τους ενώ μαίνεται ο εμφύλιος πόλεμος, η ίδια η Ουκρανία απειλείται με ευρύτερη διάσπαση και χρειάζεται επειγόντως οικονομική βοήθεια, ενώ και η ΕΕ θα επιθυμούσε την λύση του ουκρανικού ζητήματος και την αποκατάσταση των ευρω-ρωσικών σχέσεων στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού συστήματος ασφαλείας8. Συνεπώς, μια δυτική απόσυρση θα μπορούσε να ικανοποιήσει, στο μέτρο του δυνατού, όλα τα εμπλεκόμενα μέρη εξομαλύνοντας την κατάσταση στην Ανατολική Ευρώπη.

Επιπροσθέτως, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν, τολμηρά είναι η αλήθεια, να αναγνωρίσουν επίσης μια περιορισμένη ρωσική επιρροή στη Συρία και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή με αντάλλαγμα την υποστήριξη της Μόσχας έναντι του επιθετικού Ιράν εκμεταλλευόμενες το γεγονός πως ούτε η Ρωσία επιθυμεί το ιρανικό καθεστώς να αποκτήσει πυρηνικά όπλα και να κυριαρχήσει στην περιφέρεια αυτή. Σε επίπεδο ελέγχου των εξοπλισμών και ειδικά όσον αφορά τον έλεγχο των πυρηνικών εξοπλισμών/διασποράς πυρηνικών όπλων, ΗΠΑ και Ρωσία διαθέτουν τεχνογνωσία κι κουλτούρα συνεργασίας ήδη από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Συνεπώς, θα μπορούσαν να εντείνουν τις προσπάθειες συνεργασίας τους ώστε να διατηρηθεί η πυρηνική σταθερότητα σε μία εποχή κατά την οποία οι πυραυλικές ικανότητες της Κίνας, πυρηνικές και συμβατικές, εξελίσσονται με ραγδαίους ρυθμούς.

Αυτές οι παραχωρήσεις είναι σημαντικές εντούτοις τα αναμενόμενα κέρδη είναι αρκετά μεγαλύτερα. Φυσικά δεν εννοούμε σε καμία περίπτωση πως η Δύση έχει την πολυτέλεια να χαλαρώσει εντελώς τον έλεγχο στη Ρωσία καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος η Μόσχα να παρεμβαίνει ανεξέλεγκτα στα εσωτερικά της ή να αποτελεί πηγή παραπληροφόρησης υποσκάπτοντας την κοινωνική και πολιτική συνοχή και ομαλότητα εντός της όπως προσφάτως έχει κατηγορηθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αντίθετα, ΕΕ και ΗΠΑ θα πρέπει να καταστήσουν σαφές στη Ρωσία πως θα επωφεληθεί και η ίδια από τη δυτική της ειλικρινή στροφή και την ουσιαστικότερη συνεργασία. Επιπροσθέτως, η ένταξη της Ρωσίας περισσότερο στο δυτικό σύστημα ασφαλείας, θα διασκεδάσει τους φόβους τόσο της ίδιας όσο και των ευρωπαϊκών κρατών τα οποία επιθυμούν την παραμονή στο έδαφός τους αμερικανικών στρατευμάτων σε μεγάλους αριθμούς αφού βασίζονται περισσότερο για την άμυνα/ασφάλειά τους στις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ. Το γεγονός αυτό εξοργίζει την νυν αμερικανική ηγεσία καθώς θεωρεί, όχι εντελώς λανθασμένα, πως οι ευρωπαίοι σύμμαχοι δεν ξοδεύουν όσα θα όφειλαν για την ασφάλειά τους έχοντας επαναπαυτεί στην αμερικανική ομπρέλα προστασίας η οποία όμως κοστίζει ακριβά στην Ουάσινγκτον σε μια εποχή κατά την οποία έχει στρέψει την προσοχή της στην περιφέρεια της ΝΑ Ασίας.

Είναι σαφές πως η προαναφερθείσα δυτική στροφή είναι εντυπωσιακή καθώς εγκαταλείπει μια πολιτική παράδοση δύο και πλέον αιώνων ανάσχεσης της Ρωσίας. Όμως, με τον τρόπο αυτόν οι ΗΠΑ θα κατορθώσουν να μεταφέρουν πόρους και δυνάμεις από την δυτική Ευρώπη στην ΝΑ Ασία έναντι του πραγματικού και ισχυρότερου ανταγωνιστή, της Κίνας, αποφεύγοντας με τον τρόπο αυτόν την στρατηγική υπερεξάπλωση.

Προκειμένου να υλοποιηθεί μια τόσο φιλόδοξη πολιτική θα χρειαστούν τολμηροί policy makers και στις δύο άκρες του Ατλαντικού. Άξονας της εν λόγω αλλαγής θα είναι η κατανομή της ισχύος στο σύγχρονο διεθνές σύστημα η οποία συσσωρεύεται ολοένα και περισσότερο στην Κίνα και όχι στη Ρωσία. Τελικά, η Δύση και οι ΗΠΑ κυρίως οφείλουν συνολικά να διακρίνουν ποιος είναι ο ισχυρότερός τους ανταγωνιστής, δηλαδή ποιος έχει την πρόθεση αλλά ταυτόχρονα διαθέτει και τα μέσα να θέσει σε αμφισβήτηση την πρωτοκαθεδρία τους. Το σύγχρονο υπό διαμόρφωση περιβάλλον απαιτεί έξυπνη κι ευέλικτη πολιτική μα κυρίως όραμα για το μέλλον, ενώ οι προτάσεις, όσο τολμηρές κι αν ακούγονται, θα πρέπει να υπάρχουν ώστε να τύχουν σοβαρής κι διεξοδικής επεξεργασίας από τους καθ′ ύλην αρμόδιους.

Βιβλιογραφία

https://www.britannica.com/place/heartland

The geographical pivot of history (1904) H. J. Mackinder

America’s Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power (1942) Nicholas John Spykman

1 https://www.britannica.com/place/heartland

2 https://www.britannica.com/place/heartland

3 Αναφερόμαστε φυσικά στην εισβολή της Μεγάλης Στρατιάς του Ναπολέοντα και την Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα των ναζιστικών δυνάμεων

4 Θυμίζουμε το γεγονός πως η Ρωσία έχει βιώσει δύο εισβολές στο έδαφός της προερχόμενες από τη Δυτική Ευρώπη από τα στρατεύματα του Μ. Ναπολέοντα και τις ναζιστικές δυνάμεις στον Β′ Π. Π. που τις προκάλεσαν ανυπολόγιστες καταστροφές.

5 Χαρακτηριστικές είναι οι οικονομικές κυρώσεις της ΕΕ έναντι της Ρωσίας οι οποίες ανανεώθηκαν για ένα επιπλέον 6μηνο πρόσφατα

6 Το πρώτο κινεζικό αεροπλανοφόρο είναι σοβιετικής προέλευσης

7 Π.χ. στην Ουκρανία

8 Με την άρση των οικονομικών κυρώσεων έναντι της Μόσχας