Όταν μιλάμε για ενεργειακούς πόρους μπορεί η διεθνής προσοχή να είναι στραμμένη κυρίως στη Μέση Ανατολή (και εδώ και καιρό στην ανατολική Μεσόγειο), ωστόσο πολύ πιο βόρεια, μακριά από τα μάτια των πολλών, εκκολάπτεται εδώ και καιρό μια «κούρσα» η οποία ήδη, σύμφωνα με αρκετούς, αρχίζει να κινείται στα όρια ενός νέου Ψυχρού (κυριολεκτικά και μεταφορικά) Πολέμου: Ο λόγος για την Αρκτική, η οποία επανήλθε στην επικαιρότητα μετά από άλλη μια «χοντράδα» του Αμερικανού προέδρου, Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος πρόσφατα είχε εκδηλώσει ενδιαφέρον για την...αγορά της Γροιλανδίας. Οι περισσότεροι αρκέστηκαν να αποδοκιμάσουν άλλη μία διπλωματική «γκάφα» του Αμερικανού προέδρου- ωστόσο, πέρα από τα «σόου» του Τραμπ, η Αρκτική εξελίσσεται σε μια νέα «αρένα» ανταγωνισμού μεταξύ χωρών οι οποίες έχουν αξιώσεις σε αυτήν και τους κρυμμένους (μέχρι τώρα) πόρους της, που στο μέλλον μπορεί να ενταθεί πέρα από ό,τι θα περίμενε κανείς σήμερα.
Οι πόροι της Αρκτικής και η κλιματική αλλαγή
Η κλιματική αλλαγή έχει ως αποτέλεσμα τη σταδιακή «απελευθέρωση» μεγάλων εκτάσεων στην Αρκτική- και αυτό σημαίνει πως καθίστανται σταδιακά προσβάσιμοι τεράστιοι, ανεκμετάλλευτοι μέχρι τώρα, ενεργειακοί πόροι. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της US Geological Survey και της US Energy Information Administration το 2012, η Αρκτική κρύβει περίπου το 13% (90 δισεκατομμύρια βαρέλια) των κοιτασμάτων πετρελαίου που δεν έχουν ανακαλυφθεί ακόμα, και το 30% των κοιτασμάτων φυσικού αερίου. Γενικότερα, όπως αναφέρεται σε σχετική ανάλυση της Stratfor, εκτιμάται πως στον Αρκτικό Κύκλο βρίσκεται το 20-25% των ανεκμετάλλευτων πόρων πετρελαίου και αερίου του πλανήτη, καθώς και κοιτάσματα σπανίων γαιών και άλλων σημαντικών υλών, όπως η πλατίνα, το παλλάδιο, το ουράνιο και το κοβάλτιο. Επίσης, δεν πρέπει να παραβλέπεται η σημασία των αλιευτικών πόρων, της ξυλείας και των κοιτασμάτων άνθρακα στις περιοχές κοντά στην Αρκτική- ούτε η σημασία της ως οδού διέλευσης θαλάσσιου εμπορίου, ή και από αεροπορικής και στρατιωτικής άποψης: Η Αρκτική συχνά είναι η συντομότερη οδός διέλευσης για αεροσκάφη και πυραύλους, κάτι που συνεπάγεται έντονο ενδιαφέρον από άποψης αμυντικών και επιθετικών σχεδιασμών από πλευράς μεγάλων δυνάμεων.
Έναν αιώνα πριν, ο πλούτος της Αρκτικής ήταν σε μεγάλο βαθμό απρόσιτος, λόγω έλλειψης της σχετικής τεχνολογίας, με αποτέλεσμα οι χώρες να περιορίζονται στην εξερεύνηση μικρών εκτάσεων κοντά στις ακτές τους, ενώ οι πλέον απομακρυσμένες ζώνες (η «βαθιά» Αρκτική) ορίζονταν ως διεθνή ύδατα που δεν ανήκαν σε κανέναν. Ωστόσο, όπως σημειώνεται σε σχετικό δημοσίευμα του Live Science, η τεχνολογική πρόοδος των τελευταίων δεκαετιών αλλάζει τα δεδομένα, καθώς απομακρυσμένες ζώνες καθίστανται πλέον προσβάσιμες- με αποτέλεσμα να διεξάγεται παράλληλα και μια νομοθετική «κούρσα» σχετικά με τον καθορισμό των ζωνών που μπορούν να εξερευνηθούν/ διερευνηθούν νόμιμα.
Οι «παίκτες» και οι κανόνες του παιχνιδιού
Οκτώ χώρες βρίσκονται γύρω από την Αρκτική (είτε απευθείας, είτε μέσω μακρινών κτήσεών τους, στην περίπτωση της Δανίας): Οι ΗΠΑ, η Ρωσία, ο Καναδάς, η Δανία, η Φινλανδία, η Ισλανδία, η Νορβηγία και η Σουηδία, που ήδη επιδίδονται σε έναν αγώνα διεκδίκησης των παγωμένων εκτάσεων. Κάποιες από αυτές τις χώρες έχουν ήδη υποβάλει σχετικά έγγραφα στα Ηνωμένα Έθνη, διεκδικώντας τμήματα του πυθμένα της Αρκτικής. Και ο αγώνας αυτός αναμένεται να ενταθεί: Όπως λέει στο Live Science ο Ρίτσαρντ Πάουελ, πολικός γεωγράφος στο Ινστιτούτο Πολικών Ερευνών Σκοτ στο Ηνωμένο Βασίλειο, με βάση τις παρούσες τάσεις, εκτιμάται πως η Αρκτική μπορεί να έχει απελευθερωθεί πλήρως από τους πάγους κατά το 2040 με το 2050.
Με βάση τη σχετική συνθήκη του ΟΗΕ (UNCLOS – United Nations Convention on the Law of the Sea, η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας), οι χώρες που την έχουν υπογράψει μπορούν να εκμεταλλευτούν πόρους στον πυθμένα μέχρι και 370 χλμ από τις ακτές τους. Ωστόσο, αν μια χώρα μπορεί να αποδείξει πως κάποια συγκεκριμένα γεωλογικά χαρακτηριστικά που βρίσκονται πιο μακριά συνδέονται με την ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα της, τότε η δικαιοδοσία της μπορεί να φτάσει ακόμα παραπέρα. «Οι χώρες συγκεντρώνουν τα δεδομένα, προβαίνουν στην αξίωση και η Επιτροπή για τα Όρια της Ηπειρωτικής Υφαλοκρηπίδας (Commission on the Limits of the Continental Shelf) του ΟΗΕ αποφασίζει» είπε στο Live Science ο Πάουελ. Στην περίπτωση της Αρκτικής, αυτό ανοίγει μεγάλες νέες δυνατότητες στους «8 της Αρκτικής»- πολλές από τις αξιώσεις των οποίων επικεντρώνονται στην υποθαλάσσια οροσειρά Λομονόσοφ, που εκτείνεται κατά μήκος του Αρκτικού Ωκεανού. Την οροσειρά αυτή διεκδικούν αρκετές από τις χώρες που έχουν φιλοδοξίες στην Αρκτική.
Πάντως, όπως σημειώνεται στην ανάλυση της Stratfor, προς στιγμήν η Ρωσία είναι αυτή που εξαρτάται περισσότερο από τις αρκτικές της ζώνες, με τη Μόσχα να έχει ανακοινώσει σχέδιο ανάπτυξης ύψους 160 δισ. δολαρίων μέσα στα επόμενα έτη. Η Ρωσία κατέχει περίπου το 40% των συνολικών αρκτικών χερσαίων εκτάσεων, καθώς και το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει σε αρκτικές ζώνες- περιλαμβανομένων κάποιων εκ των μεγαλύτερων πόλεων, όπως το Μουρμάνσκ και το Νορίλσκ. Σήμερα στις αρκτικές περιοχές της Ρωσίας αντιστοιχεί το 15-20% του ΑΕΠ της χώρας, το 20% των εξαγωγών και πάνω από το 10% των επενδύσεων στη χώρα. Ως εκ τούτου, η Μόσχα επιδεικνύει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την περιοχή- και υπάρχουν ενδείξεις πως η ψυχροπολεμική αντιπαλότητα μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας ως προς τα θέματα αντιπυραυλικής άμυνας με φόντο την Αρκτική αναζωπυρώνεται, με τις δύο χώρες να αποστέλλουν προηγμένα μαχητικά εκεί (ωστόσο εκτιμάται πως τα επίπεδα της στρατιωτικοποίησης είναι πιο πολύ στα επίπεδα της δεκαετίας του 1980).
Όσον αφορά στις ΗΠΑ και τον Καναδά, διεκδικούν τις μεγαλύτερες εκτάσεις μετά τη Ρωσία- ωστόσο τα ποσοστά που αντιστοιχούν στις αρκτικές τους ζώνες όσον αφορά στο ΑΕΠ, την έκταση κλπ δεν είναι τόσο μεγάλα. Όπως σημειώνει η Stratfor, τόσο η Ουάσινγκτον όσο και η Οτάβα έχουν εγκρίνει την ενίσχυση των αρκτικών τους δυνατοτήτων, ωστόσο οι επενδύσεις τους δεν είναι τόσο μεγάλες όσο αυτές της Ρωσίας (ή της Κίνας).
Για τις σκανδιναβικές χώρες η Αρκτική παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον: Στην περίπτωση της Γροιλανδίας ο ρόλος των αρκτικών ζωνών είναι ζωτικής σημασίας, με το αραιοκατοικημένο νησί των 56.000 κατοίκων να επιδιώκει σταδιακά την ανεξαρτητοποίησή του από τη Δανία. Η Φινλανδία, η Νορβηγία, η Ισλανδία και η Σουηδία έχουν και αυτές συμφέροντα εκεί (από άποψης πετρελαίου, αερίου, ορυκτών, αλιευτικών πόρων και τουρισμού), με τη Νορβηγία να πιέζει για επανεξέταση της Συνθήκης της Σπιτσβέργης του 1920, που παρέχει στη χώρα κυριαρχία επί του αρχιπελάγους Σβάλμπαρντ, μα επιτρέπει στους άλλους υπογράφοντες να έχουν ερευνητικούς σταθμούς εκεί και να εκμεταλλεύονται πόρους.
Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, ο ανταγωνισμός για τις παγωμένες εκτάσεις της Αρκτικής φαίνεται να θερμαίνεται όλο και περισσότερο, καθώς ο παγκόσμιος πολιτικός και οικονομικός χάρτης αλλάζει- και όλοι και περισσότεροι προσπαθούν να μπουν στο παιχνίδι: Όπως αναφέρεται σε σχετικό δημοσίευμα του Bloomberg, στο πρόσφατο Arctic Circle Assembly στην Ισλανδία (ένα «Νταβός του μακρινού βορρά», όπως χαρακτηρίζεται), που διεξάγεται εδώ και επτά χρόνια, ο Αμερικανός υπουργός Ενέργειας, Ρικ Πέρι, κάλεσε τις «ελεύθερες χώρες» να αντισταθούν σε προσπάθειες από αυτούς που «επιδιώκουν να κυριαρχήσουν στην Αρκτική από έξω», αναφερόμενος στην Κίνα, η οποία αυτοχαρακτηρίζεται δύναμη «πλησίον της Αρκτικής». Επίσης, ο Πέρι έκανε αντίστοιχη αναφορά και σε χώρες που προσπαθούν να κάνουν το ίδιο μέσω της αγοράς ενέργειας (αναφερόμενος εμμέσως πλην σαφώς στη Ρωσία). Εκτός από τον Πέρι, στη διάσκεψη μίλησε και ο Ντμίτρι Αρτιούχοφ, κυβερνήτης της περιοχής Γιαμάλ- Νενέτς στη Ρωσία, ο οποίος περιέγραψε το αυξανόμενο διεθνές ενδιαφέρον για την περιοχή του, η οποία περιέχει κοιτάσματα φυσικού αερίου. Μέσα στο χρονικό διάστημα από το 2016 ως το 2018, τα κοιτάσματα αυτά πολλαπλασίασαν το μερίδιο της Ρωσίας στην παγκόσμια αγορά υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), που έφτασε το 8% από το 2%. Μεταξύ των επενδυτών περιλαμβάνονται η γαλλική Total SA, οι κινεζικές CNOOC Ltd. και China National Petroleump Corp και οι ιαπωνικές Mitsui& CO και Japan Oil, Gas and Metals National Corporation- ενώ έχουν εγκριθεί και άλλα projects. Αξίζει να σημειωθεί πως η Νότια Κορέα κατασκευάζει ειδικά ενισχυμένα υπερ- τάνκερ, ικανά να αντέχουν στους πάγους, για τη μεταφορά του υγροποιημένου φυσικού αερίου. Τα σκάφη αυτά μπορούν να κάνουν τις παραδόσεις τους στην Ασία μόνο όταν η Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή (Northern Sea Route) είναι σχετικά ελεύθερη από πάγους. Φέτος η διέλευση ήταν δυνατή τον Αύγουστο και συνεχίζει να είναι τον Οκτώβριο.
Μετά τον Αρτιούχοφ εμφανίστηκαν διπλωμάτες από την Κίνα και τη Νότια Κορέα, που μίλησαν για την τριμερή συνεργασία τους σε θέματα Αρκτικής με την Ιαπωνία. Όπως υπογραμμίζει το Bloomberg, ερωτηθείς για το αν η Κίνα ενδέχεται να σταματήσει να αυτοαποκαλείται χώρα πλησίον της Αρκτικής δεδομένων των αμερικανικών αντιδράσεων, ο Γκάο Φενγκ, ειδικός απεσταλμένος του κινεζικού ΥΠΕΞ για θέματα Αρκτικής, απάντησε κατηγορηματικά «όχι». Επίσης, ο Χένρι Τίλμαν, της Grisons Peak LLP και του ερευνητικού της κλάδου, China Investment Research, έκανε λόγο για έναν «Πολικό Δρόμο του Μεταξιού», ο οποίος εντάσσεται στην κινεζική Belt and Road Initiative και έχει ως σκοπό τη μείωση του κόστους μεταφορών. Το πλεονέκτημα της Βόρειας Θαλάσσιας Διαδρομής είναι πως είναι πιο μικρή από τις αντίστοιχες διαδρομές μεταφοράς ενεργειακών πόρων στην Ασία μέσω του Ινδικού Ωκεανού και του Σουέζ- ενώ τα πολιτικά ρίσκα είναι επίσης μικρότερα, όπως τόνισε ο Τίλμαν. Παρόλα αυτά- όπως αναφέρει το Bloomberg- προς το παρόν τα μεγέθη παραμένουν σχετικά μικρά: Πέρυσι μεταφέρθηκαν από τη Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή 29 εκατομμύρια τόνοι φορτίου, με εκτιμήσεις για άνοδο στα 90 εκατομμύρια. Αντίστοιχα, από το Σουέζ διέρχονται ένα δισεκατομμύριο τόνοι. Οπότε, το όλο «παιχνίδι» είναι μακροπρόθεσμο.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Οι κίνδυνοι στην Αρκτική
Προς το παρόν, η Ρωσία και ο Καναδάς έχουν τις μεγαλύτερες αξιώσεις στην Αρκτική- ωστόσο δεν αναμένεται να γίνει οριοθέτηση πολύ σύντομα: Η συλλογή δεδομένων και στοιχείων για τον πυθμένα, η σύνταξη αναφορών και η εξέταση των αξιώσεων και αιτημάτων από διάφορες χώρες είναι μια μακρά διαδικασία η οποία μόλις έχει αρχίσει. Όπως αναφέρεται στο δημοσίευμα του Live Science, η Έιμι Λόρεν Λάβκραφτ, καθηγήτρια πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Αλάσκα- Φέρμπανκς, οι περισσότερες αξιώσεις χωρών είναι πιο πολύ σε επίπεδο προβλέψεων: «Πολλά από αυτά που συζητούνται δεν έχουν να κάνουν με άμεσες ανάγκες. Είναι “ας πάρουμε ό,τι μπορούμε στο πλαίσιο του UNCLOS ώστε να έχουμε πρόσβαση σε όλον αυτό τον χώρο στο μέλλον» σημείωσε σχετικά.
Κατά τον Ρίτσαρντ Πάουελ, οι επιπτώσεις και οι κίνδυνοι για την Αρκτική θα καθοριστούν από τη γενικότερη διεθνή κατάσταση, όταν οι χώρες τελικά αποφασίσουν να εισέλθουν «κανονικά»: «Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς έναν κόσμο όπου υπάρχουν περισσότερες συγκρούσεις και ανησυχία για διαφορετικά πράγματα, και σε αυτό το σενάριο θα ήταν κακά νέα για την Αρκτική. Ωστόσο μπορείς να φανταστείς επίσης διεθνή συντονισμό για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής...νομίζω πως εξαρτάται από άλλα, ευρύτερα ζητήματα». Αντίστοιχα, προσεκτικά αισιόδοξη είναι και η Λάβκραφτ: «Ναι, είναι αλήθεια, η Αρκτική θα χρησιμοποιηθεί περισσότερο...αλλά δεν νομίζω πως θα είναι κούρσα μέχρι τέλους» σημειώνει, μιλώντας στο Live Science- κοινώς, η Αρκτική θα μοιραστεί και θα εξερευνηθεί, αλλά αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα πως θα καταστραφεί, καθώς είναι πολλά αυτά που διακυβεύονται από την κατάσταση της περιοχής, και οι κυβερνήσεις το αντιλαμβάνονται. «Δεν θα έχουμε πόλεμο σύντομα στην Αρκτική. Αυτό που θα έχουμε θα είναι μια θεμελιώδης αναταραχή στο οικοσύστημα» εκτιμά η ερευνήτρια, αναφερόμενη στις αλλαγές που επιφέρει η κλιματική αλλαγή.
Η ανάλυση της Stratfor, ωστόσο, δεν είναι το ίδιο αισιόδοξη: Όπως σημειώνεται, οι νέες θαλάσσιες οδοί που ανοίγουν από την υποχώρηση των πάγων συνεπάγονται και προβληματισμούς στρατιωτικής φύσης, σχετικά πχ με την κίνηση ναυτικών δυνάμεων και ειδικότερα υποβρυχίων, και αυτό έχει δημιουργήσει τριβές μεταξύ ΗΠΑ και Καναδά. Αντίστοιχα, η Κίνα αναζητεί τρόπους να αποφύγει τους κανονισμούς που η Ρωσία επιβάλλει σχετικά με την κίνηση πλοίων στη Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή. Παράλληλα, η ενίσχυση των ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Αρκτική ανησυχεί τις χώρες της Σκανδιναβίας- ενώ η ΕΕ έχει αρχίσει και αυτή να διαμορφώνει πολιτική σχετικά με την Αρκτική. Οπότε, όπως εκτιμάται, η Αρκτική εξελίσσεται σε ένα γεωπολιτικό αίνιγμα: «Χωρίς ξεκάθαρο κέντρο ισχύος, η Αρκτική δεν προορίζεται ούτε ως πηγή στρατηγικού ανταγωνισμού ούτε ως πηγή διεθνούς συνεργασίας...ακόμα και ενώ όλα αλλάζουν γύρω της, η ίδια η Αρκτική θα παραμείνει μια περιοχή όπου οι βασικές γεωπολιτικές κινήσεις θα προέρχονται από μακρινές πρωτεύουσες, και όλο και περισσότερο από χώρες όπως η Κίνα και έχουν ελάχιστες εδαφικές αξιώσεις στην περιοχή».
(με πληροφορίες από Live Science, Bloomberg, Stratfor Worldview)