Ευωχούνται στο Συμπόσιο οι άρχοντες. Έκαναν τη θυσία τους, έστειλαν την τσίκνα στους θεούς κι αυτοί τρώνε τα κρέατα. Ο Όμηρος ή κάποιος ομότεχνός του τραγουδούν τα κατορθώματά τους ή των προγόνων τους. Τέλεια απόλαυση. Τέλεια; Τότε τι την ήθελαν την τραγωδία;
Συγκεντρώθηκαν τα ζώα στο ίδιο μέρος στον ίδιο χρόνο για ποικίλες αιτίες. Πρώτο, εκεί έβρισκαν τροφή. Δεύτερο, εκεί συναντιόνταν το ένα με το άλλο και ικανοποιούσαν τις ψυχοβιολογικές ενώσεις τους, γονική και ερωτική. Αυτά κοινά για αγελαία και κοινωνικά ζώα. Επιπλέον, τρίτο, μέλισσες, μυρμήγκια κλπ κοινωνικά ζώα κάνουν καθένα κάτι διαφορετικό από τα άλλα και όλα μαζί υπηρετούν κοινό σκοπό, το θησαυρισμό, για ικανοποίηση αναγκών σε περιόδους ένδειας. Συμπληρωματικό έργο. Οι άνθρωποι, τέταρτο, με παιδεία διαρκώς διογκούμενη με τις χιλιετίες, ανέπτυξαν έναρθρο λόγο, με τον οποίον άθροιζαν εμπειρίες στο χρόνο από τους προγόνους και στο χώρο από τους διπλανούς τους. Επικοινωνούσαν. Μπορούν να επιλέγουν με πόση αγελαία ελευθερία και πόση κοινωνική ισότητα θα ζουν. Πολιτικά ζώα. Ανέπτυξαν όμως και συναισθήματα αγάπης και μίσους μεταξύ τους. Η αρμονική διαβίωσή τους σε μια πολιτεία επιτυγχάνεται όχι μόνο με τη συμπληρωματική διαβίωσή τους, αλλά και με συναισθηματική ενότητά. Τώρα προκύπτει ο ρόλος της Τέχνης, οπτικής στο χώρο (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική κλπ) και ακουστικοκινητικής στο χρόνο (μουσική, ποίηση, χορός κλπ).
Μια εκκλησία. Πάμπολλες εικόνες. Όμως δεν είναι απλώς συλλογή εικόνων και τοιχογραφιών. Ο διάκοσμός με υποβάλλει σαν οργανωμένο σύνολο. Στον τρούλο (ουρανό) ο Παντοκράτορας και γύρω του οι Ευαγγελιστές. Στο τέμπλο οι 12 Απόστολοι και, δεξιά, κοιτώντας το ιερό, ο Άγιος Ιωάννης και ο Αρχάγγελος Γαβριήλ, ενώ αριστερά η Θεοτόκος και ο φερώνυμος Άγιος. Χαμηλά, στο δεξιό τοίχο οι Άγιοι και στον αριστερό οι Αγίες. Πιο ψηλά σκηνές από τη ζωή του Χριστού, Γέννηση, Βάπτιση, Σταύρωση, Ανάστασή. Μια σκηνογραφία της ελληνοχριστιανικής μυθο-ιστορίας. Στο εικονοστάσι μου έχω μία εικόνα. Τη θυμιάζω και προσεύχομαι να μεσιτεύσει στο Θεό για το καλό μου. Αφού ο Θεός είναι πανταχού παρών και η εικόνα με βοηθάει να συγκεντρώνω την ευλάβειά μου στο εικονιζόμενο πρόσωπο, γιατί να πάω στην εκκλησία;
Μια συναυλία. Ένας καλλιτέχνης τραγουδά ή παίζει πιάνο. Συγκινούμαι από την υψηλή Τέχνη του. Τι διαφορά όμως έχει ο τραγουδιστής από μια χορωδία; ο σολίστας από μια ορχήστρα που παίζει μια συμφωνία; Τι διαφορά δηλαδή έχουν τα συναισθήματά μου στην καλλιτεχνική μοναχικότητα και στην οργανωμένη πολυπλοκότητα; Τα συναισθήματα δεν εκφράζονται έλλογα. Δεν χαίρομαι ή στενοχωριέμαι όταν λέω ”χαίρομαι” ή ”στενοχωριέμαι”, αλλά όταν γελάω ή κλαίω αντίστοιχα.
Η Τέχνη, οπτική και ακουστική, υπηρετεί το ωραίο. Τι είναι ωραίο; Ωραίο είναι το Ουράνιο Τόξο με τον απαράμιλλο συνδυασμό χρωμάτων του· ένα ηλιοβασίλεμα στο νησί μου ή οι σταλακτίτες και σταλαγμίτες στο Σπήλαιο του Διρού. Ωραία είναι το κελάιδημα του αηδονιού, το θρόισμα στις φυλλωσιές του δάσους από το αεράκι. Όμως δεν είναι Καλή Τέχνη. Η Καλή Τέχνη είναι ανθρώπινο δημιούργημα που γεννά το ευχάριστο, μυστηριώδες συναίσθημα του ωραίου στους ανθρώπους. Και το μυστηριώδες αυτό συναίσθημα τι είναι;
Η διέγερση των αισθητηρίων του αισθητού Εγώ μας από ερεθίσματα του περιβάλλοντος άγεται στον εγκέφαλό μας κι εκεί μεταποιείται με δυσνόητο τρόπο σε αίσθημα, το κβάντο του νοητού Εγώ μας. Κάποιες από αυτές τις διεγέρσεις συνεπάγονται αισθητές αντιδράσεις, κινήσεις ή εκκρίσεις. Αυτή η πορεία είναι το αντανακλαστικό τόξο. Τα θερμόαιμα κυρίως σπονδυλωτά έχουν την ικανότητα να δημιουργούν αντανακλαστικά (εξαρτημένα) μετά τη γέννησή τους στη βάση των συγγενών αντανακλαστικών και, μοναδικά οι άνθρωποι, την ικανότητα να δημιουργούμε δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά στη βάση προσχηματισμένων πρωτοβάθμιων εξαρτημένων. Οι ανταποκρίσεις σε κάποια από τα αντανακλαστικά μας είναι τέτοιες που τροποποιούν την επίδραση του ερεθίσματος (ανάδραση). Οι θετικές αναδράσεις, όπως η ανταπόκριση στο άρωμα της λεβάντας που μας κάνει να εισπνεύσουμε βαθύτερα, συνδέονται με ευχάριστα συναισθήματα· οι αρνητικές, όπως η πικρή γεύση που μας κάνει να φτύσουμε ό,τι έχομε στο στόμα μας, συνδέονται με δυσάρεστα.
Από τις 5 αισθήσεις μας οι τρεις μπορούν να συνοδεύονται από θετική ή αρνητική ανάδραση. Η όραση και η ακοή όμως όχι. Το σχέδιο που βλέπω, ο έναρθρος λόγος που ακούω, δεν συνδέονται άμεσα με αντανακλαστικό που αυξάνει ή μειώνει την ένταση του ερεθίσματος. Όμως η όραση και η ακοή είναι που προσλαμβάνουν τα δημιουργήματα των Καλών τεχνών. Πώς γίνεται; Τα ειδικά οπτικά ή ακουστικά ερεθίσματα, μπορεί να μην προκαλούν άμεσα αντανακλαστικά που επιδρούν στο περιβάλλον μας, μπορούν όμως να προξενούν γενικευμένη χαλάρωση ή, αντίθετα, διέγερση. Ένα ήπιο, ρυθμικό, ακουστικό ή οπτικό ερέθισμα μπορεί να μας χαλαρώνει τόσο, που να μας φέρνει υπνηλία και αυτή την τεχνική χρησιμοποιούν συχνά οι υπνωτιστές. Αντίθετα, ένας απότομος ισχυρός ήχος, όπως η βροντή ή μια απότομη ισχυρή λάμψη, όπως η αστραπή, μας διεγείρουν έντονα. Η αρμονική συνήχηση, οι αρμονικές καμπύλες, κάποιοι συνδυασμοί χρωμάτων μας χαλαρώνουν. Γενικευμένη διέγερση σημαίνει υπερλειτουργία του συμπαθητικού νευρικού συστήματος και υπερέκκριση κάποιων ορμονών, που επιταχύνουν την κατανάλωση ενέργειας. Στις συνηθισμένες συνθήκες η χαλάρωση και η διέγερση ταλαντώνονται περιοδικά με την εναλλαγή ύπνου και εγρήγορσης, αλλά και επιτείνονται με κατάλληλα ερεθίσματα. Αυτή η επίταση άλλοτε είναι ευχάριστη κι άλλοτε δυσάρεστη, ανάλογα με τη φάση της φυσιολογικής ταλάντωσής μας. Η χαλάρωση την ώρα που οδηγώ στο μονότονο αυτοκινητόδρομο με υπνωτίζει και μου είναι πολύ δυσάρεστο να προσπαθώ να μείνω ξύπνιος, χωρίς πάντοτε, ολέθρια, να τα καταφέρνω. Το νανούρισμα ή το λίκνισμα, ιδίως στα βρέφη, χαλαρώνει και πολύ ευχάριστα τα παίρνει ο ύπνος. Οι Καλές τέχνες, οπτικές και ακουστικές, αυτήν ακριβώς την εναλλαγή διέγερσης και χαλάρωσης προκαλούν. Αφενός με την τεχνική τους και αφετέρου δημιουργώντας συνειρμούς με τα τρέχοντα προβλήματα του βίου, στο κατάλληλο περιβάλλον.
Τώρα είμαστε έτοιμοι να νοιώσουμε τη διαφορά μεταξύ του ενός και των πολλών στην Τέχνη. Οι μονωδίες και τα ατομικά έργα ταιριάζουν στη μοναδικότητα, την αγελαία, ελεύθερη, φύση μας, οι χορωδίες και οι σκηνογραφίες στην κοινωνική φύση μας με τη συμπληρωματική λειτουργία των πολλών, όλα αυτά ενώνοντάς μας συναισθηματικά, να χαιρόμαστε ή θλιβόμαστε όλοι μαζί από κοινό ερέθισμα. Για το στόχο της, την ευδαιμονία των πολιτών της, η πολιτεία χρειάζεται ενότητα και αυτάρκεια. Η μοναδικά ανθρώπινη, ανεκτίμητη, αξία της Τέχνης, συμβάλλει, πέρα από κάθε λογική, στην ενότητα της ανθρώπινης κοινωνίας, της Πολιτείας, με τα αγελαία και κοινωνικά χαρακτηριστικά της.